"Цхьана Iалашонца меттанаш дIадохуш ду дешарна йукъара": Къилбаседа Кавказехь а, диаспорашкахь а ненан меттанаш муха лардо
ЮНЕСКО-н зерашца, дуьненахь долчу 8324 метташна йукъахь масех бIе мотт бен бац пачхьалкхан а, дешаран а сферашкахь жигара лелош. Царех дукхахдолу меттанаш дIадовш ду аьлла ЮНЕСКО - церан тептарехь ду Къилбаседа Кавказан а, Оьрсийчоьнан къилбан а меттанаш а цхьаьна: нохчийн, гIалгIайн, абхазхойн, хIирийн, адыгхойн; иштта Дагестанехь буьйцу 25 мотт а.
Меттан Iилманан РАН институтан 2022-чу шеран зерашца, дийна 155 мотт бу Оьрсийчохь, 15 мотт дIабайна 20-чу бIешерийн йуьххьехь. Оцу йукъанна царех 81 мотт школашкахь хьоьхуш бу. 2018-чу шарахь Оьрсийчохь кхоьллира ненан меттанаш Iамон а, лардан а Фонд, делахь а тоъал ахча ца хилира цунна болх латтон, 2021-чу шарахь дIакъовла дийзира и Фонд а.
Меттигера низамаш бахьана долуш а кхерамехь ду меттанаш. Доккхачу декъана, 2018-чу шарахь "Дешарх" лаьттачу низамехь хийцамаш бира, цара мехкашкахь ненан меттанаш Iамор йукъара даьккхира. ХӀетахь «Йукъарчу дешаран программин декхаречу декъехь ненан меттанаш лардарехьа» цӀе йолчу инициативан тобанан петицина куьйгаш йаздира 40 эзар стага. Къилбаседа Кавказехь а цхьана дуьхьалбевллера низамехь хийцамаш барна. Цу кепара, ГӀебарта-Балкхаройчохь Ӏилманчаша а, культуран гIуллакхдархоша а Оьрсийчоьнан Ӏедалшка кхайкхам бахьийтира, шайна хетарг довзуьйтуш, и тайпа низам тӀеэца мегар доций а дIахоуьйтуш.
Оьрсийчохь ненан меттанашна рогӀера тӀелатар лара мегар ду 2023-чу шарахь Путина Европан Кхеташонан кегий къаьмнаш лардарехула йолу конвенци йемал йарна тӀе куьг йаздина низам а.
"Орсийн мотт бу дахарехь буьйцуш берг"
Къилбаседа Кавказан республикашкахь ненан меттанаш пачхьалкхан меттанаш ду – вуьшта аьлча, уьш леладо Ӏедалан органийн гӀуллакхехь а, низамаш кхолларехь а, юридикан процессашкахь а, дешарехь а. Цхьайолчу республикашкахь шиъ сов бу и тайпа мотт: масала, Кхарачойн-Чергазийчохь, оьрсийн мотт боцург, пачхьалкхан меттанаш лоруш ду абазийн, кхарачойн, ногӀийн, чергазийн меттанаш.
Ненан меттанаш Ӏалашдан а, чӀагӀдан а барамаш бу лелош республикаша, амма цунах пайда хьулу бохург шеконе дуьллийла йу. 2024-чу шеран стигалкъекъа-баттахь ГӀалгӀайчоьнан куьйгалхочо Калиматов Махьмуд-Ӏалис хаамбира республикера Ӏедалш гӀалгӀайн мотт Ӏалашбан Ӏалашонца Ӏедалан комисси кхолла дагахь хиларх лаьцна. Мотт ларбарехь дакъа лоцу жигархоша а, масала, гӀалгӀайн матте мультфильмаш гочъеш.
