Spomenik žrtvama komunista ili kolaboracionistima u Valjevu?

Pripadnici poraženih kvislinških formacija iz vremena Drugog svetskog rata uskoro bi mogli da dobiju spomenik u Valjevu, na zapadu Srbije.

Lokalna skupština ovog grada, kojim upravlja Srpska napredna stranka, je jednoglasno prihvatila predlog za podizanje spomenika "žrtvama posleratnog terora jugoslovenskih komunista".

Inicijativu je podneo Nebojša Tadić, odbornik Zdrave Srbije, koja nije deo vladajuće većine u tom gradu, u kojem živi više od 80.000 stanovnika.

U propratnoj dokumentaciji koja je priložena uz inicijativu, nalazi se i spisak od oko 1.000 ljudi koje su pripadnici partizanskog pokreta likvidirali.

Među njima je nemali broj pripadnika Srpske državne straže (SDS), koja je bila u nadležnosti SS-a i nemačke policije, i Srpskog dobrovoljačkog korpusa (SDK), formacije koja se zajedno sa jedinicama nemačkog Vermahta borila protiv partizana.

Iako podizanje ovakvog spomenika Nebojša Tadić vidi kao put ka pomirenju u društvu, pojedini istoričari taj potez ocenjuju kao reviziju istorije.

Šta je sporno?U razgovoru za Radio Slobodna Evropa (RSE), Nebojša Tadić kaže da podizanje spomenika žrtvama komunističkog terora predstavlja "istorijsko postignuće za srpski narod".

"Ovo je jedan spomenik evropskog značaja, gde će se osuditi zločini jednog totalitarnog režima", kaže sagovornik RSE.

Tadić je objasnio da je 2020. godine u Skupštini Valjeva formiran Anketni odbor, na čijem čelu je bio on. Odbor je objedinio rad svih dotadašnjih komisija koje su istraživale komunističke zločine, a nakon četiri godine je formulisan predlog za podizanje spomenika.

U svom izveštaju iz 2021. godine, Anketni odbor navodi da su, na osnovu podataka iz stručne literature, te prikupljenih svedočenja, "do sada evidentirane 1.073 žrtve Drugog svetskog rata, koje su pripadale poraženim vojnim formacijama, ili su ih partizani streljali u poslednjim mesecima rata i po njegovom završetku".

Na tom spisku nalaze se i oficiri SDS-a, takozvani "nedićevci", nazvani po Milanu Nediću, predsedniku kvislinške Vlade u Srbiji, tokom nemačke okupacije Jugoslavije.

Ovom policijskom organizacijom je rukovodio SS-grupenfirer i policijski general August Majsner, i ona je uglavnom korišćena u borbi protiv partizanskog pokreta.

U dokumentaciji su navedeni i pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa, poznati i kao "ljotićevci", po fašističkom ideologu i kvislingu Dimitriju Ljotiću, koji je osnovao ovu formaciju.

Pripadnici SDK odgovorni su za brojne ratne zločine tokom Drugog svetskog rata, a između ostalog su oktobra 1941. zajedno sa nemačkim okupatorom učestovali u hapšenju građana Kragujevca, nakon čega je streljano oko 2.800 ljudi.

Na spisku je i nekadašnji komandant Gorske garde Jugoslovenske vojske u otadžbini Nikola Kalabić, koji je 2019. pravosnažno rehabilitovan. Ipak, njegovo ime se vezuje za zločin u selu Vranić, u centralnoj Srbiji, gde su četnici u decembru 1943. ubili 67 civila, zbog sumnje da održavaju veze s partizanima.

Olga Manojlović Pintar, istoričarka sa Instituta za noviju istoriju Srbije, kaže za RSE da u istoriografiji ne postoje nedoumice po pitanju "nedićevaca", "ljotićevaca" ili četničkih zločina nad civilima u Srbiji.

"To su činjenice koje su istoriografski odavno dokazane i potvrđene", kaže Manojlović Pintar.

Ona dodaje da su formacije poput SDS-a ili SDK-a bile deo jedinica okupatora - Vermahta i SS-a, u zavisnosti od različitih represivnih akcija koje su sprovođene na teritoriji Srbije.

"One su bile uključivane i u organizaciju i održavanje logora na teritoriji Srbije, kao i u dovođenjima zarobljenika i u streljanjima logoraša. Dakle, najmračnije stranice naše istorije ispisale su upravo te jedinice", kaže Manojlović Pintar.

Na pitanje da li bi dodatne podele u društvu moglo da izazove to što se u dokumentaciji za podizanje spomenika nalaze i imena pripadnika kvislinških formacija, Nebojša Tadić odgovara da je reč o pripadnicima srpskog naroda koji su streljani bez suđenja.

