Կուտակային կենսաթոշակների պարտադիր նորմի կիրառումը հետաձգելն ավելի վատ դեր է խաղալու, որովհետև նոր փաստարկներ առաջ չեն գալու. Բ. Ասատրյանը՝ Մ. Թանդիլյանի առաջարկի մասին

Մեկ տարին ոչ մի բան չի տա կամ շատ քիչ բան կտա․ Tert.am-ի հետ զրույցում նման կարծիք հայտնեց Կենտրոնական բանկի նախկին նախագահ, տնտեսագետ Բագրատ Ասատրյանը՝ խոսելով  «Ելք» դաշինքից նշանակված աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Մանե Թանդիլյանի՝ ՀՀ ժամանակավոր, համաձայնության կառավարությանն ուղղված առաջարկի ՝ սոցիալական վճարի պարտադիր նորմը մեկ տարով՝ մինչև 2019թ հուլիսի 1-ը, հետաձգելու մասին:

Ասատրյանը նկատեց՝ հետաձգելը, պրոբլեմներն անտեսելը կամ լուծումներից խուսափելը նախկին իշխանության ոճն էր: «Այդ մեկ տարին միանշանակ ավելի վատ դեր է խաղալու, որովհետև նոր փաստարկներ առաջ չեն գալու, նոր իրողություն չի ձևավորվելու»,- ասաց նա:

- Պարո՛ն Ասատրյան, աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Մանե Թանդիլյանը Կառավարությանն ուղղված առաջարկ է ներկայացրել՝  սոցիալական վճարի պարտադիր նորմը մեկ տարով՝ մինչև 2019թ հուլիսի 1-ը հետաձգելու մասին: Դուք բազմիցս նշել եք, որ «Պարտադիր կենսաթոշակային համակարգը» անհրաժեշտություն է, Հայաստանն այլ կերպ չի կարող  անել: Ի՞նչ գնահատական կտաք Մանե Թանդիլյանի առաջարկին:

-Նախ հիշեցնեմ նաև, որ առաջին հետխորհրդային խորհրդարանում ես այս խնդիրներով էի զբաղվում: Այն ժամանակ մեր հնարավորությունները շատ ավելի սուղ էին: Մենք երազել անգամ չէինք կարող կուտակային համակարգ ներդնելու մասին: Բայց այն ժամանակ էլ ինչ-որ քայլեր արեցինք, որոնց մեջ արդեն կուտակային համակարգի իմաստը կար: Ցավոք, հետագա իրադարձությունները չհանգեցրին նրան, որ համակարգը զարգանա: Ավանդական մոդելով, այսպես կոչված, սերունդների պատասխանատվության մոդելով ընթացքը շարունակվեց, որը զարգացած հասարակարգերում կարող է արդյունավետ լինել, բայց մեր տիպի  տնտեսությունում հայտնի է, թե ինչ արդյունքի կարող էր բերել` ներկայիս վիճակը վկա:

Երկու խոսք կուզեի ասել նախկին իշխանությունների մասին:  Առիթ եղել է, այն ժամանակ էլ ասել եմ, հիմա էլ  ասում եմ՝ այս իրավիճակը նախորդ իշխանությունների  անպատասխանատու քաղաքականության արդյունքն է: Սա ասում եմ ոչ թե նախկին իշխանությունների հասցեին ինչ-որ գնահատական տալու համար, հրապարակը դա արդեն իսկ արել է, այլ նրա համար, որ այսօրվա՝ նոր սերնդի գործիչները դասերը քաղեն, ճիշտ կողմնորոշվեն: Այս տեսակ խնդիրներ միշտ լինում են, և դրանց լուծումը բավականին բարդ է՝ անցում կուտակային համակարգին, հատկապես «պարտադիրին» անցումը: Պետք է քաղաքական կամք դրսևորել այդ անցումը կատարելու համար: Բոլորս էլ գիտակցում ենք, որ ներկայիս սերունդը վնասներ է կրելու, մինչդեռ դրական արդյունքները մենք տեսնելու ենք միայն քսան տարի հետո:

-Հիմնական խնդիրը, ասվում է, վստահության պակասն է:

- Այո՛, դրա ներքո են եղած խնդիրները ձևավորվել: Վստահության պակասը նախորդ իշխանությունների ժամանակ էր շատ մեծ, ու չէի ասի, որ վստահություն ձեռք բերելու ուղղությամբ նախկին իշխանություններն ինչ- որ բան արեցին: Մինչդեռ այսօր վիճակը որակապես փոխվել է` ներկայիս իշխանությունների ամենամեծ կապիտալը հանրության վստահությունն է:

