Μάνος Χατζιδάκις: Μαθήματα αισθητικής

Επτά άνθρωποι της μουσικής, που συνδέθηκαν με τον κορυφαίο συνθέτη ή εμπνεύστηκαν από τη μουσική και τη στάση του, γράφουν για το αποτύπωμα της τέχνης του στη ζωή τους με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή του στις 23 Οκτωβρίου

Δημήτρης Μαραγκόπουλος

συνθέτης, ομότιμος καθηγητής Σύνθεσης, Ιόνιο Πανεπιστήμιο

«Εξαιρετικό κράμα κοσμοπολίτη και Ελληνα»

Καθόρισε αλλά και δίδαξε μια ιδιαίτερη αισθητική, αλλά και ηθική, απέναντι στην τέχνη και τη ζωή. Στις σκέψεις του όπως τις εξέφραζε γραπτά ή προφορικά, αλλά και στο βαθύτερο ήθος, στην ενέργεια και την ποιότητα των έξοχων μελωδιών του ήταν έντονο ένα όραμα που συντονιζόταν με τον βαθύτερο κόσμο των μεγάλων ελλήνων ποιητών, από τον Σολωμό μέχρι τον Γκάτσο, τον ευρωπαϊκό ανθρωπισμό  αλλά και με μια γνήσια λαϊκότητα. Ο κόσμος του ήταν ένα εξαιρετικό κράμα κοσμοπολίτη και Ελληνα.

Οσους είχαμε την τύχη να εργαστούμε κοντά του μας δίδασκε με λιτό, σωκρατικό και ποιητικό τρόπο την ανάγκη της αυθεντικότητας, του να είσαι εκλεκτικιστής αλλά όχι εστέτ, λαϊκός αλλά όχι λαϊκιστής.

Απεχθανόταν και κράτησε σθεναρή στάση απέναντι σε μέσα ενημέρωσης που απέπνεαν ευτέλεια κι έναν υφέρποντα φασισμό, για τον οποίο έλεγε ότι αν τον ανέχεσαι θα του μοιάσεις.

Εδειξε τι σημαίνει να εκφράζεις δημόσιο λόγο σαν καπετάνιος του Τρίτου Προγράμματος που άγγιξε ακροαματικότητες του 25%. Μας έλεγε «δεν θα αφήσω ποτέ τη λογοκρισία να παρέμβει, αλλά σαν στελέχη του ραδιοφώνου θα βάζετε εσείς τα όρια». Εμείς τα βάζαμε αλλά φέραμε το σύστημα στα όριά του επεκτείνοντάς τα, τολμηρά και συχνά με έντονες αντιδράσεις. Ποτέ δεν είπε ή δεν εννόησε με τον τρόπο που καταχρηστικά του απέδωσαν κάποιοι ότι η μουσική είναι μία και ότι υπάρχει μόνο καλή και κακή μουσική. Αντίθετα ήξερε σε βάθος την αξία, την αυτονομία των μουσικών τεχνοτροπιών, για αυτό και τις στήριξε τόσο δημιουργικά από την Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών που ίδρυσε και που το 1963 (!) έπαιζε Ξενάκη, μέχρι τα προγράμματα και τις δεκάδες συναυλίες του Τρίτου Προγράμματος και της Ορχήστρας των Χρωμάτων.

Ευαισθητοποίησε έτσι δυναμικά το κοινό σε πολλές μουσικές γλώσσες, από τις μουσικές του Πιατσόλα, τις ινδικές ράγκες και τα πορτογαλέζικα φάντος μέχρι τη μουσική του Μάλερ, του Σούμπερτ και του Μότσαρτ.

Οι νέοι ταλαντούχοι συνθέτες ήταν για αυτόν πεδίο στήριξης και όχι ανταγωνισμού και φθόνου, κάτι τόσο σύνηθες στους καλλιτεχνικούς χώρους.

Οι ιδέες, η στάση και η μουσική του στις εποχές των σύγχρονων βίαιων περιδινίσεων, της πολιτικής ψευδοορθότητας και της επικίνδυνης ομογενοποίησης παραμένουν ένας ισχυρός ολοζώντανος φάρος.

