Eίναι λύση η απαγόρευση των social media στους ανηλίκους;
Την περασμένη Πέμπτη (28/11) ένα σαρωτικό νομοσχέδιο πέρασε από τη Γερουσία της Αυστραλίας με διακομματική υποστήριξη που στόχο έχει να απαγορεύσει τη χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε άτομα κάτω των 16 ετών.
Πέρυσι η Γαλλία ψήφισε έναν νόμο που απαιτεί τη γονική συναίνεση για χρήση των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης σε άτομα κάτω των 15, ενώ φέτος προσπαθεί να πιέσει για παρόμοια μέτρα σε ολόκληρη την ΕΕ, προτρέποντας την Πολωνία, η οποία θα αναλάβει την προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ από 1/1/25, να κινητοποιηθεί προς αυτή την κατεύθυνση.
Αντίστοιχο νομοσχέδιο ψηφίστηκε νωρίτερα φέτος για πρώτη φορά στην Πολιτεία της Φλόριντα στις ΗΠΑ με αμφίβολα αποτελέσματα, καθώς οι ανήλικοι που βρίσκονται στο ενδιαφέρον του νομοθέτη αποκτούν κανονικά πρόσβαση στις πλατφόρμες καταχωρίζοντας ψεύτικα στοιχεία.
Στόχος των νομοθετημάτων αυτών είναι να προστατεύσουν τους εφήβους από την έκθεση σε πιθανούς κινδύνους του Διαδικτύου.
Μπλόκο σε Snapchat, TikTok, Instagram και X
Σε ό,τι αφορά το πρόσφατο παράδειγμα της Αυστραλίας, το νομοσχέδιο είναι το πλέον παρεμβατικό, απ’ όσα αντίστοιχα έχουν εμφανιστεί, καθιστώντας τις πλατφόρμες πλήρως υπεύθυνες για οποιοδήποτε «συστημικό» λάθος επιτρέπει σε άτομα κάτω του προβλεπόμενου ηλικιακού ορίου να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές.
Τα προβλεπόμενα πρόστιμα αγγίζουν τα 49,5 εκατομμύρια δολάρια Αυστραλίας (32 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ).
Λεπτομέρειες για το πώς και έναντι ποιων ακριβώς πλατφορμών θα εφαρμοστεί ο περιορισμός δεν έχουν γίνει γνωστές.
Ο αυστραλός κεντροαριστερός πρωθυπουργός Αντονι Αλμπανέζε σε δήλωσή του είπε ότι το Snapchat, το TikTok, το Instagram και το X θα συμπεριληφθούν στην απαγόρευση, ενώ συγχρόνως το αν βρίσκουν τρόπους γονείς και παιδιά για να παρακάμπτουν την απαγόρευση θα είναι αδιάφορο.
Από την ψήφιση του νόμου οι εταιρείες κοινωνικής δικτύωσης θα πρέπει να εναρμονιστούν εντός 12 μηνών, ενώ οι τεχνικές λεπτομέρειες του πώς και ποιος της απαγόρευσης έχουν ανατεθεί στην επίτροπο Κυβερνοασφάλειας της Αυστραλίας.
Πρόβλημα η επιβεβαίωση της ηλικίας
Με κάθε απαγόρευση που θεσπίζεται νομοθετικά τα ερωτήματα που γεννώνται είναι πολλά.
Πάντα πρέπει να ξέρεις γιατί απαγορεύεις αυτό που απαγορεύεις και αν η νομοθετική απαγόρευση θα έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα και όχι διαφορετικά, με όρους οικονομικής ανάλυσης του δικαίου.
Εν προκειμένω, πολλοί εντός και εκτός Αυστραλίας θέτουν το εξής πραγματικό ερώτημα: πώς θα αποτραπεί η δημιουργία λογαριασμού σε ανήλικους, όταν η επιβεβαίωση της ηλικίας μέσω κυβερνητικής ταυτότητας έμεινε εκτός του νομοσχεδίου, έπειτα από αιτιάσεις της αντιπολίτευσης σχετικές με την ασφάλεια των προσωπικών δεδομένων;
Η ρίζα του προβλήματος
Τα κοινωνικά δίκτυα είναι εργαλεία της εποχής.