-Չնայած որ ներկայիս իշխանություններն ունեն վստահություն, բայց կարծես թե ցանկանում են մեկ տարի շահել՝ սոցիալական վճարի պարտադիր նորմը մեկ տարով հետաձգելով:

- Այո՛, արդեն հրապարակվել է նման դիրքորոշում, սակայն պնդում եմ, որ մեկ տարի հետաձգելը ոչինչ չի տալու: Մեկ տարվա ընթացքում կարող են ձևավորվել նորանոր խնդիրներ: Չմոռանանք, որ նախկինում ձևավորվել էր մի համակարգ՝ հիմնարար լուծումների մասով, որն արդյունավետ էր: Խոսքս մասնավորապես կենսաթոշակային կուտակային համակարգին մասնակից ներդրումային ընկերությունների մասին է, որոնք շատ լուրջ, միջազգային մակարդակի ընկերություններ են, և ինքնին երաշխիք են, որ համակարգը արդյունավետ կաշխատի:

-Մեկ տարով պարտադիր նորմը հետաձգելը ի՞նչ խնդիրներ կարող է առաջացնել:

-Ամենամեծ վտանգն այն է, որ իմ նշած այդ ընկերությունները կարող են հրաժարվել ծառայություններ մատուցելուց: Բացի դրանից, համակարգը միայն աշխատելով կարող է իր արդյունավետությունը ցույց տալ: Եթե այս համակարգում ներգրավվածությունը ցածր է, փոքր մասն է մեր քաղաքացիների մասնակցում, արդյունավետությունը հարցականի տակ է դրվում: Այսինքն՝ պետք է ձգտել, որ համակարգին ներգրավվածությունը ծավալուն լինի:

Իսկ ներգրավվածության ցածր աստիճանը պայմանավորված է նաև մեր հասարակության ֆինանսական գրագիտության մակարդակով և կամ խնայողություններ անելու մշակույթի բացակայությամբ: Այդ պարտադիր բաղադրիչը, որն այսօր առանցքային է դարձել, կարծես այլընտրանք չունի: Իշխանությունները, կարծում եմ, այս հարցում պետք է ճկուն գտնվեն, մոդելներ գտնեն դրա նկատմամբ վերաբերմունք փոխելու համար: Եթե իշխանությունները ինչ-որ բան են պարտադրում՝ հատկապես ֆինանսական հետևանք ունեցող մի բան, պետք է ինչ-որ ձևով հատուցեն, փոխհատուցեն այն կորուստները, որոնք քաղաքացիները կրում են:

-Ձեր ասածի համատեքստում՝ «պարտադիր նորմը» կուտակային կենսաթոշակային համակարգում կիրառելուն զուգահեռ՝ նոր կառավարությունը մտածում է եկամտային հարկի շեմի նվազեցման մասին: Ի՞նչ կարծիք ունեք այդ լուծման մասին:

-Ամենաարդյունավետ տարբերակը դա է: Կոնկրետ լուծում է: Բերեք հուլիսի մեկից «պարտադիր» համակարգը ներմուծենք և զուգահեռաբար մասամբ նվազեցնենք եկամտային հարկի շեմը: Հնարավոր են նաև այլ տարբերակներ, օրինակ՝ մասնակիցների համար հարկային բազայի՝ այդ չափով կրճատում և այլն, այսինքն՝ հնարավոր են լուծումներ, ուղղակի պետք է քննարկել ու վճիռներ կայացնել:

Երկրում իրավիճակ է փոխվել, և խնդրին ավելի լայն պետք է մոտենալ: Եկամտային հարկի նվազեցումը գլոբալ խնդիր է, և կարծում եմ՝ այսօր անհրաժեշտ է գնալ դրան: Սակայն առանցքային խնդիրներից է ստվերայնության կրճատումը` հայտնի է, որ եկամտի ստվերը մեր երկրում ամենաբարձրն է: Հիմա բերեք ստվերից դուրս գալու հաշվին փակենք այդ «պարտադիրի» համար կատարվելիք ծախսը, իսկ մյուս մասը ուղղենք ներկա կարիքավորներին աջակցելուն:

