Περί καλοσύνης
Λέει ο άλλος «Εγώ είμαι καλός, καλός, αλλά αν μου πατήσεις τον κάλο, θα σε πάρει και θα σε σηκώσει!» και καμαρώνει, ενώ δεν αντιλαμβάνεται ότι έτσι είναι και τα φίδια· αν δεν τα πειράξεις, δεν θα σε πειράξουν. Ο φιλόσοφος Τζορτζ Εντουαρντ Μουρ (1873-1958) υποστήριζε ότι η ανάλυση του τι σημαίνει «καλό» πρέπει να παραμένει ανοικτή, διότι το «καλό» δεν αναλύεται ούτε ορίζεται με όρους οποιουδήποτε άλλου πράγματος ή με χαρακτηριστικά του φυσικού κόσμου, όπως η ηδονή, η ευτυχία, η ευημερία. Το «καλό» συνιστά βασική έννοια και εφόσον δεν μπορεί να αναλυθεί, πώς οι άνθρωποι γνωρίζουν τι σημαίνει; Γνωρίζουν, επειδή έχουν άμεση «ενόραση» του καλού. Oπως ακριβώς η ιδιότητα του μπλε είναι κάτι που το κατανοούμε με άμεσο τρόπο, το ίδιο συμβαίνει και με την καλοσύνη· κοντολογίς, η καλοσύνη δεν ορίζει αυτό που είναι. Η σύγκριση με το μπλε είναι διδακτική, εφόσον λέμε σε κάποιον που δεν καταλαβαίνει τη λέξη ότι μπλε είναι το χρώμα του ουρανού. Οι επεξηγήσεις βοηθούν τους ανθρώπους να αναγνωρίσουν τι είναι μπλε και αφ’ ης στιγμής το αναγνωρίσουν, το αντιλαμβάνονται με τρόπο άμεσο.
Η αγαπημένη Αϊρις Μέρντοχ (1919-1999) έγραψε το μυθιστόρημα «The Nice and the Good» (1968), που συνοψίζει μια ηθικού περιεχομένου παρατήρηση σχετικά με δύο γυναίκες, μια καλή και χαριτωμένη και μια ηθικώς καλή. Ο τίτλος από μόνος του συμπυκνώνει το νόημα: άλλο να διαθέτεις καλοσυνάτα κι ευγενικά στοιχεία στον χαρακτήρα σου, και άλλο να ενσαρκώνεις γνήσια ηθική καλοσύνη. Αλλωστε, «Μπορεί κάποιος να χαμογελά, και να χασκογελά, και να είναι κακούργος» (Αμλετ). Η κατανόηση της έννοιας «ηθικός χαρακτήρας» αποτελεί προϋπόθεση για τον ισχυρισμό μου περί καλοσύνης.
Οι κοινωνικές λειτουργίες του χαρακτήρα μας δεν είναι άσχετες με την ηθική καλοσύνη. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η καλλιέργεια ενός καλού χαρακτήρα (ήθος) είναι ουσιώδης για την ηθική εξέλιξή μας. Τα ανθρώπινα όντα είναι πλάσματα της συνήθειας (έθος), λειτουργούν μάλλον με αντανακλαστικά, και δεν μπορούν να καθίσουν να στοχαστούν περί την ορθή ή την εσφαλμένη διάσταση της καθεμιάς ενέργειάς τους, όπως συμβαίνει στην καθημερινότητά μας. Συνήθως είναι πολύ δύσκολο να προβαίνουμε σε ορθές κρίσεις και, εάν έπρεπε να αποφασίζουμε για τον τρόπο δράσης ή αντίδρασής μας για κάθε ξεχωριστή περίσταση, θα πέφταμε σε πολλά λάθη· συνεπώς είναι σημαντικό να αναπτύξουμε έναν χαρακτήρα ενάρετο, δηλαδή να γίνουμε, πρόσωπα ευεπίφορα στο καλό και στο δίκαιο γενικά. Ο καλός χαρακτήρας μπορεί να ιδωθεί ως μέσο προς τον διανοητικό στόχο της λήψης καλών αποφάσεων.
Για τον Αριστοτέλη όμως είναι, κάτι παραπάνω από αυτό. Η απόκτηση ενός καλού χαρακτήρα αποτελεί καθεαυτήν προϋπόθεση για την επίτευξη της προσωπικής ευτυχίας και ευημερίας. Το να είσαι καλά, σημαίνει να ζεις καλά, να ολοκληρώνεσαι, να νιώθεις πλήρης, ικανοποιημένος και ευτυχής. Αυτό μπορεί να το επιτύχει μόνον ένας άνθρωπος καλού χαρακτήρα, διότι τα ποιοτικά γνωρίσματα ενός καλού χαρακτήρα καθεαυτά περιλαμβάνουν πολλές παραμέτρους της ανθρώπινης ευτυχίας (ευδαιμονία). Η ευτυχία λοιπόν σχετίζεται περισσότερο με την εσωτερική συγκρότηση κάποιου παρά με το τι κατέχει ή με τη… συγκυρία. Αρα ο χαρακτήρας είναι ζωτικής σημασίας τόσο για να είναι κανείς πλήρης και ευτυχής άνθρωπος, όσο και για να διακρίνει το σωστό, παίρνοντας τη σωστή απόφαση.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ουσιαστικές για το ευ ζην όχι μόνο την καλλιέργεια ενός ηθικού εαυτού, αλλά συνάμα ενός ευχάριστου ανθρώπου· δεν τασσόμαστε απλώς υπέρ του καλού για τον συνάνθρωπο, αλλά και στις συναλλαγές μαζί τους δεν πρέπει να είμαστε δυσάρεστοι, ούτε κακομοίρηδες και μούργοι. Ενα πρόσωπο με πλήρως καλό χαρακτήρα πρέπει να συνδυάζει τούτες τις αρετές· ας είμαστε ενάρετοι, αλλά συνάμα χαριτωμένοι και κοινωνικοί, εφόσον αυτές οι ιδιότητες συμπληρώνουν την ηθική αρετή μας. Τι όμορφη ευκαιρία οι γιορτές, που έρχονται, για να δοκιμάσουμε, έστω και ανεπιτυχώς, μια συμπεριφορά καλοσύνης, ευγένειας και προσήνειας!
Ο Κώστας Θεολόγου είναι διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου στη Σχολή ΕΜΦΕ ΕΜΠ