Γνωρίζοντας τους κινδύνους, ακόμα και οι έφηβοι τα χρησιμοποιούν συχνά για την κοινωνικοποίησή τους.
Προσωπικά, στα χρόνια της εφηβείας, ασφυκτιώντας στη μικρή επαρχιακή πόλη όπου μεγάλωσα, οι πλατφόρμες ήταν η μόνη δυνατότητα να βρω συνομηλίκους με κοινά ενδιαφέροντα.
Απαγορεύοντας τη χρήση τους σε άτομα κάτω των 16, πόσο αποτελεσματικό μέσο προφύλαξης είναι;
Στα 16 (αν υποθέσουμε ότι δεν θα έχει παρακαμφθεί νωρίτερα με κάποιον τρόπο η απαγόρευση) θα πέσεις με τα μούτρα στους κινδύνους πλήρως ανέτοιμος.
Απαγορεύοντας στις πλατφόρμες να δέχονται ως χρήστες άτομα κάτω από τα 16 είναι σαν να παύεις να τους ζητάς να λογοδοτούν για το περιεχόμενο το οποίο προβάλλουν και στο οποίο μας εκθέτουν.
Η ρύθμιση θα είναι αποτελεσματική με το να επέμβεις στην πηγή ή με το να κλείσεις την πόρτα ως τα 16 έτη στους εφήβους;
Η πείρα από αντίστοιχες προσπάθειες νομοθετικής απαγόρευσης στο παρελθόν έχει δείξει ότι ο χρήστης πολύ εύκολα μπορεί να παρακάμψει το ηλικιακό όριο και να κάνει χρήση της όποιας πλατφόρμας.
Το παραδέχτηκε εμμέσως και ο αυστραλός πρωθυπουργός, λέγοντας ότι το αν γονείς και παιδιά παρακάμψουν την απαγόρευση είναι αδιάφορο.
Εννοώντας πως στόχος είναι οι πλατφόρμες.
Το Διαδίκτυο είναι γεμάτο κινδύνους.
Επιβλαβές υλικό υπάρχει παντού, όχι μόνο σε τέσσερις πλατφόρμες. Θα φέρει όντως τη λύση μια τέτοια απαγόρευση ή μόνο περισσότερα έσοδα στα δημόσια ταμεία με τη δυνητική είσπραξη προστίμων από τις μεγάλες εταιρείες κοινωνικής δικτύωσης;
Μέσα κοινωνικής δικτύωσης: οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος
Του Γεράσιμου Κολαΐτη
Την τελευταία 20ετία, οι νέες τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ, social media) έχουν κυριαρχήσει στη ζωή μας. Η χρήση τους ωστόσο εγείρει προβληματισμούς και ανησυχίες για τον ρόλο και τις πιθανές επιπτώσεις τους στην ψυχoκοινωνική υγεία και ευεξία των ανηλίκων. Το θέμα είναι σύνθετο και θυμίζει εκείνο με τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της τηλεόρασης. Η χρήση των ΜΚΔ δίνει τη δυνατότητα σε κάποιους εφήβους να ωφεληθούν μέσα από θετικές αλληλεπιδράσεις με συνομηλίκους, με τους οποίους μοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα και κοινή – αν και όχι απαραίτητα – ταυτότητα. Μελέτη στις ΗΠΑ (2022) έδειξε πως η πλειονότητα των ερωτωμένων ένιωθαν πιο αποδεκτοί (58%), σαν να έχουν ανθρώπους που μπορούν να τους βοηθήσουν σε δύσκολες στιγμές (67%), ότι έχουν έναν τόπο να επιδείξουν τη δημιουργική πλευρά τους (71%), και ότι είναι πιο κοντά με ό,τι συμβαίνει στη ζωή των φίλων τους (80%). Κάτι ανάλογο ίσως με τις πολύωρες τηλεφωνικές επικοινωνίες πριν από 20-30 χρόνια.
Από την άλλη, οι έφηβοι μπορούν να έχουν εύκολη πρόσβαση σε ακατάλληλο, ακραίο και βλαβερό περιεχόμενο, όπως π.χ. αυτοκτονικές και αυτοτραυματικές συμπεριφορές. Μελέτες δείχνουν πως η αυξημένη χρήση (πάνω από 3 ώρες ημερησίως) των ΜΚΔ στους εφήβους έχει συνδεθεί με διπλάσια συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης. Συνδέονται επίσης με αυξημένο κίνδυνο ηλεκτρονικού εκφοβισμού (cyber-bullying), έκθεση σε πορνογραφικό υλικό και επικίνδυνες σεξουαλικές συμπεριφορές. Οι χρήστες αναφέρουν περισσότερες ανησυχίες για την εικόνα σώματος και παθολογικά διατροφικά θέματα, ενώ η προβληματική χρήση των ΜΚΔ με video games συσχετίζεται με προβλήματα ύπνου, προσοχής και ψυχικής έντασης.
Τα παραπάνω ευρήματα όμως προκύπτουν από συγχρονικές μελέτες (που δεν δίνουν δηλαδή τη δυνατότητα να διακρίνουμε αιτία από αποτέλεσμα και είναι ενδεχομένως αμφίβολης κλινικής ή πρακτικής σημασίας).
Ωστόσο, σήμερα στηριζόμαστε σε μακροχρόνιες μελέτες, οι οποίες δείχνουν πως οι αλλαγές της ψυχοκοινωνικής υγείας και ευεξίας συνδέονται με αλλαγές στη χρήση των ΜΚΔ, και όχι το αντίθετο.
Συνολικότερα, η νεότερη έρευνα υποστηρίζει πως η άποψη ότι για όλα τα προβλήματα των εφήβων ευθύνονται τα ΜΚΔ φαίνεται να αποτελεί μύθο. Προϋπάρχουσες ευαλωτότητες των εφήβων (π.χ. φτώχεια, κακή ψυχική υγεία, έλλειψη οικογενειακής υποστήριξης) συσχετίζονται με τη χρήση των ΜΚΔ και με προβλήματα ψυχικής υγείας. Η Α. Vanden και συν. (2022) παρουσιάζουν 3 μεταφορές για τη φύση των ΜΚΔ: φάρμακο (και εξάρτηση), δαίμονας ή donut, με προτιμότερο το τελευταίο. Το donut μπορεί να μην είναι η καλύτερη διατροφή, αλλά το αν είναι βλαβερό εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά και το πλαίσιο του ατόμου. Αν δεν υποκαθιστά την υγιεινή διατροφή, πιθανώς είναι καλό. Τρώγοντας πολλά donuts για να διαχειριστείς τα διαπροσωπικά ή ψυχικής υγείας προβλήματά σου, θα σου δημιουργήσει νέα προβλήματα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα donuts προκάλεσαν την αρχική δυστυχία σου.
Η μελλοντική έρευνα θα πρέπει να εστιάσει στους τύπους χρήσης των ΜΚΔ που μπορεί να είναι επιβλαβείς (ή βοηθητικοί) στην ψυχική υγεία. Επί του παρόντος, γονείς και ανήλικοι επιβάλλεται να ενημερώνονται για την ασφαλή χρήση τους, και να είναι σε εγρήγορση για μείωση ή αποφυγή τυχόν ψυχοκοινωνικών κινδύνων. Να τεθούν αυστηρότεροι κανόνες στους διαχειριστές των ΜΚΔ, περιορισμοί στο περιεχόμενο, και οριοθέτηση τόσο ηλικιακά όσο και στον χρόνο της χρήσης τους.
Ο Γεράσιμος Κολαΐτης είναι ομότιμος καθηγητής Παιδοψυχιατρικής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, πρόεδρος ΔΣ Ελληνικού Ινστιτούτου Τραύματος και Προαγωγής Ψυχικής Υγείας
Οι ψηφιακές πλατφόρμες και η ψυχική υγεία παιδιών, εφήβων
Του Χρίστου Χ. Λιάπη
Η εφηβεία αποτελεί μία περίοδο συναισθηματικής και αναπτυξιακής ευαλωτότητας που συμπίπτει χρονικά και με την εισαγωγή των εφήβων στον κόσμο των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης (social media –SM). Τα τελευταία χρόνια, οι συνδεόμενοι με την πανδημία επιβαρυντικοί παράγοντες και τα πρώτα μέτρα που εφαρμόστηκαν για την αντιμετώπισή της, όπως η υποχρεωτική κατ’ οίκον παραμονή, η διαδικτυακή εκπαίδευση και η οικονομική δυσπραγία των γονέων και των οικογενειών συνετέλεσαν στην ανησυχητική αύξηση των αναγκών φροντίδας για τη συμπεριφορική υγεία του πληθυσμού και δη των ανηλίκων, η οποία επηρεάστηκε εντόνως από διαταραχές παρόξυνσης των καλούμενων συμπεριφορικών εξαρτήσεων, συμπεριλαμβανομένης της εξάρτησης από το Διαδίκτυο και από τις «οθόνες» των ψηφιακών συσκευών.