Αλίκη Καγιαλόγλου

ερμηνεύτρια

«Δράση μεγάλης ιαματικότητας»

Το σπουδαίο έργο του Μάνου Χατζιδάκι με την ιδιαίτερη πράγματι και πρωτόγνωρη για την εποχή αισθητική, αλλά και τη μεγάλης ιαματικότητας, κατά τη γνώμη μου, δράση πάνω στις ψυχές μας – που έτσι κι αλλιώς έχει η αληθινή τέχνη – καθόρισε το έργο και σύγχρονών του δημιουργών αλλά και πολύ μεταγενέστερων, Ελλήνων και ξενων (Piovani κ.ά.). Αυτό είναι αναμενόμενο, θα έλεγε κανείς. Εκείνο όμως που δεν είναι αφορά τη στάση του απέναντι στη ζωή, καθόλου παράδοξα, καθόρισε και καθορίζει ακόμα πλήθος ανθρώπων, συχνά πολύ νεότερων και πολλές φορές άσχετων με τον χώρο της μουσικής: ηθοποιούς, δημοσιογράφους, πολιτικούς και άλλους πολλούς. Καμιά φορά βέβαια μιλούν επίπλαστα κάποιοι για αυτόν, θα τολμήσω να πω ( και φαίνεται δυστυχώς…), μόνο και μόνο για να δείξουν ότι ανήκουν στον κόσμο του και για να έχουν το πιστοποιητικό Χατζιδάκι. Αυτό, επίσης, δείχνει πολλά.

Εμένα φανερότατα με καθόρισε κατ’ αρχάς το έργο του. Η μεγάλη τύχη να ερμηνεύσω τους «Αντικατοπτρισμούς», τους «Μύθους μιας γυναίκας» σε ποίηση Νίκου Γκάτσου, τα «Κινηματογραφικά» του και όχι μόνο. Κυρίως όμως με καθόρισε η πολύτιμη για εμένα παρουσία του και όλα αυτά τα γνωστά – και άγνωστα – που έλεγε κατ’ ιδίαν ή δημόσια, μη μασώντας τα λόγια τoυ, θέλοντας να είναι πάντα ένας αληθινά ενεργός πολίτης και ένας άνθρωπος που δεν αδιαφορεί για τον διπλανό του!

Μαρία Παπαγεωργίου

τραγουδοποιός

«Το αέρινο και το γήινο, το ευγενές και το προκλητικό»

Ο Μάνος Χατζιδάκις είχε έναν μαγικό τρόπο να δημιουργεί πάνω στο άπειρο της μουσικής ελευθερίας, προσπαθώντας ταυτόχρονα να θέσει όρια και φραγμούς στην ελευθεριότητα του ανθρώπινου νου και στην αίσθηση του «απεριόριστου» και αχόρταγου του σύγχρονου ανθρώπου. Ηταν, τρόπον τινά, διορατικός για όλα όσα θα επακολουθούσαν.Αναρωτιέμαι συχνά τι θα έκανε, πώς θα εκφραζόταν, με ποιους θα συμπορευόταν και με ποιους θα συγκρουόταν αν ζούσε σήμερα, αν έπρεπε να αναπνεύσει μέσα στην τεχνολογική εξέγερση και όχι πια ανάμεσα στους φίλους του στον «Μαγεμένο Αυλό».

Ποτέ δεν θα το μάθουμε. Αυτό όμως που αξίζει να κρατήσουμε είναι η υπομονή και η φροντίδα, το αέρινο και το γήινο, το ευγενές και το προκλητικό, όλα εκείνα τα στοιχεία που ενσωμάτωσε στα έργα και στις επιλογές του, δημιουργώντας πάντα κάτι ολοκληρωμένο, ειλικρινές και βαθιά ανθρώπινο.

Ισως, τελικά, ο Μάνος Χατζιδάκις να ήταν ο τελευταίος μιας εποχής όπου η λέξη «αισθητική» είχε ακόμη ουσία και περιεχόμενο. Κι από τον θάνατό του και μετά, η τέχνη να τοποθετείται αναπόφευκτα σε μια μεταχατζιδακική εποχή.

