Η αμήχανη αναμονή της Ευρώπης
Πολλά και απειλητικά είναι τα σύννεφα που σκεπάζουν τον διεθνή ουρανό.
Δεν μαζεύτηκαν όμως ξαφνικά και ως Ευρώπη δεν έπρεπε να περιμένουμε την εκλογή Τραμπ για να τα δούμε και να ανησυχήσουμε. Θα έπρεπε από καιρό να έχουμε ακούσει τις καμπάνες που χτυπούσαν για τις μεγάλες γεωπολιτικές μεταβολές που συντελούνται, για την ανάδυση νέων δυνάμεων που διεκδικούν απαιτητικά το μερίδιό τους στο νέο διεθνές σκηνικό, για τη συνεχή μείωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης, για την κρίση της δημοκρατίας στη Δύση, για την κλιματική αλλαγή, για το Μεταναστευτικό, για τον πόλεμο στην Ουκρανία, για την κρίση που επί χρόνια σοβούσε στη Μέση Ανατολή – και δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το ότι πήρε τις σημερινές εκρηκτικές διαστάσεις της.
Η εκλογή Τραμπ ήλθε ως επιστέγασμα αυτών των επικίνδυνων εξελίξεων. Το ότι δε αυτή ειδικά η εξέλιξη μας ταρακούνησε ως Ευρωπαίους – μένει να δούμε και αν θα μας αφυπνίσει – οφείλεται αφενός στο γεγονός ότι οι ΗΠΑ είναι η αμυντικά και οικονομικά ισχυρότερη χώρα στον κόσμο και ο βασικός παράγων της παγκόσμιας ισορροπίας που σήμερα διασαλεύεται και, αφετέρου, στο ότι οι ΗΠΑ είναι ταυτόχρονα ανταγωνιστής και εταίρος της Ευρώπης, με ό,τι συνεπάγεται αυτή η αντίφαση.
Οι εκθέσεις Λέτα και Ντράγκι, δύο πολύ σημαντικά κείμενα, προκύπτουν όχι ως πρωτοβουλία κάποιων εμπνευσμένων ανθρώπων ή κύκλων αλλά ως «ώριμο τέκνο» των παραπάνω εξελίξεων. Εκκινούν και οι δύο, έστω και με διαφορετικές διατυπώσεις, από τη διαπίστωση ότι το διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον έχει μεταβληθεί δραματικά και ότι απαιτείται ανάληψη άμεσης δράσης εκ μέρους της ενωμένης Ευρώπης για να αντιμετωπίσει το επενδυτικό της έλλειμμα, εκτιμώμενου ύψους 800 δισ. ευρώ ετησίως, και την «υπαρξιακή πρόκληση» ενώπιον της οποίας βρίσκεται. Κάνουν δε συγκεκριμένες και λεπτομερείς προτάσεις για τη συνολική και πολύπλευρη δράση που πρέπει να αναλάβει η ΕΕ, με κυρίαρχες μεταξύ αυτών την ενοποίηση των κατακερματισμένων εθνικών προσπαθειών και την κάλυψη της υστέρησης της ΕΕ σε ανταγωνιστικότητα και καινοτομία.
Η αποδοχή, σε γενικές γραμμές, του μεγαλύτερου μέρους των προτάσεων των εκθέσεων αυτών από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Βουδαπέστης, και μάλιστα σε μικρό για τα δεδομένα της ΕΕ χρονικό διάστημα, δείχνει το μέγεθος της σημασίας τους για τις ευρωπαϊκές εξελίξεις.
Στον αντίποδα όμως βρίσκεται η διαπίστωση ότι στη Βουδαπέστη οι ευρωπαίοι ηγέτες απέφυγαν ακόμη και να ακουμπήσουν το καυτό πρόβλημα της πολιτικής ανταγωνισμού της ΕΕ (στρεβλώσεις που προκαλούν οι κρατικές ενισχύσεις των μεγάλων χωρών της ΕΕ προς τις επιχειρήσεις τους, αποθάρρυνση συγχωνεύσεων και δημιουργίας διεθνών επιχειρηματικών «πρωταθλητών») και το ακόμη πιο καυτό θέμα της εξεύρεσης σημαντικών πρόσθετων πόρων μέσω ενός νέου κοινού δανεισμού, με αποτέλεσμα κάποιοι να υποστηρίζουν ότι το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του περασμένου Νοεμβρίου δεν κατέληξε παρά σε ένα μάλλον ανώδυνο ευχολόγιο.