2023-чу шарахь Нохчийчоьнан куьйгалхочо Кадыров Рамзана чIагIо йира, берашна хууш нохчийн мотт бацахь, и хьаькамаш балхара дIабохур бу ша аьлла, амма оцу йуккъехула цо билгалдаьккхира, «берашна нохчийн мотт Iамо безарш уггар а хьлаха дай-наной бу» аьлла. Иштта республикехь кест-кеста дIахьош йу нохчийн меттан хаарш толлуш конкурсаш, тоьллачунна ахча а доькъуш, ткъа 2023-гIа шо дIакхайкхийнера нохчийн меттан ду аьлла.
Нохчийн а, гIалгIайн а меттанаш Iамочу Зелимхана, онлайн-школан куьйгалхочо дуьйцу, республикашкахь ненан меттанаш хьехарца доьзна хьал цхьа маьӀна долуш дац бохуш.
"Цхьана агIор, школашкахь хьоьхуш бу мотт, арахоьцу киншкаш, дошамаш. Вукху агIор - мотт хааран тIекхуьучу чкъуран тIегIа лахара йу, кхаьсттина гIаланашкахь, цигахь дахаран хьелашкахь лелош берг орсийн мотт бу. Цу тIе ненан мотт хьехар формалехь дуьсуш ду, ткъа дешарехь, дахарехь а цунах пайдаэцар доза тоьхна ду", – боху эксперто.
Зелимхана дийцарехь, диаспорашна йукъахь боккха лехам бу шайн ненан мотт Ӏамор: "Царна мотт къамелан гӀирс хилла ца Ӏаш, шайн башхалла, культура, ламасташ лардаран кеп а цхьаьна йу. Тхан дуккха а студенташ бу Европера а, Туркойчуьра а, США-ра а, Казахстанера а - оцу хӀумано гойту мел лакхара шовкъ йу маттаца".
Цо бахарехь, нохчийн а, гIалгIайн а меттанашкахь дуккха а тIеэцна дешнаш ду гучудуьйлуш. Амма мотт ларбеш тенденци а йу - Нохчийчохь, масала, керлачу терминашна нохчийн эквиваленташ йу жигара кхуллуш, дошамаш йу йукъайохуш, ткъа къаьстина нохчийн мотт кхиоран Институт йу: «Амма чохь-арахь дечу къамелехь наха дукха хьолахь мотт буьйцу иэбеш".
Нохчийн мотт - наггахь бен ца хуьлучу меттанех цхьаъ бу, Оьрсийчохь и мотт буьйцучийн терахь шо шаре кхуьуш ду. 2020-чу шарахь 1,5 миллион Орсийчоьнан вахархо вара нохчийн мотт буьйцуш, иза 13% алсам ду 2002-чу шарахь хиллачул а. Кхин цхьаъ буьйцучу нехан терахь алсамдаьлла мотт бара татойн мотт. 2020-чу шарахь иза буьйцура 3,2 эзар стага, иза 7% алсам ду 2002 шарахь хиллачул а и терахь.
Нохчийн мотт Iалашбарехь доккха дакъа лаьцна гуьржаша а, билгалдаьккхира редакцица хиллачу къамелехь йукъаралхочо, вайнехан культурех а, гуржийн-вайнехан а йукъаметтигех лаьцна белхаш йазбинчу Хангошвили Нонас.
"2016-чу шарахь ПIаьнказара пачхьалкхан школашкахь официалехь магийтира нохчийн мотт Iамон, бераша 5-6-чу классашкара схьа дуьйна Iамош бу нохчийн мотт. Шерашкахь нохчийн маттахь йа йеша а, йа йаздан а ца хаьара тхуна, хIунда аьлча, школашкахь хьоьхуш ма бацара и. Цундела оха массара дехарш дира, ткъа цара (Гуьржийчоьнан Iедалхоша) кхочушбира тхан лаам", – дийцира цо.
Цуьнан дешнашца, Гуьржийчохь бехачу нохчаша шайн мотт ларбина, гуьржийн дешнаш йукъа деттахь а, амма хIинца цIена бийца гIерта.
