Tα κρυμμένα μυστικά της ρωσικής εκκλησίας

Στέκει αγέρωχη στο κέντρο της Αθήνας από το 1025 μ.Χ, και όμως επί 1.000 ολόκληρα χρόνια κρατά κρυμμένα αρκετά από τα μυστικά της. Πόσοι έχουν αναγνωρίσει τα χαρακτηριστικά του Οθωνα στην τοιχογραφία του Αγίου Παύλου που κοσμεί το εσωτερικό της; Και πόσοι έχουν θαυμάσει από κοντά τον εντυπωσιακό κόσμο που βρίσκεται κρυμμένος κάτω από μια καταπακτή στο δάπεδό της;

Η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Τριάδας στην οδό Φιλελλήνων, η ρωσική εκκλησία, όπως συνήθως αποκαλείται, συμπληρώνει φέτος 1.000 χρόνια ζωής, μια συναρπαστική πορεία γεμάτη ανατροπές, που τιμήθηκε πριν από λίγες ημέρες με ειδική εκδήλωση στο Ωδείο Αθηνών.

Χτισμένος μόλις δύο οικοδομικά τετράγωνα από την πλατεία Συντάγματος, ο ναός θεμελιώθηκε στη θέση παλαιότερης εκκλησίας, την οποία είχε ανεγείρει η βυζαντινή αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, ενώ στο ίδιο σημείο κατά τη ρωμαϊκή εποχή υπήρχαν λουτρά και κατά την αρχαιότητα ιερό του Απόλλωνα.

Καθολικό γυναικείου μοναστηριού, το όποιο στη Φραγκοκρατία κατέλαβαν βενεδικτίνοι μοναχοί, και ορθόδοξο μοναστήρι για άνδρες από το 1686, ο ναός έμελλε να έχει έναν βίο παράλληλο με την πολυκύμαντη ιστορία της Αθήνας: Το 1701 τα κελιά του κατέπεσαν από σεισμό αλλά ξαναχτίστηκαν, ενώ το 1778 ο Χατζή Χασεκής κατεδάφισε κάποια από τα διαμερίσματά του και χρησιμοποίησε τα υλικά για την κατασκευή του τείχους της πόλης.

Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης το κτίσμα υπέστη τεράστιες φθορές, κυρίως από τους βομβαρδισμούς κατά των πολιορκημένων στην Ακρόπολη Τούρκων, με αποτέλεσμα στα μέσα του 19ου αιώνα η Αγία Τριάδα να είναι ένα μισογκρεμισμένο ερείπιο, στο οποίο οι βοσκοί της Αθήνας φύλαγαν τα πρόβατά τους – πλάι στα απομεινάρια των εξαιρετικών βυζαντινών μωσαϊκών της.

Την περίοδο εκείνη, τον Απρίλιο του 1847, με διάταγμα του Οθωνα η εκκλησία αποδόθηκε στη Ρωσική Αποστολή στην Αθήνα, έπειτα από αίτημα της ρωσικής πρεσβείας, και χάρη στον ζήλο και στις ενέργειες του μεγάλου ελληνολάτρη ρώσου αρχιμανδρίτη και καθηγητή της Ακαδημίας του Κιέβου, Αντωνίνου Καπούστιν, δεν κατεδαφίστηκε, όπως πρότειναν κάποιοι, αλλά αναστηλώθηκε.

Το έργο της αναστήλωσης ανέλαβε ο απεσταλμένος του Τσάρου Νικολάου Α’, αρχιτέκτονας Ιβάν Στρομ, ο Ελληνας Τηλέμαχος Βλασσόπουλος και ο Γάλλος Φρανσουά Μπουλανζέ.

Υπόγειες διαδρομές

Ο ναός της Αγίας Τριάδας βρέθηκε πολλές φορές στο επίκεντρο της αθηναϊκής μυθοπλασίας, καθώς συνδέθηκε με υπόγειες διαδρομές στα έγκατα της πόλης.