Μανώλης Μητσιάς

ερμηνευτής

«Εφερε έναν νέο αισθητικό κανόνα»

Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλο ταλέντο, αλλά επίσης πολύ αυστηρός προς τον εαυτό του και προς τη ζωή. Πορεύτηκε πάντα με αυστηρούς κανόνες, με αξιοπρέπεια, δοτικότητα και με μεγαλοσύνη – όση μπορεί να έχει ένας ταλαντούχος άνθρωπος που τα τηρεί όλα αυτά μέχρι το τέλος της ζωής του. Θεωρούσε τον εαυτό του πολύ ταπεινό. Ετσι πορεύτηκε. Αυτό εφάρμοζε σε ό,τι έκανε στη ζωή του και από ό,τι μου έλεγε, σε ιστορίες της καθημερινότητας, πάντα από μικρό παιδί ήθελε να είναι αυστηρός ως προς τη ζωή. Επεδίωκε πάντα να μην ξεχωρίζει από τον κόσμο. Να είναι ίδιος. Για μένα ήταν ένα υπόδειγμα ανθρώπου, σοβαρότητας, μεγαλοσύνης, αξιοπρέπειας. Από μικρό παιδί, επειδή είχε μία ιδιαιτερότητα στο περπάτημα, έβαζε άρβυλα για να σκληραγωγηθεί. Αυτό δείχνει έναν άνθρωπο υπεύθυνο. Επιθυμούσε να τον θαυμάζουν μόνο για το ταλέντο του και τίποτα άλλο. Σε ό,τι αφορά τη μουσική, έφερε έναν νέο αισθητικό κανόνα. Αλλαξε το λαϊκό τραγούδι, το έβγαλε από τα έγκατα του ρεμπέτικου, το οποίο του άρεσε πολύ, αλλά το πήγε παραπέρα. Εκανε άλλες ενορχηστρώσεις, πιο κλασικές. Δεν γύριζε πίσω στο μπουζούκι. Είχε και μια δική του ηθική, ήταν δίκαιος. Για μένα από εκεί ξεκινούν όλα. Εκανε πράξη στην καθημερινή του ζωή όλα όσα πίστευε. Χωρίς να κάνει παραχωρήσεις, απέδιδε δίκαια σε όποιον το άξιζε αυτά που έπρεπε. Το αντιλαμβανόταν κανείς από τον τρόπο που μιλούσε στους συνεργάτες του, πώς αναγνώριζε το ταλέντο σε ένα νέο παιδί. Μου έχουν μείνει πολλά από αυτά που μου έχει πει. Εκείνο όμως που θυμάμαι πάντα είναι: να κοιτάς τον εαυτό σου το πρωί στον καθρέφτη και να μην ντρέπεσαι.

Λένα Πλάτωνος

συνθέτις

«Στηρίχθηκε στην κλασική παιδεία, αλλά και τον Τσιτσάνη»

Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν ένας καθαρά λυρικός καλλιτέχνης. Στηρίχθηκε σημαντικά στον Βασίλη Τσιτσάνη, αλλά και στην κλασική μουσική παιδεία του. Ουσιαστικά έκανε μια πρόσμειξη. Είχε κάτι το φοβερό, πηγαίο μέσα του. Αυτό που μπορώ επίσης να πω είναι ότι επρόκειτο για έναν καταπληκτικό μελωδό, με πολύ ενδιαφέρουσες αρμονίες. Ο Χατζιδάκις είδε οπωσδήποτε στα πρώιμα έργα μου, που στην πραγματικότητα δεν είναι πρόωρα παρά μόνο ως προς την ιστορία μου, μια προσέγγισή του. Στον δίσκο «Καρυωτάκης 13 τραγούδια»ήμουν πολύ πιο κοντά του ως έργο. Ηταν κατά κύριο λόγο λυρικό έργο, εκτός από δο-τρεις εξαιρέσεις. Ηταν αρμονικά, ενορχηστρωτικά και τραγουδιστικά πολύ ευαίσθητα. Ισως μέσα από αυτό να είδε μια προέκτασή του. Βεβαίως, μετά από αυτό εγώ επιχείρησα άλλες προεκτάσεις – και αυτό το σεβάστηκε πολύ, γι’ αυτό μου έκανε, από την εταιρεία του, δύο δίσκους: «Η ηχώ και τα λάθη της» και «Σπάσιμο των πάγων». Ο Χατζιδάκις είχε πει για μένα ότι είμαι η συνέχειά του. Τώρα, κατά πόσον είμαι συνέχειά του, αυτό δεν το γνωρίζω. Δεν μπορώ να μιλήσω αντικειμενικά για το πώς είμαι παρά μόνο να εκφράσω πώς νιώθω. Αυτό που μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι πως είμαι τρομακτικά διαισθητική και πρωτοποριακή. Αγγιξα νέους τρόπους αισθητικής επικοινωνίας με τους ανθρώπους. Τόλμησα  και μέσα από το έργο μου πρόβλεψα τάσεις που θα ξετυλίγονταν στον χρόνο, ακόμα και σε προσωπικό επίπεδο, έτη μετά. Αυτό δεν είναι κοινό στοιχείο με τον Χατζιδάκι. Εκείνος υπήρξε καθαρά λυρικός καλλιτέχνης, εγώ δεν είμαι λυρική. Δεν γνωρίζω κατά πόσον ήμουν πρωτοποριακή. Αλλά αυτό που μπορώ να πω είναι ότι προσπάθησα να γίνω φωνή που δεν περιορίζεται σε συμβάσεις.

Ντόρα Μπακοπούλου

πιανίστα

«Δείχνει πόσο ψηλά φτάνει η ελληνική δημιουργία»

Είναι δύσκολη η απάντηση, κατά την άποψή μου, στην ερώτηση κατά πόσο και πώς ο Μάνος Χατζιδάκις καθόρισε με το έργο του μια ιδιαίτερη αισθητική απέναντι στην τέχνη και τη ζωή. Βεβαίως και ευαισθητοποίησε τον κόσμο σε μια ποιότητα μοναδική, αλλά για τους νέους συνθέτες δεν είναι εύκολο να αναμετρηθούν με ένα τόσο πηγαίο ταλέντο. Η μουσική εκπαίδευση δεν εξασφαλίζει καμία πηγαιότητα. Αυτό θα φανεί και στα χρόνια που έρχονται. Η δομή των συνθέσεών του απενοχοποιεί τους ταλαντούχους συνθέτες. Γι’ αυτό είναι δύσκολο να πει κανείς ότι διαμορφώνει μια αισθητική στάση. Το σίγουρο είναι το σημείο αναφοράς στην ποιότητα και στην οξυδέρκεια συνηγορώντας με τη σπουδαία ελληνική ποίηση, μας δείχνει πόσο ψηλά μπορεί να φτάσει ελληνική δημιουργία στην τέχνη. Ο Μ. Χατζιδάκις ήταν το πιο ελεύθερο πνεύμα που έχω γνωρίζει. Η γενναιοδωρία ήταν απαράμιλλη. Κάπως έτσι ήθελε να ανταποδώσει τη μεγάλη προίκα που δωρίστηκε από τον Θεό, από τη μοίρα, όπως θέλει κανείς να το πει. Είναι μια ανεξήγητη περίπτωση ιδιοφυΐας. Οι μελωδίες του έρεαν σαν κάποια μυστική δύναμη να του της υπαγόρευε. Είναι δύσκολο για τους μετέπειτα συνθέτες να αναμετρηθούν με μια τέτοια περίπτωση. Υπήρχε όμως στη μουσική του και μια διάσταση τιμιότητας και αυτή την ακολούθησαν εξορκίζοντας την εμπορικότητα, όποιος μπόρεσε. Ο Μ. Χατζιδάκις είναι βέβαιο πως πρότεινε την αισθητική που υπερασπιζόταν που εμπεριείχε λιτότητα και τιμιότητα και εύχομαι στα χρόνια που θα περάσουν αυτό που προέβαλλε να γίνεται όλο και περισσότερο απτό.

