Τα ποτάμια, φιγούρες ηρωικές και οργισμένες
Tην ώρα που ο πλανήτης ξαναθυμάται τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες χάρις στη διασκευή του κλασικού του βιβλίου «Εκατό χρόνια μοναξιάς» από το Netflix, η Ισπανία ξαναθυμάται τον Αλφρέδο Γκόμες Μορέλ χάρις στην έκδοση του κλασικού του βιβλίου «Το ποτάμι», που έγραψε το 1961 στη φυλακή. Παιδί μιας πόρνης που τον εγκατέλειψε έξω από ένα μοναστήρι σε ηλικία τριών μηνών, ο Γκόμες Μορέλ υιοθετήθηκε από μια γυναίκα που στη συνέχεια τον εγκατέλειψε κι αυτή, για να καταλήξει σε ένα ίδρυμα, να εκδιωχθεί και από εκεί, και να περάσει τα επόμενα χρόνια μαζί με άλλα απόβλητα παιδιά κάτω από τις γέφυρες του ποταμού Μαπούτσο, στο Σαντιάγο της Χιλής. Υστερα ήρθαν τα αναμορφωτήρια και οι φυλακές: συνελήφθη 288 φορές για διάφορα αδικήματα, μεταξύ των οποίων εμπόριο όπλων και κοκαΐνης. Πέθανε σε ηλικία 67 ετών, φτωχός, μόνος και εγκαταλελειμμένος σε μια πανσιόν στα περίχωρα του Σαντιάγο. Χρειάστηκε να περάσουν εννιά μέρες για να αναζητήσει κάποιος τη σορό του.
Ο Πάμπλο Νερούδα είπε για το «Ποτάμι» ότι αποτυπώνει την αθλιότητα και τη φτώχεια. Ο ίδιος ο Γκόμες Μορέλ, γράφει ο Πάκο Θερδά στην El País, ήθελε μόνο να δείξει την ιστορία ενός ποταμού και των παιδιών του.
Η Εστερ Κίνσκι δεν της αρέσει να τη συγκρίνουν με τον Ζέμπαλντ, κι ας το έγραψε ο New Yorker, κι ας τιμήθηκε η ίδια με το ομώνυμο βραβείο. Της πέφτει πολύ απαισιόδοξος. Προτιμά να ταυτίζεται με μια φράση του Παζολίνι: «Για να καταλάβεις τον κόσμο, πρέπει να τον αγαπήσεις». Εκείνη το προσπάθησε με τα ποτάμια.
Γνωστή στην Ελλάδα από το Αλσύλλιο (εκδ. Ποταμός), η 68χρονη γερμανίδα συγγραφέας μεγάλωσε δίπλα στον Ρήνο. Σημείωνε σε ένα τετράδιο τα ονόματα των πλοίων και τις πινακίδες των φορτηγίδων που τον διέπλεαν. Με τα χρόνια, άρχισε να γνωρίζεται και με άλλα ποτάμια, τον Λία στη νοτιοανατολική Αγγλία, τον Γάγγη στην Ινδία, τον Οντερ στην Πολωνία, τον Τίσα στην Ουγγαρία, τον Γιαρκόν στο Ισραήλ, τον ποταμό του Αγίου Λαυρεντίου στο Κεμπέκ. Το βιβλίο της «Το ποτάμι» είναι μια επιστροφή σε εκείνα τα ταξίδια, όπου αναζητούσε τοπία και αντικείμενα με μια Πολαρόιντ στο χέρι. Θα μπορούσε άραγε το νερό να διαβρώσει και να υπονομεύσει τα επίσημα σύνορα;
«Περισσότερο από τα σύνορα που ορίζει ένα ποτάμι», λέει η Κίνσκι σε μια συνέντευξή της στο κυριακάτικο περιοδικό της El Pais, «αυτό που με ενδιαφέρει είναι ότι προσφέρει μια οπτική του άλλου. Το να μεγαλώνεις στις όχθες ενός ποταμού, όπως εγώ, σημαίνει να βλέπεις συνεχώς την άλλη πλευρά. Σημαίνει επίσης ότι είσαι κι εσύ ο άλλος στα μάτια εκείνων που βρίσκονται στην άλλη όχθη. Αυτό διαμόρφωσε τη ματιά μου: το να αντιλαμβάνομαι το ποτάμι ως ένα σύνορο που τροφοδοτεί την περιέργεια και σε καλεί να το διασχίσεις. Ενώ η ακτή της θάλασσας είναι το τέλος της ξηράς, και η ακτή της λίμνης φέρνει στο μυαλό μια κυκλική κίνηση, το ποτάμι κρατά την προσοχή μας στραμμένη στην άλλη όχθη».