Στις τελευταίες εξελίξεις πρέπει να ενταχθεί και η συζήτηση που ανέδειξαν οι «Financial Times», σύμφωνα με την οποία, λόγω της άρνησης της Γερμανίας και λοιπών «frugal» να δεχθούν ένα νέο κοινό δανεισμό της ΕΕ, προτείνεται από ορισμένα κράτη-μέλη να χρηματοδοτηθεί η κοινή αμυντική πολιτική μέσω ενός δανεισμού υβριδικού τύπου. Συγκεκριμένα, ο δανεισμός που συζητείται δεν θα συνάπτεται από την ίδια την ΕΕ, όπως συνέβη με το Ταμείο Ανάκαμψης, αλλά από ένα είδος SPV στο οποίο θα μετάσχουν όσα κράτη-μέλη το επιθυμούν, καθώς και ορισμένες χώρες εκτός ΕΕ (όπως Μεγ. Βρετανία και Νορβηγία), το δε συναπτόμενο δάνειο θα έχει την εγγύηση όλων αυτών των χωρών.
Δεν μπορεί πάντως να μη σημειωθεί εν προκειμένω ότι πρόκειται για μια συζήτηση που, παρά τις αναμφίβολα θετικές πλευρές της, μειώνει, αν δεν εκμηδενίζει, την πίεση για εφαρμογή των προτάσεων Λέτα και Ντράγκι για επαναλαμβανόμενη έκδοση ομολόγων από την ίδια την ΕΕ, γεγονός που θα συνέβαλλε ουσιαστικά στην προώθηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ας ελπίσουμε ότι η έκτακτη σύνοδος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 3 Φεβρουαρίου 2025 θα αναπτερώσει τις ελπίδες για ανάληψη πρωτοβουλιών χρηματοδότησης της άμυνας από την ίδια την ΕΕ αντί για τις συζητούμενες διακρατικές διευθετήσεις.
Είναι πιθανόν οι συσσωρευμένες και αυξανόμενες απειλές να προκαλέσουν την «αφύπνιση» της ΕΕ – επιβεβαιώνοντας έτσι για μια φορά τον Ζαν Μονέ και τα προφητικά λόγια του για τη συμβολή των κρίσεων στην ευρωπαϊκή ενοποίηση – αλλά υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι εν τω μεταξύ απώλειες (από την επιβολή εξοντωτικών δασμών σε ευρωπαϊκά προϊόντα, από άλλα μέτρα προστατευτισμού, από απόσυρση της αμυντικής ομπρέλας των ΗΠΑ κ.λπ.) να προηγηθούν χρονικά της αφύπνισης και όχι μόνο να ανακόψουν την όποια προσπάθεια ανάκαμψης αλλά να οδηγήσουν την Ευρώπη σε οπισθοδρόμηση, πιθανώς μη ανατάξιμη. Για τον λόγο αυτό, εκτός από το τι θα πράξει η Ευρώπη έχει πολύ μεγάλη σημασία και το πότε θα το πράξει.
Η απόφαση της Βουδαπέστης, έστω και αν δεν πήγε όσο μακριά ζητούν οι περιστάσεις, είναι μια ένδειξη ενεργού συνειδητοποίησης της ανάγκης ανάληψης άμεσης δράσης. Υπό προϋποθέσεις, κάτι ανάλογο δείχνει και η συζήτηση για κοινή χρηματοδότηση αμυντικής πολιτικής, έστω και εκτός πλαισίου ΕΕ. Από την άλλη πλευρά, η πολιτική αβεβαιότητα στη Γερμανία μαζί με τα δείγματα αποστασιοποίησής της από ευρωπαϊκές επιλογές και, κυρίως, τα πολιτικά αδιέξοδα και οι δυσμενείς πολιτικές προοπτικές στη Γαλλία, απομακρύνουν – αν δεν αποκλείουν – την προοπτική ενεργού αφύπνισης της ενωμένης Ευρώπης. Μήπως ο ρεαλισμός επιβάλλει να μπει στο τραπέζι και το σενάριο της αποδρομής της ΕΕ, έστω και στο πλαίσιο μιας προσπάθειας αποτροπής της; Σε κάθε όμως περίπτωση, η Ευρώπη πρέπει να βγει το συντομότερο από την αμήχανη αναμονή της.