"Svi koji su poginuli iz bilo kog razloga moraju da imaju spomenik. Da bi mi došli do pozicije da više nikad nikome ne pravimo spomenike takve vrste", kaže on.

Tadić napominje da imena koja su navedena u dokumentaciji neće biti navedena na spomeniku, ali da će na njemu postojati QR kod, posredstvom kojeg će posetiocima biti dostupna kompletna istorijska dokumentacija.

"S obzirom na to da smo zakonski izjednačili partizanski i četnički pokret, tako ćemo sada izjednačiti i žrtve", kaže Tadić.

Rehabilitacija zločinačkih formacijaIstoričarka Olga Manojlović Pintar napominje da je istoriografski veoma važno za svaku lokalnu zajednicu da ima poimenični spisak žrtava Drugog svetskog rata, ali napominje da je u ovom slučaju problem "u načinu na koji se zloupotrebljava sećanje na ljude koji su likvidirani nakon Drugog svetskog rata".

"Činjenica da su neki od njih likvidirani bez sudskih postupaka 1944. godine, u vreme trajanja Drugog svetskog rata - koji je u Jugoslaviji završen u maju 1945. godine - iskorišćena je kao jedini razlog za njihovu rehabilitaciju, bez da se pre toga otvori pitanje njihovog delovanja tokom četiri krvave ratne godine od 1941", kaže Manojlović Pintar.

Ona smatra da najavljena inicijativa za podizanje spomenika žrtvama komunističkog terora primarno ima za cilj da u javni prostor uvede one koji su tokom Drugog svetskog rata bili deo kolaboracionističkog režima kvislinga Milana Nedića.

"Tu pre svega mislim na represivnu instituciju Srpske državne straže, koja je predstavljala jednu vrstu žandarmerije koja je bila uključena u nacistički okupacioni sistem okupirane Srbije", kaže Manojlović Pintar.

Ko je podneo inicijativu?Nebojša Tadić, jedini odbornik pokreta Zdrava Srbija u valjevskoj skupštini, pristupio je toj stranci u avgustu 2023. godine. Za sebe kaže da je "nacionalni demokrata".

On je prethodno bio član Srpskog patriotskog saveza (SPAS), koji je osnovao aktuelni gradonačelnik Beograda Aleksandar Šapić. Šapićeva stranka se u maju 2021. utopila u vladajuću Srpsku naprednu stranku.

Gradski odbor Zdrave Srbije u Valjevu bio je deo vladajuće koalicije sa SNS-om u tom gradu do aprila 2025. godine, kada je ZS saopštila da prekida saradnju zbog neslaganja "u načinu vođenja unutrašnje politike" nakon tragedije izazvane padom nadstrešnice na Železničkoj stanici u Novom Sadu.

Šesnaest osoba stradalo je u obrušavanju betonske nadstrešnice sa stanične zgrade u Novom Sadu, a tragedija se dogodila svega četiri meseca nakon otvaranja Železničke stanice koja je bila tri godine u rekonstrukciji.

To je dovelo do višemesečnih protesta i studentskih blokada fakulteta, sa zahtevom da se utvrdi krivična i politička odgovornost, ali da se vlast raspiše vanredne parlamentarne izbore.

Jednoglasna podrškaPrema rečima Nebojše Tadića, sve partije u lokalnom parlamentu glasale su za inicijativu za podizanje spomenika. U danu za glasanje je predlog podržalo svih 38 prisutnih odbornika.

Valjevska skupština inače ima 51 odbornika. Nakon lokalnih poslednjih izbora u junu 2024. godine, u parlament je ušla lista okupljena oko Srpske napredne stranke (SNS), koja ima većinu.

Odbornička mesta imaju i stranke opozicije okupljene u široku i ideološki raznorodnu koaliciju "Svanuće" – u kojoj su Demokratska stranka, Zeleno-levi front i Lokalni front, Nova Demokratska stranka, Narodni pokret Srbije, Nova Demokratska stranka Srbije, Novo lice Srbije i Stranka slobode i pravde.

U valjevskoj skupštini sede i odbornici Socijalističke partije Srbije (SPS), Pokreta obnove kraljevine Srbije (POKS), Ruske stranke i Zdrave Srbije koju predstavlja Nebojša Tadić.

"Ja sam ih argumentima i istinom naterao da jednoglasno glasaju za slogu, pomirenje i budućnost", kaže Tadić.

