Ο Γαβράς, ο Ντεμπρέ και η ευθανασία

Αύριο (Πέμπτη) ο σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς συμπληρώνει τα 92 του χρόνια. Και σήμερα, παραμονή των γενεθλίων του, βγαίνει στις γαλλικές αίθουσες η νέα του ταινία, «Dernier Soufle» (Τελευταία πνοή). Η ταινία του Γαβρά που πραγματεύεται το τέλος της ζωής συμπίπτει με την επικαιρότητα μιας συζήτησης που άνοιξε ο γάλλος πρόεδρος Μακρόν μιλώντας για «βοήθεια στον θάνατο» και για τη νομική προοπτική της υποβοηθούμενης αυτοκτονίας εντός αυστηρού πλαισίου.

Παραμονές Χριστουγέννων του 2024 η εφημερίδα «Le Monde» οργάνωσε μια συζήτηση μεταξύ φίλων. Στην οικία του γάλλου μαρξιστή διανοούμενου Ρεζίς Ντεμπρέ βρέθηκαν ο Κώστας Γαβράς και ο γιατρός Κλοντ Γκρανζ, ειδικός στην παρηγορητική φροντίδα και συγγραφέας του ομότιτλου βιβλίου στο οποίο βασίστηκε η «Τελευταία πνοή». Μπροστά στο αναμμένο τζάκι, υπό το βλέμμα ενός πορτρέτου του Μαρξ πλάι σε μια φωτογραφία της Ρόζας Λούξενμπουργκ, οι τρεις φίλοι μοιράζονται τις σκέψεις και τις ελπίδες τους να «ζήσουν» έναν θάνατο που δεν θα είναι «ούτε αναξιοπρεπής ούτε μοναχικός».

Ο Ντεμπρέ, γεννημένος το 1940, ξεκινά δηλώνοντας ότι «ο θάνατος θα είναι το μεγάλο ζήτημα του επόμενου αιώνα». «Στην ηλικία μου», απαντά ο σκηνοθέτης, «λέω στον εαυτό μου ότι ο θάνατος μπορεί να συμβεί. Ηρθε η ώρα να κάνω μια ταινία για να το σκεφτώ και να εκφράσω τα συναισθήματά μου». Η συζήτησή τους κράτησε ολόκληρο το απόγευμα γύρω από την προετοιμασία για τον θάνατο και για το πώς φεύγεις από τη ζωή όσο το δυνατόν καλύτερα.

Στις 23 Ιουλίου 2020, ο γιατρός Γκρανζ προσκάλεσε τον Ρεζίς Ντεμπρέ να επισκεφθεί τη μονάδα, την οποία δημιούργησε το 1999 και διηύθυνε για σχεδόν είκοσι χρόνια, φροντίζοντας σχεδόν 4.000 ασθενείς. «Ηθελα να δω πώς μιλούν οι άνθρωποι στους ετοιμοθάνατους ασθενείς, πώς πεθαίνουν οι άνθρωποι σήμερα». Ο Ντεμπρέ, έχοντας γλιτώσει από δύο εγκεφαλικά επεισόδια, έκανε αυτό που αποκαλεί, με χαμόγελο, «επιτόπιο έλεγχο για όλους τους πρακτικούς σκοπούς». Και όταν ο γιατρός τού δίνει ένα χειρόγραφο, ο στοχαστής υπόσχεται να το επιμεληθεί εκδοτικά εμπλουτίζοντας την υπό έκδοση «Τελευταία πνοή» γράφοντας την εισαγωγή και το επίμετρο του βιβλίου που αποδεικνύει ότι ένας καλός θάνατος μπορεί να είναι εφικτός.

Ο Κώστας Γαβράς, στον οποίο ο Ρεζίς Ντεμπρέ στέλνει κάθε βιβλίο του, λέει ότι και ο ίδιος συγκινήθηκε από τις μοναδικές καταστάσεις που περιγράφονται στο βιβλίο και από τα ερωτήματα που θέτει: πόσο μακριά πρέπει να φτάσει κανείς λέγοντας στον ασθενή την αλήθεια, πώς να ξεπεράσει την άρνηση των αγαπημένων του προσώπων μπροστά στο αναπόφευκτο… «Ηθελα αμέσως να μετατρέψω αυτές τις ιστορίες σε ταινία».

Αλλά ο σκηνοθέτης του «Ζ» (1969) και της «Εξομολόγησης» (1970), που σε κάθε ταινία του επιδιώκει να «διασκεδάσει», όπως λέει, τον θεατή πάνω σε ένα θέμα που τον απασχολεί, γνωρίζει ότι η αντιμετώπιση του θανάτου στην οθόνη είναι μια πρόκληση.