"Суна хетарехь, 90-гIа шераш дирзинчул тIаьхьа, Нохчийчохь бехачу нохчашца йукъарлонаш лелорна шарбела царна шайн мотт. Гуьржийн дешнех ца кхетара уьш (ПIаьнказара нохчий), иштта жим-жима дохуш, шайн маттера дIадехира цара уьш. Оьрсийн дешнех ца хийцира, Оьрсийчоьнехьа негативе ойла хиларна", – бохура Хангошвилис.
Мотт буьйцучийн къоьлла йу
Туркойчуьра оьрсийн диаспорин куьйгалхочо Кусати Садреддина дийцира тхан редакцига, тоххара мотт Iалашбан атта дара, хIунда аьлча, хIирий кегийчу гӀаланашкахь а, йарташкахь а бехаш хиларна. Амма урбанизаци кхиарна а, хIирий йаккхийчу гIаланашка дIаэхарна а, и гIуллакх чолхе дирзира.
"Мотт бицлуш лаьттара, и кхерам тхайна хаабелча, оха ХIирийчуьра меттан хьехархой балийра, меттанийн курсаш схьайиллира. Тхо ишта хьийза тхешан мотт тIекхуьучу чкъурана Iамо меттан онлайн-курсашкахь а, онлайнехь къамелш дечу курсашкахь а", – бохура Кусатис.
Цо дийцарехь, мотт кхуьуш бу коьртачу декъана Оьрсийчохь беха хIирий бахьана долуш: керла дешнаш гучудуьйлу, керла кхетамаш хIирийн матте гочбо. Амма Туркойчохь бехачу хIирешна йукъахь и процесс кхин а чолхе йу.
"Ненан мотт буьйцучеран терахь лахделча ца олу мотт байна, амма, и мотт бийцар сацийча, тIаккха леш бу мотт. Вай хӀинца ишттачу хьолехь ду. Цхьаъ бен боцу сацам (ХIирийчохь а, диаспорашкахь а) доьзалехь а, муьлххачу а гонехь а ненан мотт бийцар ду. Кхинйолу кепаш йу – меттанийн курсаш, школера меттан урокаш, телевизионехь йа радиохь арайуьйлу программаш, йа ненан маттахь арахоьцу газеташ а, журналаш а. Цара а кIезиг гIо дан тарло", - аьлла хета Кусатина.
"Дерриг а шайн карахь ду"
Краснодар-махкара а, Адыгера а, ишта Оьрсийчоьнал арахьа бехачарна а мотт хьоьхуш йу филолог, чергазийн меттан говзанча Тупцокова Лариса. Цуьнан дукхахболу дешархой Адыгейра бу, цо чергазийн малхбузера диалект хьоьхуш хиларе терра.
"Цхьаболчара кхачам боллуш дешна дац бераллехь, цхьаболчарна гонаха чергазийн мотт хезаш хилла, амма цара шаьш цкъа а буьйцуш ца хилла, ткъа дукхахболчу наха йа шайн ненан мотт школехь ца Ӏамийна, йа иза тоъал ца Ӏамийна. Халахеташ делахь а, тахана вай кхин дуьйцуш дац ненан маттахь хьехарх лаьцна хьалха йуьхьанцарчу школехь санна. Дешаран хьукматашкахь мукъна а мотт хьехарх хаттар ду тахана лаьтташ, делахь а, цуьнца а проблемаш лаьтта тӀаьхьарчу шерашкахь", - боху Тупцоковас.
Цуьнан дешнашца, диаспорехь ненан мотт буьйцурш дукха хьолахь баккхийнаш бу. Чергазойн мотт ледара буьйцу кегийрхоша.
