Mustafa Cemilev: «Reabilitatsiya – sürgünlikten evel olğan er şeyni ğayrıdan tiklevdir»

1944 senesi mayısnıñ 18-ini qırımtatarlar halq tarihınıñ eñ facialı saifesi dep adlandıra. 2014 senesinden berli bunıñ tekrarlanması aqqında çoq aytıla, çünki biñlernen qırımtatarı Rusiye akimiyetiniñ siyaseti sebebinden bugün de evge qaytıp olamay. Olarnıñ arasında qırımtatarlarnıñ milliy lideri Mustafa Cemilev de bar. O, bir çoq semetdeşi kibi, yedi yıldan berli evde olmadı. Qırımtatar halqını Qırımdan sürgün etüv yıllığında Mustafa Cemilevnen yarımadadaki tuvğan yerleri aqqında laf etemiz. 

Mustafa Cemilevniñ qorantası Qırımnıñ Sudaq civarındaki Ay-Serez köylüdir. Sovetler zamanında onıñ adı deñiştirildi ve şimdi Mejdureçye olaraq belli. Mustafa Cemilev onı soy köyü dep adlandıra. Özü ise başqa köyde dünyağa keldi – ana-babası yaşağan yarımadanıñ şimaliy qısmındaki Bozköyde. Cemilevlerniñ qorantası Ay-Serezde alâ daa tura. 

Qırımtatar sürgünligi yıllığında Mustafa Cemilevden onı yarımada ile bağlağan qoranta mirası aqqında soradıq.

– Mustafa ağa, ecdatlarıñız Ay-Serezda nasıl yaşadı, ne yaptı? Ne bilesiñiz?

– Soyumız Kelgen Sudaq regionında esasen cenevizler yaşağan edi. Küçük Kaynarca añlaşması (1774 senesi imzalanğan ve Rusiye-Türkiye cenkini toqtatqan Rusiye ve Osmanlı imperatorlıqları arasındaki barışıq añlaşması – QA) imzalanğan soñ Rusiye Qırım hanlığında hristianlarnı imaye altına aldı, çünki Qırım hanlığı ve Osmanlı imperatorlığı o vaqıt mağlübiyetke oğradılar, dep aytmaq mümkün.

Amma Rusiye bu imayeni özcesine qullandı. Hristianlar Rusiye imperiyasınıñ iç guberniyalarına, hususan Mariupol rayonına sürgün etilip başladı. O vaqıt Qırımda hristianlar sürgünge oğramamaq içün kütleviy şekilde islâm dinini qabul ete. 

Ay-Serez köyünde de em hristianlar, em musulmanlar bar edi. O vaqıt pasportlar yoq edi, şunıñ içün kim qayda barıp ibadet etkenine baqqan ediler: kilse olsa, anda insanlarnı arabağa tutıp, alıp ketken qazaqlar tura edi. Bir çoq insan camige barıp, ileride musulman oldı. 

Ay-Serezde sürgünlikten evel eki mezarlıq bar edi: biri musulman mezarlığı, ekincisi qapalı edi, anda mezarlar yoq edi. Dedelerimiz anda daa musulman olmağan ecdatlarımız defin etilgen, dep aytqan edi. Şimdi eki mezarlıq da yoq. 1944 sürgünliginden soñ qırımtatarlarnıñ bütün izleri yoq etildi. Köy ise Mejdureçye adını aldı. 

Ay-Serez qadimiy yunan tilinde «Aziz Sergiy» demektir. Amma (sovetler zamanında – QA) bütün meskün yerlerniñ adları deñiştirilgende oña Mejdureçye adı berildi. Umumen Qırımda 1118 meskün yerniñ adı deñiştirildi. 

– Ecdatlarıñıznıñ evini ilk sefer ne vaqıt körip oldıñız?

– Ana-babam 30-ıncı yıllarda kulak dep cezalandırıldı, Molotov vilâyetine (1957 senesi Rusiye Sotsialistik Federativ Sovet Cumhuriyetiniñ Perm vilâyeti adı berildi, 2005 senesinden itibaren – Rusiye Federatsiyasınıñ Perm ülkesi – QA) sürgün etildi. Andan qaçıp qaytqanlar. Başta Melitopolge kelgenler, soñra Qırımğa, amma Ay-Serez köyüne qaytmadılar. 

Qırımnıñ çöl taraflarında Fraydorf rayonı bar edi (1930 senesi şimdiki Kezlev, Canköy ve Aqmescit rayonlarınıñ qısımlarından şekillendirilgen Fraydorf milliy yeudi rayonı Qırımnıñ şimaliy-ğarbinde yerleşken edi, 1944 senesi dekabr ayında yoq oldı – QA), soñra Novoselovevskiy adı berildi. Anda Bozköy köyü bar edi – pek kiçik edi, anda yeudi, nemse, qırımtatarlar, biraz da ruslar yaşağan edi.

