Работата на Рио Тинто не запре ни по одлуката на српската влада за стопирање на развојот на рудници со литиум
Меѓутоа, финансиските податоци на Министерството за финансии на Србија даваат поинаква слика - носителот на проектот Рио Тинто и неговите поврзани компании во Србија продолжија нормално да работат, да плаќаат даноци и придонеси, плаќаа проекти на државни институции, донираа за училишта.
Според Законот за слободен пристап до информации, Радио Слободна Европа (РСЕ), доби податоци од Трезорската администрација, кои покажуваат дека во првата година по откажувањето на проектот Јадар, во буџетот на Србија и буџетските корисници се слеале нешто повеќе од 3,8 милиони евра.
Тоа е повеќе од годишниот просек, кој од крајот на 2019 година до март 2023 година изнесува околу 2,8 милиони евра.
Овие пари најмногу се однесуваат на даноци и такси, но и исплата на договори на Рударско-геолошкиот, Машинскиот и Градежниот факултет во Белград, Институтот за јавно здравје и донации и спонзорства на институции во регионот Лозница во Западна Србија, каде се планира ископ на литиум.
Во јануари 2022 година, по протестите на еколошките организации, Владата на Србија ја укина Уредбата за утврдување на просторен план на областа за посебна намена за спроведување на проектот за ископ и преработка на минерални јадарити „Јадар“. Тогашната премиерка Ана Брнабиќ објасни дека на тој начин се поништени сите управни акти поврзани со Рио Тинто, сите дозволи и одлуки.
Во јули годинава Регулативата пред Уставниот суд беше прогласена за неуставна, па со нова одлука на Владата на Србија проектот заживеа.
Од компанијата Рио Сава, претставништвото на Рио Тинто во Србија, за РСЕ изјавија дека во меѓувреме „работат на комплетирање на внатрешната физибилити студија“.
„Сите активности беа спроведени во согласност со законите на Република Србија“, нагласуваат од компанијата.
Нема законски пречки за водење бизнис, но РСЕ ја праша компанијата Рио Сава зошто продолжиле да инвестираат во непостоечки проект или дали имаат гаранции дека проектот Јадар ќе продолжи?
„Не“- ни одговорија кратко од компанијата Рио Сава.
Според податоците на Одборот за финансии, од октомври 2019 до март 2023 година, Рио Тинто и поврзаните компании уплатиле во буџетот 1,2 милијарди динари, односно повеќе од 10 милиони евра.
Најголем дел од плаќањата се однесуваат на различни даноци и придонеси, односно повеќе од 75 проценти. Помал дел од вкупната сума завршила на сметките на институциите во Србија, кои се плаќале за разни договорни услуги, сметки, даноци, но и за донации и спонзорства.
Шампиони меѓу владините добавувачи
Повеќе од 83,6 милиони динари, или нешто повеќе од 715 000 евра, за помалку од четири години Рио Тинто уплатил на сметката на Рударско-геолошкиот факултет во Белград за различни услуги според договорот, покажуваат податоците на трезорот.
Рударско-геолошкиот факултет добил седум отсто од сите грантови на Рио Тинто за буџетските корисници во Србија, покажува анализата на РСЕ.
За време на важноста на уредбата на Владата на сметката на Рударско-геолошкиот факултет во Белград се слеале речиси 190 000 евра. Евидентирани се осум плаќања, а најголемите беа во февруари 2023 година, кога прекинот на истражувањето за литиум веќе траеше една година.
Во писмените одговори од 13 декември, Рударско-геолошкиот факултет во Белград објасни дека станува збор за обезбедување на различни консултантски услуги, како што се „хидрогеолошки истражувања, физибилити студии поврзани со подземна експлоатација на наоѓалишта на литиум и бор, како и студии за проценка на влијанието врз животната средина на подземното ископување на бор и литиум“.
Трансакциите се однесуваат на периодот од 20 јануари до почетокот на март 2023 година и ги опфаќаат само државните институции, бидејќи подлежат на слободен пристап до информации од јавно значење.
Договори со Рио Тинто имале и други факултети, па за време на забраната била извршена исплата на близу 60 000 евра на Машинскиот факултет во Белград.
Градежниот факултет во Белград имал исплата речиси секој месец, кога важеше уредбата на Владата со која се укинуваше просторниот план. Исплатени биле 22 000 евра.
Одговорите на прашањата на РСЕ за тоа на што се однесуваат споменатите исплати, од Градежниот факултет не стигнаа до објавување на текстот.
Од Машинскиот факултет во Белград објаснуваат дека од 2018 година соработуваат со компанијата Рио Сава, а досега биле вклучени во изработка на две студии. На почетокот на соработката работеле на модел за влијанието на проектот Јадар врз квалитетот на воздухот.
Подоцна, кога компанијата требаше „да започне со работа на студии за оцена на влијанието“, на Машинскиот факултет му беше понудено да направи ГАП анализа, односно анализа на документи и истражувања кои недостасуваат, за да може студиите да се направат на најдобар можен начин.
„Двете студии се завршени, но бидејќи процедурите не беа спроведени до крај, поради прекин на проектот од страна на Владата, договорите не беа завршени целосно“, посочуваат од Машинскиот факултет во писмените одговори до РСЕ на 13 декември.
„Токму нашето учество во различни анализи, пресметки, модели и секако креирање на самите студии е страната на безбедноста на пошироката јавност“, заклучуваат од Машинскиот факултет.
Од Рио Сава објаснуваат дека исплатите на институциите биле извршени врз основа на претходно договорени обврски.