- Մանե Թանդիլյանը լրագրողներին պարբերաբար պարզաբանում է՝ ինքը ժամանակին դեմ է եղել կուտակային կենսաթոշակային համակարգի պարտադիր նորմին: Եվ իր խնդրած մեկ տարին պետք է նրան՝ «Կենսաթոշակային կուտակային համակարգի» մասին  օրենքը լրամշակելու, համակարգի խնդիրները վերհանելու և դրանց հիմնավոր, արդյունավետ և երկարաժամկետ լուծումներ տալու համար: Նրա դիտարկմամբ՝  փոփոխությունները պետք է լինեն այնպիսին, որ քաղաքացին իր ցանկությամբ, ոչ թե պարտադրաբար միանա կենսաթոշակային կուտակային համակարգին: Ձեր պատկերացմամբ՝ հնարավո՞ր է մեր միջավայրում՝ համակարգի պայմաններն այնպիսին դարձնել, որ մարդիկ կամովի միանան դրան:

- Մեկ տարին ոչ մի բան չի տա կամ շատ քիչ բան կտա: Ես պարզապես հիմա դիմում եմ Մանե Թանդիլյանին, այն մարդկանց, որոնք պատասխանատու են այս զարգացումների համար: Այսօր մեր երկրի իշխանություններն ունեն  վստահության մեծ քվե, և այդ վստահությունը նրանք պետք է օգտագործեն:  Հետաձգելը, պրոբլեմներն անտեսելը կամ լուծումներից խուսափելը նախկին իշխանության ոճն էր: Այդ մեկ տարին միանշանակ ավելի վատ դեր է խաղալու, որովհետև նոր փաստարկներ առաջ չեն գալու, նոր իրողություն չի ձևավորվելու: Դժվար թե հասարակությանը հնարավոր լինի համոզել․ հասարակության սոցիալական դրությունը կտրուկ չի բարելավվելու, որոշ խնդիրներ կլուծվեն, ոգևորության ալիքը ինչ-որ բաներ կփոխի, բայց որակական մեծ տեղաշարժեր չեն լինի, և հասարակությունը նույն կերպ է վերաբերվելու կուտակային կենսաթոշակային համակարգին: Ֆինանսական գրագիտությունը մեկ տարվա ընթացքում ևս չի ձևավորվի: Բայց կարծում եմ՝ տիրող ոգևորությունը, հավատը, իրենց  նկատմամբ վստահությունը ներկայիս իշխանությունները պետք է օգտագործեն այս և առկա բազմաթիվ այլ խնդիրները լուծելու համար:

Եկե՛ք մտածենք նաև ֆինանսական տեսանկյունից․ սա ներդրումների լուրջ այլընտրանք է: Այս երեք տարիների ընթացքում, երբ գործեց պարտադիրի նորմը, դրա շահութաբերությունը շատ բարձր էր, տեսնում ենք, որ այն ամենաեկամտաբեր ներդրումն էր մեր ֆինանսական շուկայում: Չմոռանանք սրա մասին ևս քննարկումների ժամանակ: Համոզենք մարդկանց, որ գնում ենք պարտադիրի նորմը կիրառելու քայլին, բայց գնում ենք ձեր ապագայի համար, մեր երկրի ապագայի համար, և ներկայացնենք համակարգի առավելությունները, առկա երաշխիքները, որոնք շատ լուրջ են, և որի մասին երեկ խոսում էր նախարար Մանե Թանդիլյանը:

-Լուրջ երաշխիքներ են, բայց ապագայի համար են: Մարդիկ, որոնք իշխանափոխություն տեսան, ցանկանում են անմիջապես փոփոխություններ  զգալ  իրենց կենսամակարդակի, սոցիալական վիճակի վրա: Ի՞նչ պետք է անի նոր իշխանությունը, որ արդարացնի այդ սպասելիքները:

-Ցանկացած նոր իշխանություն միշտ էլ բախվում է խնդիրների հետ, որոնք հաճո չեն հասարակությանը: Ես հենց այդ ալիքով իշխանավոր եմ դարձել և բախվել եմ  սոցիալական հարցերի հետ, որոնց լուծման հնարավորություններն օրեցօր նվազում էին: Այն ժամանակ մենք գնացինք ոչ շատ պոպուլյար լուծումների:

