Η πρώτη φορά που βλέπουμε τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο

Το άγνωστο πορτρέτο του Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου, το οποίο αποτελεί και τη μοναδική μαρτυρία για την όψη του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, εντοπίστηκε, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, στο καθολικό της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας – σε απόσταση 15 χλμ. από το Αίγιο.

Εναν ώριμο άντρα με λεπτό πρόσωπο και εξατομικευμένα χαρακτηριστικά, που αποπνέει ηρεμία και ευγένεια, αποδίδει το πορτρέτο του αυτοκράτορα, το οποίο αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες συντήρησης του τοιχογραφικού διακόσμου, σε ένα υποκείμενο στρώμα που χρονολογείται στα μέσα του 15ου αι., όπως ανακοινώθηκε χθες από το υπουργείο Πολιτισμού.

«Πρόκειται για αυθεντική προσωπογραφία που αποδίδει με ακρίβεια τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα, για τα οποία όμως δεν υπάρχουν πληροφορίες από τις πηγές. Δεν υπάρχει περιγραφή του ούτε από τον φίλο, συνεργάτη και συμπολεμιστή του, ιστορικό Γεώργιο Σφραντζή. Στον Μυστρά, απ’ όπου θεωρούμε ότι προερχόταν ο ζωγράφος που εικονογράφησε το δεύτερο στρώμα του καθολικού, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είχε ζήσει πέντε ολόκληρα χρόνια ως δεσπότης, από τον Οκτώβριο 1443 έως τις αρχές Ιανουαρίου 1449, όταν αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη, αφού είχε ήδη στεφθεί αυτοκράτορας (6 Ιανουαρίου 1449). Γι’ αυτό τον λόγο θεωρείται πολύ πιθανό ο ζωγράφος να απέδωσε τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του από ιδίαν αντίληψη, δηλαδή το πρότυπό του να μην ήταν ένα επίσημο αυτοκρατορικό πορτρέτο αλλά το πρωτότυπο, δηλαδή ο ίδιος ο αυτοκράτορας», επισημαίνει η έφορος Αρχαιοτήτων Αχαΐας, δρ Αναστασία Κουμούση, στο κείμενό της σχετικά με το εύρημα που είχε δημοσιευθεί στα πρακτικά της Γ’ Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης για το αρχαιολογικό έργο στην Πελοπόννησο, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Καλαμάτα τον Ιούνιο του 2021.

Ο άνδρας της τοιχογραφίας φέρει αυτοκρατορικά διάσημα (πολυτελή λώρο πάνω από τον ανοιχτόχρωμο σάκο, διάλιθο στέμμα) και κρατά σταυροφόρο σκήπτρο. Ο χρυσοΰφαντος πορφυρός του μανδύας στερεώνεται µε τη βοήθεια πόρπης και διακοσμείται με μετάλλια, στα οποία εγγράφονται δικέφαλοι αετοί με στέμμα ανάμεσα στις κεφαλές τους.

«Είναι γνωστό ότι το, ανατολικής προέλευσης, διακοσμητικό μοτίβο του δικέφαλου αετού εμφανίζεται στo Βυζάντιο κατά την ύστερη περίοδο και αποτελεί διακριτικό των μελών της οικογένειας των Παλαιολόγων, συχνά συνοδευόμενο από το μονόγραμμά τους», σημειώνει η αρχαιολόγος και προσθέτει ότι «η παρουσία των δικέφαλων αετών στo ένδυμα της μορφής σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα insignia αποτελούσαν ένα εικονογραφημένο μήνυμα που επέτρεπε στον θεατή να ταυτοποιήσει αδιαμφισβήτητα τον άντρα με αυτοκράτορα».

Πώς βρέθηκε εκεί

Πώς εξηγείται, όμως, η προσωπογραφία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου σε ένα μοναστήρι της Αχαΐας, που φαίνεται βάσει των νέων ερευνών να αναχρονολογείται και να έχει ιδρυθεί όχι τον 15ο αι, αλλά τον 11ο αι.;

Χορηγοί της ανακαίνισης της μονής ήταν οι αδελφοί του Κωνσταντίνου, δεσπότες Δημήτριος και Θωμάς, γεγονός που δικαιολογεί την παρουσία του Κωνσταντίνου στη διακόσμηση του καθολικού. Το αυτοκρατορικό πορτρέτο, δε, προσδιορίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια τον χρόνο εκτέλεσης του δεύτερου στρώματος: από τη στέψη του Κωνσταντίνου στις 6 Ιανουαρίου 1449 έως την Αλωση και τον θάνατό του στις 29 Μαΐου 1453.

Οι κακές σχέσεις των αδελφών του και οι μεταξύ τους εμφύλιοι πόλεμοι περιορίζουν ακόμη τον χρόνο που αυτοί θα μπορούσαν από κοινού να χρηματοδοτήσουν τον νέο διάκοσμο του καθολικού, με πιθανότερο μετά τη λήξη του πρώτου μεταξύ τους εμφύλιου πολέμου (1449-1450), που επιτεύχθηκε με τη «διαιτησία» του Κωνσταντίνου, όπως αναφέρει ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης. «Δεν αποκλείεται η συμφιλίωση να επισφραγίστηκε με τη χορηγία τους στη Μονή Ταξιαρχών Αιγιαλείας, σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της Πελοποννήσου εκείνη την περίοδο», καταλήγει η δρ Κουμούση.