Ερευνητικά δεδομένα υποδεικνύουν πως ο αντίκτυπος των SM στην ψυχική υγεία εφήβων και παιδιών μπορεί να είναι ιδιαίτερα αρνητικός στα πεδία που σχετίζονται με την αυτοεκτίμηση και την ευτυχία καθώς και με τη σωματοεικόνα τους, ενώ επισημαίνονται ζητήματα όπως ο κυβερνοεκφοβισμός (cyberbullying) και η λεγόμενη κατάθλιψη του facebook («Facebook Depression»). Δεν είναι άλλωστε τυχαίο που, σε άλλες μελέτες, οι ίδιοι οι έφηβοι φαίνεται ότι εκλαμβάνουν τα SM ως απειλητικά για την ψυχική τους ισορροπία με βάση τους ακόλουθους τρεις άξονες:
n Την πρόκληση διαταραχών από το συναισθηματικό και το αγχώδες φάσμα.
n Τον κυβερνοεκφοβισμό – ψηφιακό bullying.
n Την ανάπτυξη εθιστικών συμπεριφορών.
H σχέση ανάμεσα στη χρήση των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης και την ψυχική υγεία των εφήβων είναι ιδιαίτερα σύνθετη και εξαρτάται από τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των χρηστών (όπως για παράδειγμα από την τάση για κοινωνική σύγκριση ή από τον λεγόμενο «FOMO» (fear of missing out), τον φόβο δηλαδή του αποκλεισμού από τα ψηφιακά δρώμενα, καθώς και από συγκεκριμένες διαδικτυακές συνήθειες και ψηφιακές εμπειρίες (όπως για παράδειγμα ο κυβερνοεκφοβισμός ή η ανταλλαγή σεξουαλικών μηνυμάτων – sexting). H σχέση αυτή μπορεί να εκφραστεί με διαταραχές άγχους, κατάθλιψης ή και αυτοκτονικότητα, με την ψυχική υγεία των εφήβων να είναι πλέον στενά συνδεδεμένη με την ψηφιακή τους συμπεριφορά και εξαρτώμενη από τον τρόπο εμπλοκής τους στην «πληροφοριόσφαιρα» των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και από τη θετική ή αρνητική ανάδραση που λαμβάνουν από αυτά.
Μελλοντικές ερευνητικές πρωτοβουλίες θα πρέπει να επικεντρωθούν στη χρήση των SM για σκοπούς προαγωγής της ψυχικής υγείας και του αισθήματος του «καλώς έχειν» των ανηλίκων, καθώς και στην εκπαίδευσή τους για την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών της χρήσης των μέσων αυτών, συνέπειες που μπορεί να επεκταθούν και στην πρόκληση διαταραχών ύπνου και διατροφής. Πράγματι, η χρήση της «οθόνης» φαίνεται πως καθυστερεί την επέλευση του ύπνου και την έκκριση μελατονίνης, διαταράσσοντας τη ρύθμιση του κύκλου ύπνου – εγρήγορσης, με τη δυνατότητα πρόσβασης στο Διαδίκτυο από τα εφηβικά υπνοδωμάτια και συγκεκριμένα με την παρουσία κινητού σε αυτά να έχει συσχετισθεί με μείωση των ωρών ύπνου στη διάρκεια της σχολικής εβδομάδας και με αρνητικές επιδράσεις στην καθημερινή λειτουργικότητα, τη σχολική επίδοση και τη διάθεση των ανηλίκων.