"Даймахкахь коьрта проблема йу, цуьнан пачхьалкхан меттан статус йолушшехь, школашкахь иза Ӏаморна тоъал сахьташ къастош цахилар. Диаспорийн шайн халонаш йу, амма мотт ларбо лахарчу тӀегӀанехь гергарчу зӀенашца. Тахана онлайн-хьехархой алсамбовлу, иза бохург ду, мотт Iамон луурш совбуьйлуш хилар", - боху эксперто.
Оьрсийчохь таIзар деш хиларна, шен цӀе йовзийта ца луучу чергазийн жигархочо дийцира редакцига, чергазийн халкъан дукхах долу дакъа диаспорехь, Гергарчу Малхбалерчу а, Малхбузерчу Азин а пачхьалкхашкахь дехаш ду аьлла.
"Националистийн, дукха хьолахь шовинистийн чоьхьара низамаш бахьана долуш, оцу пачхьалкхаша шайн декъехь тIе ца оьцу чергазий санна долу жима къам. Кхузахь дериг а церан шайн карахь ду, цундела чергазийн юкъараллин къоман организацеша шайн мотт кӀелхьарбаккха а, Ӏалашбан а гӀулчаш йохуш йу", - боху къамелхочо.
Цо дийцарехь, карарчу хенахь Туркойчохь иштта лелаш хIума ду: нагахь санна, цхьана классехь шен ненан мотт Ӏамо лууш лаххара а 12 бер делахь, шайн чоьтах хьехархо ло пачхьалкхо. Карарчу хенахь махкахь 7,5 миллионах лаьттачу чергазийн диаспорина лерина 50 сов класс йу чергазийн меттан. Урдунехь чергазийн мотт Ӏамош йолу цхьаъ бен йоцу школа коьртачу шахьарахь, Амманехь, йу. Ткъа иштта цуьнан а аьтто бац и мотт ларбар а, кхиор а дӀадахьа.
"Олийла ду, тахана диаспорера 5-6% кегийрхоша шайн ненан маттахь къамел до", – аьлла хета йукъаралхочунна.
Цо дийцарехь, Оьрсийчохь низамаша эвсара дӀахӀоттийна чергазийн мотт школин программел арахьа: "Школан программехь чергазийн мотт хьехаран методика а йац ур-аттала – вай кхета деза, иза цхьана Ӏалашонца а, системан кепехь а беш болх хиларх, тIаьххьара а тхан мотт дешаран сферера дӀабаккхархьама".
Чергазойн йукъараллин "Хабзэ" организаци йиллинчу, цуьнан куьйгалхочо Кочесоко Мартина билгалдоккху, Оьрсийчоьнан Конституцица а догIуш, чергазойн мотт кхаа республикехь пачхьалкхан лоруш бу – йу и ГIебарта-Балкхаройчыоь а, Кхарачойн-Чергазийчоь а, Адыгей а. Делахь а, цунна хетарехь, оцу мехкийн куьйгалхоша цхьана а кепара деш хIума дац ненан мот бисийта, ткъа хьаькамаша пачхьалкхан политика лелайо.
Диаспорера хьолах дерг аьчла, бохура Кочесокос, Туркойчохь 30% процент черагзий бен бац шайн маттахь къамел деш. ЧIогIа дика ларбина мотт, цо дийцарехь, Израилехь: «Цигахь дукха бац чергазой – шина эвлахь вехаш ву 6 эзар гергга стаг, амма цара шайн мотт буьйцу. Чергазойн мотт хьоьхуш бу школашкахь, урамийн цIераш а цхьаьна йу чергазойн маттахь йазйина", – билгалдаьккхира йукъаралхочо.
2024-чу шеран мангал-баттахь Google Translate йукъатоьхна керла 110 мотт – хIинца цуьнан гIоьнца тексташ, документаш гочдойла йу нохчийн, суьйлийн, хIирийн меттанашка.
Хьалхо редакцино дийцира Кавказан халкъийн меттанех лаьцна а, Дагестанан меттанаш а цхьаьна, дIадан кхерамехь стенна ду а.