Μανώλης Φάμελλος

τραγουδοποιός

Μαθήματα υψηλής αισθητικής και πολιτικής αγωγής

Στον κόσμο του Μάνου που με μάγεψε και ευτυχώς δεν απομαγεύτηκα ποτέ, εισήλθα κάπως αφηρημένος έχοντας περιπλανηθεί στα ρεύματα της εποχής και ενδώσει στις μονομανίες και ξενομανίες μου… Ομως δεν ήμουν μόνος. Ηταν μια εθελοντική συνθήκη μαθητείας αλλά και άσκηση ελευθερίας μαζί για εμένα και κάποιους συνομηλίκους μου, που αναγνωρίζαμε ο ένας τον άλλον μέσα από αυτόν, μια ομάδα ανέστια κι ελαφρώς ετερόκλητη που έσμιγε υπακούοντας σε κάτι σαν μυστικό κάλεσμα.

Από τον «Μεγάλο Ερωτικό» συνήθως ξεκινώντας, κάναμε ταχύρρυθμα μαθήματα με τις συλλογές της «Ρωμαϊκής Αγοράς» και της «Λαϊκής Αγοράς» που είχαν μόλις κυκλοφορήσει, αλλά παράλληλα και φροντιστηριακά μαθήματα γλώσσας, υψηλής αισθητικής και πολιτικής αγωγής.

Και κυρίως μαθήματα πατριδογνωσίας, μιας άλλης πατρίδας όμως, μυθικής, αθέατης για τους πολλούς, που δεν την κατοικούσαμε αλλά μας κατοικούσε αυτή, κρυμμένη μέσα μας.

Και εμείς οι λιγοστοί υπήκοοί της μοιραζόμασταν το φως της.

Ηταν και τότε όπως και τώρα μια ταραγμένη κι άχαρη εποχή, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80, και βεβαίως στα δημόσια πράγματα επικρατούσε μεγάλη αναστάτωση (και δεν ήταν διόλου ωραία η κατάσταση).

Αλλά από την άλλη, τώρα που το σκέφτομαι, ίσως και να σταθήκαμε τυχεροί επειδή, παρόλη την ασχήμια της επικαιρότητας, σαν παιδιά που μεγάλωναν εκτός κέντρου, είχαμε τουλάχιστον τον χρόνο και την απόσταση να σκεφτούμε και να εννοήσουμε τα πράγματα, να ψηλαφήσουμε τα πρόσωπα και κυρίως τον εαυτό μας απέναντι σε αυτά.

Για τη μουσική του πάντα δυσκολευόμουν να μιλήσω με λόγια, επειδή όμως όλη η παρουσία και το έργο του ήταν μια πολιτική πράξη, οφείλω τουλάχιστον να πω τα παρακάτω.

Ο Μάνος αντιπαρατέθηκε με ένα σχήμα, ένα μαύρο πράγμα όπως το έβλεπα εγώ. Εκείνο το σχήμα δεν υπάρχει πια, το όνομά του όμως σαν σκοτεινή προφητεία που δυστυχώς επαληθεύτηκε μοιάζει τελικά να αποίκισε το αύριο με τις μεταμορφώσεις του. Και όχι μονάχα στη δημοσιογραφία και την πολιτική ζωή, τώρα πια με τα νέα μέσα διαρκώς επωάζεται μέσα στο καθετί. Ευτυχώς όμως για μας ο Μάνος είναι ακόμα παρών και, όπως λέει ο μέγας ποιητής (που και αυτόν από τη μεγάλη του Χατζιδάκι σχολή τον έμαθα), «ο χρόνος ο παρών και ο χρόνος ο παρελθών είναι ίσως παρόντες στον μέλλοντα χρόνο και ο μέλλων περιέχεται στον παρελθόντα…».

Τον ίδιο δεν τον γνώρισα ποτέ, αλλά δεν έφυγα ποτέ από τον κύκλο της επιρροής του επειδή πολύ απλά αυτός ήταν και είναι ο δικός μου κύκλος κι ακόμα μέσα από αυτόν συνεχίζω και να διαβάζω και να ακούω και πρώτα απ’ όλα να αναγνωρίζω τους δικούς μου ανθρώπους στον χρόνο τον παρόντα, τον παρελθόντα και κυρίως τον μέλλοντα.