Μια μέρα, ύστερα από πολλά χρόνια στο βορειοανατολικό Λονδίνο, η Κίνσκι ανακάλυψε τον Λία και εξεπλάγη από αυτή την άγρια και εγκαταλελειμμένη έκταση, ανάμεσα στο τέλος της πόλης και την αρχή της εξοχής. Τι της έδειξε αυτή η παρακμιακή εικόνα σε έναν κόσμο που προσδοκά την τάξη; «Αντί για παρακμή, εγώ θα μιλούσα για ρήμαγμα. Η παρακμή παραπέμπει σε μια αργή πτώση μετά την αφθονία και σε αυτή την περιοχή του Λονδίνου δεν υπήρξε ποτέ κάποια υπερβολή, με εξαίρεση την εκμετάλλευση των μεταναστών, τη φτώχεια και τις τοξικές βιομηχανίες όπως τα εργοστάσια σπίρτων ή βαφών».
Κι αν η μυθοπλασία είναι το ποτάμι και η πραγματικότητα είναι η θάλασσα; Αυτό αναρωτιέται ο καταλανός ποιητής Γκάμπι Μαρτίνες στην ποιητική του συλλογή «Δέλτα». Ο αρθρογράφος της El País του ζητάει διευκρινίσεις: «Το μυθιστόρημα, όπως ένα τυπικό ποτάμι της Ευρώπης, είναι γενικά πειθήνιο, μέχρι να το πιάσει ένας χειμαρρώδης συγγραφέας και να ανακαλύψει την οργή και τη βία που μέχρι τότε σώπαιναν. Στην εποχή μας δεν ταιριάζουν οι μεσάζοντες: υποταγή ή εξέγερση. Ηρεμα νερά χωρίς ουσία ή τρομερές πλημμύρες ως προϊόν καταπίεσης. Ολα αυτά τα βλέπεις καλά από το Δέλτα του Εβρο, για παράδειγμα, όπου ο ποταμός ξαναδυναμώνει συναντώντας τη θάλασσα. Το γλυκό νερό ανακατεύεται με το αλμυρό, όπως η άγευστη μυθιστορία γίνεται ένα με μια πραγματικότητα φτιαγμένη από αμφίβια, μυστηριώδη χέλια, εισβολές από καβούρια ή 40.000 φλαμίνγκο. Μια πραγματικότητα όπου συναντιούνται γλώσσες, χότες και σαρδάνες, κι ένα νησί όπου κατοικούν 12 ταύροι».
Μια υπέροχη μάχη
Γεννημένος στη Σάντα Κλάρα της Κούβας, μέλος της λεγόμενης «Γενιάς 0», o Σαμόρα έχει γράψει πάνω από 25 βιβλία και έχει σαρώσει όλα τα διεθνή βραβεία. «Το ποτάμι των ηττημένων», που εκδόθηκε το περασμένο φθινόπωρο, ακολουθεί την ίδια διαδρομή με το μελαγχολικό ποτάμι του Σπρίνγκστιν. Καθαρίζει και βρωμίζει. «Αυτό είναι το ποτάμι των ηττημένων που κανείς δεν διασχίζει, αργό, λασπώδες, αλκοολικό, παγωμένο σαν τον ιδρώτα των νεκρών, φλογερό σαν τη μνήμη των ετοιμοθάνατων. Μαθαίνει να κολυμπά στα έγκατά σου, μαθαίνει να κάνει απλωτές προς την ψυχή σου. Σε σένα χάνεται και σε σένα πλημμυρίζει. Δεν υπάρχει γέφυρα για τον ήρωα ούτε καταφύγιο για τον αθώο. Η αγάπη λούζεται δυο φορές: ίδιο είναι το ποτάμι, διαφορετικές οι ήττες. Αυτός είναι ο πόνος σου ανάμεσα στις πέτρες: μια υπέροχη μάχη».