Σαν αρχαία τραγωδία

Ο κινηματογράφος είναι κυρίως θέαμα, υπενθυμίζει ο σκηνοθέτης. Και η κόκκινη κλωστή της αφήγησης είναι η φιλία μεταξύ ενός γιατρού, τον οποίο υποδύεται ο Καντ Μεράντ, και ενός συγγραφέα, τον οποίο υποδύεται ο Ντενί Πονταλιντές, ο οποίος ζει με τον τρόμο της ανακάλυψης ότι πάσχει από καρκίνο. Διχασμένος ανάμεσα στην επιθυμία να μάθει την αλήθεια για την κατάστασή του και τον φόβο για το τι τον περιμένει, ο συγγραφέας ακολουθεί τα βήματα του γιατρού. Και ανακαλύπτει την καθημερινή ζωή μιας μονάδας παρηγορητικής φροντίδας: «έναν ανύποπτο (ιατρικό) κόσμο ικανό να κάνει το απαράδεκτο υποφερτό», όπως αναφέρει μία ατάκα της ταινίας. Ο Γαβράς λέει ότι χειρίστηκε ελεύθερα τη σοβαρότητα του θέματος «όπως σε μια αρχαία ελληνική τραγωδία συχνά χαμογελάμε ή και γελάμε» για να δείξει ότι σε μία μονάδα φροντίδας περισσότερο γελάμε παρά κλαίμε.

Η πρόθεση του στοχαστή Ντεμπρέ και του σκηνοθέτη Γαβρά είναι να επαναφέρουν το ζήτημα του θανάτου στη δημόσια συζήτηση. Ο συγγραφέας-φιλόσοφος λέει ότι «σήμερα ο θάνατος κρύβεται. Ως αποτέλεσμα της “αποχριστιανοποίησης”, δεν ξέρουμε πλέον τι νόημα να του δώσουμε, αφού η πίστη στην ανάσταση έχει χαθεί. Κατά συνέπεια, δεν ξέρουμε πλέον τι να τον κάνουμε – σήμερα είναι περιθωριοποιημένος, ενώ στο παρελθόν ήταν αναπόσπαστο μέρος της ζωής». Στο Παρίσι, παρατηρεί, «δεν υπάρχουν πια νεκροφόρες στους δρόμους, παρά μόνο φορτηγά χωρίς σήμανση. Η μεταθανάτια φωτογράφιση ενός πτώματος ή ενός επιφανούς νεκρού, που κάποτε ήταν στη μόδα, είναι πλέον ένα είδος που αποδοκιμάζεται και τιμωρείται».

«Να μπορώ να φύγω»

Από την άλλη πλευρά, κανένας από τους δύο δεν ασχολείται άμεσα με την άλλη πλευρά της τρέχουσας κοινωνικής συζήτησης για το τέλος της ζωής: την πιθανή νομιμοποίηση της υποβοήθησης του θανάτου, είτε πρόκειται για υποβοηθούμενη αυτοκτονία είτε για ευθανασία. «Οταν φτάσω σε ένα σημείο της ζωής μου όπου δεν θα μπορώ πλέον να δημιουργώ, να γυρίζω ταινίες ή να εργάζομαι, θέλω να έχω την ελευθερία να μπορώ να φύγω. Καταλαβαίνω τους λόγους που ο Γκοντάρ αυτοκτόνησε» εκμυστηρεύεται ο Γαβράς. Ο Ρεζίς Ντεμπρέ συμφωνεί: «Είμαι απολύτως υπέρ των νομοθετικών αλλαγών που θα μπορούσαν να καταστήσουν δυνατή την ενεργητική υποβοήθηση του θανάτου. Οταν ο θάνατος δεν έρχεται και υποφέρεις φρικτά, μου φαίνεται προφανές ότι πρέπει να έχεις το δικαίωμα να αφαιρέσεις τη ζωή σου».

Ωστόσο, «η εξατομίκευση του θανάτου» προσθέτει ο Ντεμπρέ, εξαφανίζει την τελετουργία του. «Ο θάνατος χωρίζει, αλλά φέρνει επίσης τους ανθρώπους κοντά. Είμαι απόλυτα υπέρ των κηδειών. Είναι οι τελευταίες μεγάλες στιγμές επανένωσης στην κοινωνία μας». Ο Γαβράς τον ειρωνεύεται και τον προειδοποιεί να μην υπολογίζει ότι θα συναντηθεί με φίλους του στη δική του κηδεία. Αλλωστε «θέλησα να κάνω μια ταινία για τη ζωή, αναρωτώμενος πώς μπορούμε να καταφέρουμε να ζήσουμε μέσα από το αναπόφευκτο του θανάτου». Αυτό είναι επίσης το ερώτημα που θέτει η παρηγορητική ιατρική, θα συμπληρώνει ο γιατρός Γκρανζ. «Για όσους την ασκούν το τέλος της ζωής εξακολουθεί να είναι ζωή. Μέχρι την “Τελευταία πνοή”».