„Како одговорна компанија ги исполнивме сите договорни обврски кон трети лица, вклучително и институциите кои се ангажирани за спроведување на студии за потребите на проектот Јадар“, наведуваат во писмените одговори од Рио Сава.
Договори вредни нешто повеќе од 44,3 милиони динари, односно околу 370 000 евра, му биле доверени на Институтот за јавно здравје во Белград во периодот од октомври 2019 до март 2023 година.
Помал дел од оваа сума е уплатен за време на важењето на владината уредба со која е укинат просторниот план. Износот од 1,5 милиони динари, повеќе од 12 000 евра, е исплатен на две рати во февруари и април 2022 година.
Градскиот завод за јавно здравје во Белград објаснува дека Рио Сава обезбедил услуги за тестирање на квалитетот на воздухот и загадувањето на почвата. Извршени се испитувања и земање мостри на терен, како и лабораториска обработка на мострите со изработка на извештаи.
„Важно е да се нагласи дека плаќањето според фактурата од 2022 година е извршено за услугите за тестирање на квалитетот на воздухот на терен, кои се завршени на 29 декември 2021 година, односно пред стапувањето во сила на горенаведената уредба“, посочуваат од Институтот во писмените одговори од 13 декември 2024 година.
За време на важноста на уредбата со која беше ставен крај на проектот Јадар, беа извршени исплати на Заводот за заштита на спомениците на културата во Ваљево, како и на Републичкиот завод за заштита на природата.
Рио Сава плаќал различни административни такси за време на важноста на уредбата
Во средината на годината се постави прашањето дали Рио Тинто продолжил со откуп на земјиште при прекинот на проектот, што од компанијата го демантираат.
Според Министерството за финансии, Рио Тинто платил административни такси во 55 различни случаи. Секоја од плаќањата содржела ознака со бројот на катастарската парцела и називот на катастарските општини Слатина или Горње Недељица каде се планира ископ на литиум.
РСЕ изврши проверка на катастарот и утврди дека сите парцели се вклучени во Просторниот план за проектот Јадар. Според досегашните податоци од катастарот, овие парцели се во сопственост на Рио Сава, претставништвото на Рио Тинто во Србија.
Од Рио Сава објаснуваат дека споменатите давачки се однесуваат на административни документи како копии од план, изводи од катастар и слични документи за објекти во сопственост на Рио Сава.
На прашањето на РСЕ дали се преземени нови парцели земјиште од Рио Сава за време на важењето на Регулативата, тие изјавија дека нема такви, туку дека се купувале парцели за кои имало претходни договори.
„Купувањето на ново земјиште или згради не беше извршено за време на важноста на регулативата. Рио Сава склучи договори за купопродажба на недвижен имот за парцели за кои постоеја претходно преземени обврски, пред донесувањето на горенаведената регулатива“, велат од Рио Сава.
Според податоците на Управата за трезор, евидентирани се даночни плаќања за пренос на апсолутни права во вкупен износ од 8,4 милиони динари. Овој данок се плаќа при преносот на имотните права на движен имот.
Според сегашната регулатива, износот на овој данок е 2,5 отсто од вредноста на имотот. Така, според оваа пресметка, вкупната вредност на купениот имот би била околу 336 милиони динари, поточно 2,8 милиони евра.
Рио Сава наведува дека даноците за пренос на апсолутни права се платени на имотот кој го купил Рио Сава - земјиште и згради во КО Слатина и Горње Недељица, врз основа на купопродажниот договор на недвижности преземен од претходниот период.
„Затоа, се работи за земјиште и објекти за кои имало претходно преземени обврски, пред да биде донесена одлуката за укинување на Просторниот план во јануари 2022 година. Откупот на ново земјиште или објекти не е извршен во текот на важноста на регулативата“, заклучуваат од Рио Сава.
Рио Тинто во Србија од 2004 година
Претставниците на владата предводена од Српската напредна партија (СНС) претходно најавија дека рудникот за литиум во Рио Тинто би можел да биде отворен во 2028 година доколку се почитуваат еколошките прописи и се добијат потребните дозволи.
На 19 јули Србија и Европската Унија потпишаа Меморандум за критични суровини во Белград, за време на посетата на потпретседателот на Европската комисија, Марош Шевчовиќ и германскиот канцелар, Олаф Шолц.
Потпишаниот Меморандум го предвидува целиот производствен синџир - од ископ на литиум во рудникот Рио Тинто во Србија, до производство на акумулатори за електрични возила.
Во вторникот, 10 декември, германскиот канцелар Олаф Шолц изјави дека на Европската Унија (ЕУ) и се потребни критични суровини и дека сака да учествува во експлоатацијата на наоѓалиштата на литиум во долината Јадар во Србија.
Тој ова го изјави на заедничката прес-конференција со претседателот на Србија, Александар Вучиќ, откако претходно го посетија седиштето на Саксонската рударска управа.
„Позицијата на германската влада е јасна - ни треба литиум и други критични суровини, заедно со сигурни синџири на снабдување“, рече Шолц.
Во 2004 година, Рио Тинто откри јадаритна руда (комбинација од литиум и бор) во регионот Лозница, која властите ја процениле на 158 милиони тони во долината Јадар.
Со години трае противењето на експлоатацијата на литиум и бор во Србија. Одржани се неколку масовни протести и блокади на патишта од граѓани и активисти на еколошки организации.
Тие сметаат дека отворањето на рудникот би оставило непоправливи последици по животната средина.