Šta kažu stranke?Pažnju lokalnih medija privuklo je to što su inicijativu podržali i odbornici SPS-a, stranke koja neretko ističe da je pravna naslednica Komunističke partije, nakon uvođenja višestranačja početkom devedesetih godina prošlog veka.

Kako je preneo portal "Valjevska posla", šef Odborničke grupe SPS-a Nenad Ignjatović je na sednici na kojoj je izglasana podrška inicijativi izgradnje spomenika rekao da "ovo nije obična odluka, već prilika da pokažemo zrelost kao narod".

"Umesto da podižemo zidove između generacija, između jednih i drugih, hajde da podignemo jedan spomenik za sve žrtve ideoloških sukoba u našoj zemlji, bez stranačkih oznaka, bez političkih poruka, sa imenom samo jednog naroda – srpskog naroda koji je stradao na obe strane i koji danas zaslužuje mir", rekao je Ignjatović.

Olga Manojlović Pintar smatra da je narativ o jedinstvu društva kroz izgradnju ovakvog spomenika "dobro smišljena taktika potpune apolitizacije društva u Srbiji".

"To jedinstvo se stvara kroz lažnu sliku prošlosti u kojoj nema zločinaca niti žrtava, u kojoj su svi žrtve i jedini neprijatelj se vidi u nazivu tog budućeg spomenika, a to su jugoslovenski komunisti", kaže Olga Manojlović Pintar.

Manojlović Pintar napominje da je Drugi svetski rat bio ideološki sukob u kojem je poražena zločinačka ideologija.

RSE je u pisanom upitu od Socijalističkoj partiji Srbije zatražio komentar na činjenicu da se među žrtvama na spisku koji je priložen uz incijativu nalaze pripadnici kvislinških formacija, ali do zaključenja teksta odgovor nismo dobili.

Odgovor je izostao i iz valjevskog odbora Zeleno-levog fronta, čiji aktivisti su prethodnih godina organizovali proteste protiv okupljanja ultradesničara koji su u Beogradu obeležavali godišnjicu smrti Milana Nedića, predsednika marionetske vlade tokom okupacije Jugoslavije.

Gradonačelnik Valjeva Lazar Gojković, član Srpske napredne stranke, nije želeo da za RSE komentariše ovu inicijativu.

RSE je zatražio komentar i od Informativne službe naprednjaka, ali odgovor do zaključenja teksta nije stigao.

Podsetimo, sličnu inicijativu za podizanje spomenika "Nevinim žrtvama 1944/1945." u Novom Sadu je pre nekoliko godina podneo Savez vojvođanskih Mađara.

Inicijativa je zamrla, nakon brojnih protesta novosadskih antifaššista i dela istoričara, koji su ukazali da se na spisku na osnovu kojeg je predloženo podizanje spomenika nalaze pripadnici svih kolaboracionističkih formacija, okupatorskih vojnih snaga uključujući i njilaše (pripadnici mađarske nacističke Partije strelastih krstova) i ustaše, kao i okupacioni špijuni, agenti potkazivači, ali i osuđeni razbojnici.

Ko je sve rehabilitovan?Krajem 2004. godine, u vreme prve Vlade Vojislava Koštunice, donesen je zakon kojim su izjednačena boračka prava pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini i Narodnooslobodilačkog pokreta. Time su pripadnicima četničkog pokreta omogućene boračke penzije, priznanja i spomenice.

Dve godine kasnije, ista Vlada donosi Zakon o rehabilitaciji, koji je omogućio vraćanje građanskih i svojinskih prava licima osuđenim od strane narodnooslobodilačkog pokreta i posleratnog režima.

Na osnovu tog zakona je 2015. rehabilitovan komandant Jugoslovenske vojske u otadžbini Dragoljub Mihailović, koji je posle rata osuđen na smrt zbog ratnih zločina i saradnje sa fašističkim okupatorom.

Sud je, međutim, napomenuo da se nije bavio utvrđivanjem činjenica da li je Mihailović bio ratni zločinac, već isključivo sudskom procedurom.

U maju 2023. rehabilitovan je i nekadašnji komandant Gorske garde Jugoslovenske vojske u otadžbini Nikola Kalabić.

Sud je, međutim, 2019. godine pravosnažno odbio zahtev za rehabilitaciju Milana Nedića, koji je podnela njegova porodica.

Sud je podsetio da je Nedić tokom svog mandata donosio brojne uredbe, naredbe i proglase čiji je cilj bio podrška okupatorskom režimu, da je držao govore u kojima je veličao Nemačku i njenog nacističkog vođu Adolfa Hitlera, kao i da je pozivao stanovništvo na poslušnost okupatoru i odustajanje od svake borbe protiv njega.