Պետք է իշխանությունը գիտակցի, որ դա արվում է Հայաստանի Հանրապետության համար, և պետք է ներկայացնի քաղաքացիներին: Այսօր, այո՛, յուրաքանչյուր ծախս կորուստ է քաղաքացու համար, բայց պետք է բացատրվի, թե կորուստն ինչպես է հատուցվելու, որ դրանից շահելու է և՛ քաղաքացին, և՛ Հայաստանի Հանրապետությունը, և՛ ֆինանսական համակարգը:

Բացի դրանից, չմոռանանք, որ մենք տնտեսության զարգացման համար լրացուցիչ խթան ենք ստանալու: Ներկայումս՝ այս երեք տարիների ընթացում, կուտակային կենսաթոշակային համակարգում հավաքագրված միջոցները հասել են մոտ 100 միլիարդ դրամի: Իսկ դա մեր ՀՆԱ-ի մոտ երկու տոկոսն է: Դա արդեն դառնում է տնտեսության զարգացման խթան, գործիք: Տնտեսության զարգացումն էլ կդառնա հենք աշխատավարձերի բարձրացման համար: Նշված խնդիրների լուծման պարագայում շատ կարճ ժամանակում մենք կտեսնենք կուտակային կենսաթոշակային համակարգի առավելությունները, և մոռացության կմատնվեն այն անհանգստությունները, որոնք այսօր առկա են մեր հասարակությունում:

-Տպավորություն կա, որ նոր իշխանությունները, այս դեպքում՝ Մանե Թանդիլյանը, մտավախություն ունեն վստահությունը կորցնելու: Եթե առաջնորդվում ենք այն տրամաբանությամբ, որ մեկ տարի հետո էլ հնարավոր չի լինի մարդկանց համոզել՝ ներգրավվել կուտակային կենսաթոշակային համակարգում, գուցե այդ ժամանակ էլ նախարարը հրաժարվի՝ «պարտադիրը» նորից կիրառելու մտքից, և ունենանք այն, ինչ ունենք:

-Բոլոր իշխանություններն են ունենում մտավախություն վստահություն կորցնելու հարցում: Իսկ այսօր իրավիճակը որակապես փոխվել է, ներկայիս իշխանությունները ցանկանում են հաշվետու լինել և անընդհատ ասում են այդ մասին: Երեկ հեռուստաընկերություններից մեկով դիտեցի Մանե Թանդիլյանի հարցազրույցը, լիովին տարբերվում էր նրա ասածը նախկինում եղած կարճ հաղորդագրություններից: Խոսում էր մասնագետ, որը տեսնում էր ոլորտի խնդիրները, բավականին հասուն և սթափ կերպով էր գնահատում ռիսկերը: Հուսով եմ, որ վճռականություն էլ կունենա: Բացի դրանից, կառավարություն կա: Իհարկե, սոցապ նախարարը ավելի պատասխանատու է ոլորտի համար, բայց կաբինետում կան նաև այլ անդամներ, որոնք ֆինանսական կայունության և այլ հարցերի համար են պատասխանատու:

Չմոռանանք, որ մենք այսօր բավականին ծանր վիճակում ենք գտնվում, հասել ենք դրան: Կարծում եմ՝ բոլորս էլ գիտակցում ենք, որ մեկ օրվա մեջ ժողովրդագրական վիճակը չի շտկվելու: Մենք մտել ենք մի ժամանակահատված, երբ աշխատանքային տարիք մուտք գործողների թիվն ավելի պակաս է, քան կենսաթոշակային տարիք մտնողներինը, այսինքն՝ յուրաքանչյուր աշխատողի վրա օրեցօր մեծանում է սերունդների նկատմամբ պատասխանատվության բեռը: Դրա հետ մեկտեղ, մենք ունենք նաև ծնելիության մակարդակի նվազում, մահացության աճ և այլն, անընդհատ այդ բեռն ավելանալու է: Ստացվում է մի վիճակ, որ դեռ շատ երկար ժամանակ մեր բյուջեի  հնարավոր տնտեսական աճի արդյունքները մենք պետք է ներդնենք միայն առկա սոցիալական վիճակը բարելավելու համար, ինչը, իհարկե, բոլորս հասկանում ենք, որ անընդունելի է: Անկարելի է 30 տոկոս աղքատության պայմաններում մտածել  տնտեսական աճի մասին: Հուսով եմ, որ Կառավարությունը սթափ կգնահատի իրավիճակը, կկայացվեն վճիռներ, որոնք չեն կարող չկայացվել: