«Avdet» – bu qaytuvdır». Qırımtatar gazeti bugünde Qırımda nasıl yaşay?
Aprelniñ 10-nda Qırımtatar jurnalistikası künü qayd etile. Tamam bu künü, 138 yıl evel, «Terciman» gazetiniñ birinсi sanı dünya yüzüni kördi. Gazetniñ temelcisi publitsist ve siyasetçi İsmail Gasprinkiy edi. O 35 yıl devamında basıldı ve özünden soñ bir çoq qırımtatar neşrini qaldırdı. Bazıları, işğal şaraitinde mustaqilligini saqlap qalmağa tırışıp, bugünde de yarımadada faaliyetini devam ete. Olardan biri Şevket Kaybullayevniñ başlığında «Avdet» gazeti.
Gasprinskiyniñ mirası
«Avdet» gazeti 1990-ncı seneden başlap neşir etile. Amma Şevket Kaybullayevniñ aytıp bergenine köre, onıñ yaratılması aqqında tüşünceler birinci sanından on yıl evel peyda olğan. O zaman o, bir taqım qırımtatar gençleri arasında Musa Mamut adına teşebbüs gruppasınıñ yaratılmasında gizli şekilde iştirak etken. Diger aktual meselelernen beraberlikte, öz devriy neşri aqqında tüşünip başlağanlar. Sekseninci senelerde sıq-sıq bülletenler azırlap, tarqatıla edi.
«Bülletenimizni 1983 senesi neşir etip başladıq, bu üç yıl devam etti. Bu da Gasprinskiyniñ tesiri edi. Bir kere, onıñ Peterburgda studentler ögünde çıqışını taptım. Gasprinksiy dey edi ki, halqıñ içün yahşı bir şey yapmaq isteseñ, irişilmez şeylerden başlamalısıñ. Bunı biraz başqa türlü çevirdik ve böyle oldı, halqına eyillik isteseñ, irişilgen ve mümkün olğandan başla», – dep hatırlay Kaybullev.
Mustafa Cemilevniñ tesiri
Şevket ağa, 1982 senesi ilk sefer qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev ile tanışqanını hatırlay. Körüşüv vaqtında Cemilev qırımtatar gazetiniñ yaratılmasını ve onı «Avdet» dep adlandırılmasını teklif etken. Bu söz o devirniñ ruhuna uyğun edi, sekseninci yıllarnıñ soñunda qırımtatar halqınıñ 1944-nci yıl mecburiy sürgün etilmesinden soñ Qırım vatanına qaytması başlandı.
«O zaman biz maksimalist edik. Bir çoq vazifeler qoyıp, olarnı yerine ketirip olurıq, dep inana edik. Ögümizge qoyğan vazifeler arasında gazet yaratmaq da bar edi. O zaman ilk sefer Mustafa Cemilevden eşittim ki, «Avdet» gazeti yaratılması yahşı olur edi, çünki adı o devirniñ ruhuna pek uyğun edi. Yazıq ki, amma o zaman bir çoq sebepten bu ğayeni amelgen keçirip olamadıq», – dep hatırlay Şevket Kaybullayev.
Qırımtatar faali sürgünlik yerlerinden Qırımğa 1990 senesi qayttı ve böyle adı ile bir gazetniñ yaratılması üzerinde endi bir kimse çalışqanını bildi.
«Buña pek hoş taaciplendim ve deral neşriniñ tarqatıcısı oldım», – dey o.
«İşim büyük bir şekilde oñ keldi»
Gazetniñ yaratılmasından bugünge qadar dört muarriri oldı: Rustem Celilev, Lilâ Bucurova, Bağçasarayda qaçırılğan Ervin İbragimov. Şimdi «Avdet»niñ baş muarriri Şevket Kaybullayev. Gazetniñ ilk muarririyeti Bağçasarayda edi. Eñ başından qırımtatar milliy areketiniñ iştirakçileri Server Kerimovnıñ, biraz soñra İlmi Ümerovnıñ evinde edi.
Birinci sanları Rigada basıldı, anda olarnı küryer alıp kete edi. «Ballar skalpelnen serleva kesip yapıp, Moskvağa ve andan Rigağa alıp kete ediler, anda neşir etilip mında yiberile edi», – dep hatırlay baş muarrir.
Biraz soñra gazetni Bağçasaraydaki basmahanede neşir etip başladılar. Soñara muarririyet Aqmescitke köçti ve 2014 senesinece, Rusiye akimiyeti tutıp almağance «Qırım» fondunıñ binasında yerleşe edi.
Baş muarrir dey ki, gazetniñ ömründe qolay vaqıtları iç olmadı: «Daima kerginlik şaraitinde çalışasıñ – bu ya da iç, ya da tış kernginligi. Er bir sannıñ, maqaleniñ, materialnıñ azırlanuvı... Gazet azır, neşir etildi, er şey yahşı, dep tüşünesiñ, amma yoq, tenqitler başlana. Soñki yedi yıl devamında kerginlik ve telâş is etesiñ. Ve öz içün degil, saña yardım etmege tırışqanlar içün raatsızsıñ. İşim büyük şekilde oñ keldi, taqımım istidatlı gençlerden ibaret».
999 nushadan neşir
Yarımada işğal etilgen soñ «Avdet» gazeti kütleviy haber vastası kibi qayd etilmedi. 2016 senesi saytı da blok etildi, bundan soñ muarririyet yañısını yaptı. Kaybullayevniñ aytıp bergenine köre, evel beş biñ nushadan ibaret olğan neşir şimdi 999 nushadır (Rusiye Federatsiyasınıñ qanunıñ 12 maddesine binaen, biñ nushadan az basılğan neşirler qayd etilmey bile – QA).
«Avdet» ve «Qırım» kibi gazetler içün tazyıq kündelik yaşayışımız. Pek çoq tenbi alamız, bizge ilişmege isteyler. Şovinistler ögünde, mahkeme qararından soñ afu soradıq. Rusiye kelgen soñ, Qırımda «açıqköz» vatandaşlar da peyda oldı. Olar, poliske yazıp, mına böyle bir gazet böyle böyle yazdı ya da Rusiyede yasaq etilgen teşkilâtnıñ adını tırnaqlar içine almadı, dep şikâyet eteler» – dep ayta Kaybullayev.
Evel, Kreml kontrolindeki Aqmescitniñ Kiyev rayonı Sulh mahkemesi Qırım gazetiniñ baş muarriri Bekir Mamutovğa qarşı memuriy uquqnı bozuv davasını baqıp başladı. Qırımtatar Milliy Meclisi añılğan BM Baş kâtibiniñ maruzası derc etilgeni içün Bekir Mamutovğa qarşı Rusiye Memuriy uquqnı bozuv kodeksiniñ 13.15 maddesine istinaden protokol tizildi. 2016 senesi Rusiye kontrolindeki Qırım Yuqarı mahkemesi, soñra da Rusiye Yuqarı mahkemesi qırımtatarlarnıñ temsiliy organı olğan Meclisni yasaqlamağa qarar aldı. Onı Rusiye topraq bütünligine qast etüv ve insanlarnı qorquzuv manaçığınen ekstremist teşkilâtı dep tanığanlar.
Şevket Kaybullayev zenaatdaşına qoltuta: «Bekir Mamutov olarnen mahkemeleşip, doğru yapa. O bu davanı qazanmaq kerek, dep tüşünem».
Bugünde-bugün gazetniñ muarririyeti yarımboş – bu da pandemiyanıñ neticesi. Baş muarrir, gezetniñ yaqın aylarda muarririyetinde çalışmaq içün yeterli qadar para tapacağına emin degil.