Yeudiler Ekinci cian cenkinde ketti ya da natsistler tarafından yoq etildi. Soñra nemseler ve qırımtatarlar sürgün etildi. Ve köy yoq oldı. Şimdi anda 100-ge yaqın qoranta yaşay, aralarında qırımtatarlar da bar, dep aytalar. Öyle de aytalar – Bozköy. 

Vesiqalarımda Ay-Serez köyünde doğğanım yazılsa da, men Qırımnıñ çöl taraflarında – Bozköy köyünde dünyağa keldim. 

– Ay-Serezde qartbabañıznıñ evi nasıl edi? Alı nasıl, mimarlığı nasıl? 

– Anda milliy özgünlik çoq qalmadı. Babamnıñ evi tura. Balaban, yahşı. Şimdi artıq pek balaban körünmey. Bir vaqıtları anda klub edi, soñra köçip kelgenge berildi. Anda barıp, o evni satıp almağa istedim.

Saibi kimnen laf etkenini añlap, saray almağa yetecek fiyat qoydı. Ğaliba, 50 biñ dollar edi. O vaqıtları köy içün pek paalı edi. Amma uzun muzakerelerden soñ bu ev satın alındı ve «Qırım» fonduna (1991 senesi Qırımtatar Milliy Qurultayı tarafından tesis etilgen hayriye teşkilâtı – QA) berildi. Yaqınlarında topraq alıp, milliy areket veteranları içün raatlıq yerini yapacaq edik. İşğal başladı ve işğalciler «Qırım» fondunıñ mülkini tevqif etti. Er şey tevqif altında. 

– Ecdatlarıñıznıñ ikâyelerini aytqan ediñiz, Ay-Serezniñ qalarınıñ bile adları bar eken. Bu aqta ne bilesiñiz? 

– Semetdeşlerimizden biri kitap çıqarğan edi. Adı «Ay-Serez» oldı. Anda, ğaliba, yetmiş eki qaya bar ve er biriniñ adı bar. 

– Qırımda bir sıra memuriy bölünüv ve ad deñiştirilüvinden soñ bir çoq kiçik köy ya yoq oldı, ya da tarihiy adını coydı. Olarnı ğayrıdan tiklemege imkân barmı?

– Qırımda tarihiy toponimikanı ğayrıdan tiklev komissiyasını qurğan edik. Sürgün etilgen halqnıñ reabilitatsiyası aqqında aytılsa, bu tek onı aqlav ve sürgünlikniñ qanunsız tanılması degil, sürgünlikten evelki er şeyni, hususan meskün yerlerni ğayrıdan quruv da ola. Ve biz bu meselenen oğraşacaq komissiyanı qurdıq.

Tek cenkten evelki adnıñ ğayrıdan tiklemesi aqqında aytılmamalı. Çünki keçken asırnıñ 20-nci yıllarından başlap anda başqa adlar da bar edi. Meselâ, Telman, Oktâbrskiy ve diger sovet isimleri. Olarnıñ da öz qırımtatar adları bar. Tarihiy adlarnıñ ğayrıdan tiklenmesi aqqında aytılsa, episini ğayrıdan tiklemek kerek, dep aytqan edik.

Amma böyle problemge rastkeldik: yıllar içinde bazı köyler yoq oldı, yañıları peyda oldı, bazı köyler birleşti. Şunıñ içün köyniñ tarihiy adı olğanını bilsek, anda adını deñiştirmek daa qolay olur. Birleşken köyler olsa, berilecek adnen bağlı qarar almaq kerek.

Ukrainanıñ dekommunizatsiya qanunına köre, (Qırımda – QA) 67 meskün yerniñ tarihiy adı ğayrıdan tiklenmeli. Amma qanun Qırımda o, yarımada işğali bitken soñ işke tüşürilecek, dep tüzeldi. Biz qarşı edik, amma apansızdan olğanı içün itiraz bildirip olamadıq, öyle de qaldı. 

Bizim fikirimizce, Qırım işğali daa bitmegende sürgünlikten evelki coğrafik adlar ğayrıdan tiklenmeli ve bütün haritarlarda kerçek adlar olmalı. Bazıları harita yañlış yazılsa, çoq davalaşmağa kerek olur dep, qıyınlıqlar aqqında ayta. Ne ise, tartışacaqmız. Bu da Qırımnı işğalden qurtaruv küreşimizniñ bir parçası ola.