Οι θρύλοι που την ακολουθούν γεννήθηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα, τότε που εντελώς αναπάντεχα ανακαλύφθηκε ο ανεκτίμητος αρχαιολογικός θησαυρός που βρίσκεται στα έγκατά της: αρχαίες κατακόμβες, το υπόκαυστο ενός ρωμαϊκού λουτρού που τροφοδοτούνταν από το Αδριάνειο Υδραγωγείο και υπόγειοι θάλαμοι που επικοινωνούν μεταξύ τους, ενώ, σύμφωνα με τον μηχανικό του ΕΜΠ και σπηλαιολόγο Παναγιώτη Δευτεραίο, ο οποίος έχει εξερευνήσει τους υπόγειους χώρους της ρωσικής εκκλησίας, εκεί βρίσκεται και πηγάδι που ενδεχομένως σχετίζεται με κλάδο του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου και το οποίο κατά πάσα πιθανότητα επικοινωνεί με τον Εθνικό Κήπο.

Η ανακάλυψη των «θησαυρών» που κρύβονταν στα θεμέλια του ναού, χωρίς κανείς να το γνωρίζει, προέκυψε εντελώς απροσδόκητα και οφείλεται στον εφημέριο Αντωνίνο Καπούστιν.

«Αρχίζοντας κατά το έτος 1852 τις επισκευές του βυζαντινού ναού, γνωστού στην Αθήνα με το όνομα Νικοδήμου ή Λυκοδήμου, παρατήρησα σε αυτόν κάποια υγρασία, τελείως ασυμβίβαστη με την υψηλή πετρώδη θέση του» είχε αφηγηθεί ο ίδιος.

«Κινούμενος από περιέργεια παρήγγειλα να γίνουν ανασκαφές και μάλιστα στα μέρη όπου η υγρασία φαινόταν περισσότερη. Σκάβοντας δύο μέτρα μέσα στη γη βρήκαμε αρχαίο ψηφιδωτό εν μέρει φθαρμένο αλλά γενικώς διατηρημένο άριστα». Αργότερα, όπως εξηγεί ο Π. Δευτεραίος, «βρέθηκε σε άλλα σημεία – κάτω από το δάπεδο της εκκλησίας – η συνέχεια του ψηφιδωτού, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι ανήκε σε μεγάλο αρχαίο οικοδόμημα που βρισκόταν στα θεμέλια. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν με κύριο στόχο τον εντοπισμό της πηγής της υγρασίας και αποκάλυψαν οστά του 11ου αιώνα – των πρωτοκτητόρων του ναού – και πλήθος άλλων αρχαίων ευρημάτων».

Οι εκπλήξεις της ρωσικής εκκλησία δεν σταματούν εδώ. Ξεκινούν από την εκπληκτική ζωφόρο της, με τις κουφικές διακοσμήσεις που μιμούνται γράμματα του παλαιοαραβικού αλφαβήτου, συνεχίζονται στο εσωτερικό της, όπου μεταξύ των άλλων κειμηλίων περιλαμβάνονται η φορητή εικόνα του Αγίου Νικολάου, αφιέρωμα της βασίλισσας Ολγας, αλλά και εικόνες που έφεραν Ρώσοι στην Ελλάδα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, και καταλήγουν στον περίβολό της, όπου οι περαστικοί συναντούν δύο μνήματα: στο ένα αναπαύεται ο τελευταίος πρεσβευτής ης Ρωσικής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα Ελίμ Ντεμίντοφ και στο δεύτερο η σύζυγός του, πριγκίπισσα Σοφία Ντεμίντοβα, οι οποίοι οργάνωσαν τη ζωή της ρωσικής κοινότητας στην Ελλάδα.

Αλλωστε, η Αγία Τριάδα της οδού Φιλελλήνων αποτελεί σταθμό στην ιστορία των λατρευτικών χώρων στην Ελλάδα: Αποτελεί το αρχαιότερο και πιστότερο αντίγραφο – μικρότερο κατά ¼ – του καθολικού της μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία, δύο ναοί που με τις καινοτομίες τους διαμόρφωσαν την «ελλαδική σχολή» βυζαντινής ναοδομίας.