Οι «αφανείς συγγραφείς» της Βίβλου
Η Επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Ρωμαίους καταλήγει: «Ασπάζομαι υμάς εγώ Τέρτιος ο γράψας την επιστολήν εν Κυρίω», δηλαδή «σας χαιρετώ εν Κυρίω και εγώ ο Τέρτιος, που έγραψα αυτήν την επιστολή». Ποιος είναι ο Τέρτιος; Ο συγγραφέας της δεν θα έπρεπε να είναι ο Παύλος;
Τέρτιος σημαίνει στα λατινικά «τρίτος». Και πιθανότατα να ήταν ο τελευταίος από μια σειρά γραφέων που κατέγραψαν τις σκέψεις του Αποστόλου Παύλου και ίσως όχι ο μοναδικός. Αν ισχύει αυτή η εκδοχή, ανατρέπεται η μακρά χριστιανική παράδοση που θέλει τους τέσσερις ευαγγελιστές να συγγράφουν τα βιβλία και τους αποστόλους να συντάσσουν τις επιστολές που αποτελούν βασικό κορμό της Καινής Διαθήκης; Και αν πράγματι συνέβη κάτι τέτοιο, ποια είναι η αιτία;
«Οι απόστολοι και οι πρώτοι χριστιανοί χρησιμοποίησαν εγγράμματους σκλάβους για να γράψουν την Καινή Διαθήκη και να διαμορφώσουν τα θεμέλια του χριστιανισμού», υποστηρίζει η καθηγήτρια Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ Κάντιντα Μος στο βιβλίο της «Οι αφανείς συγγραφείς του Θεού: σκλάβοι χριστιανοί και η δημιουργία της Βίβλου». Και διατείνεται ότι ο Τέρτιος είναι ένας από τους πολλούς αθέατους συγγραφείς που επιστρατεύτηκαν για τον σκοπό αυτό, η παρουσία των οποίων έχει στις περισσότερες περιπτώσεις αποσιωπηθεί.
Το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο θεωρείται ότι γράφτηκε από τον στενό συνεργάτη του Αγίου Πέτρου, Μάρκο. Θα μπορούσε ο Μάρκος να ήταν σκλάβος; Ισως, καθώς ο Πέτρος ήταν ένας αναλφάβητος ψαράς μορφωμένοι σκλάβοιαι ο εγγράμματος Μάρκος ανέλαβε να αποδώσει τον προφορικό λόγο του Πέτρου σε γραπτό. Χωρίς, όμως, σε αυτή την περίπτωση να μπορεί κανείς να αποκλείσει το ενδεχόμενο συνειδητά ή ασυνείδητα ο Μάρκος να έχει εμπλουτίσει το τελικό κείμενο και με κάποιες δικές του εμπειρίες. Η καθηγήτρια Θεολογίας μάλιστα υποστηρίζει ότι οι σκλάβοι – γραφείς ήταν κάτι περισσότερο από φερέφωνα αλλά «συν-συγγραφείς, νοηματοδότες, ιεραπόστολοι, απόστολοι και οι ίδιοι», αν και δεν υπάρχουν άμεσες αποδείξεις περί αυτού.
Οι πρώτοι ακόλουθοι του Ιησού και οι πρώτοι «συγγραφείς» της Βίβλου δεν ήταν ιδιαιτέρως μορφωμένοι και δεν γνώριζαν γραφή, ενώ ορισμένοι, όπως ο Ιωάννης, ήταν ηλικιωμένοι και θα δυσκολεύονταν να διαβάσουν και να γράψουν. Ακόμη όμως και ο μοναδικός από τους αποστόλους που ήταν εγγράμματος, ο Παύλος, σύμφωνα με τη Μος, «χρησιμοποίησε άλλους ανθρώπους για να διαβάζουν και να γράφουν».
Μορφωμένοι σκλάβοι
Οι γραφείς αυτοί ήταν μορφωμένοι άνθρωποι που ζούσαν σε περιοχές που κατακτήθηκαν από τους Ρωμαίους και κατέληξαν να γίνουν σκλάβοι οι οποίοι πωλήθηκαν σε διαφορετικές γωνιές της αυτοκρατορίας. Χρησιμοποιούνταν ως γραμματείς σε πολλές θέσεις όπου απαιτούνταν γνώση γραφής και τους διαδέχονταν τα παιδιά τους, τα οποία φοιτούσαν σε ειδικά σχολεία.
«Ενας λόγος που οι σκλάβοι εκπαιδεύτηκαν για να κάνουν αυτή τη δουλειά είναι επειδή η αντιγραφή ενός χειρογράφου είναι επίπονη διαδικασία. Ετσι, οι πλούσιοι μορφωμένοι Ρωμαίοι ήθελαν να την αποφύγουν», λέει η Μος και υπολογίζει πως το ποσοστό των εγγράμματων στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες κυμαινόταν μεταξύ 5% και 10% του πληθυσμού.
Η Μος εντόπισε ακόμη και μια αναφορά σε έναν τέτοιο γραφέα σε κάποιο γκραφίτι του 2ου αι. που εντοπίστηκε στους τοίχους ενός σχολείου σκλάβων, πολύ κοντά στην καρδιά της ρωμαϊκής εξουσίας, τον Παλατινό Λόφο. Αναδημιουργεί με φαντασία την ιστορία ενός αγοριού που ονομάζεται Αλεξάμενος. Απεικονίζεται στην εγχάρακτη παράσταση να στέκεται κάτω από τον Εσταυρωμένο που έχει την κεφαλή γαϊδάρου, ως ένδειξη ότι είναι κατώτερου πνευματικού επιπέδου.
Ο Αλεξάμενος ήταν, σύμφωνα με τη συγγραφέα, γραμματέας ή γραφέας σε εύπορες ρωμαϊκές οικογένειες που είχαν προσηλυτιστεί στον χριστιανισμό. Ισως μάλιστα να έγραψε κάποια από τα μεταγενέστερα χριστιανικά κείμενα. Η ζωτική συμβολή τέτοιων ατόμων έχει, ωστόσο, υποβαθμιστεί και διαγραφεί, σύμφωνα με τη Μος, γεγονός που έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με τις αρχές του χριστιανισμού περί δικαιοσύνης.