«Ακόμα δεν έχω ξεδιπλώσει το υλικό που κουβαλάω»
Η φωνή του Μιχάλη Μανουσάκη μαρτυρά την κούρασή του, καθώς το τηλεφωνικό μας ραντεβού γίνεται ενώ προσπαθεί να ολοκληρώσει το στήσιμο της αναδρομικής του έκθεσης στην αίθουσα «Νίκος Κεσσανλής» της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Δεν είναι εύκολο για τον 72χρονο ζωγράφο να βάλει σε τάξη παλιά και νέα έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, εγκαταστάσεις, βίντεο, παιχνίδια και έργα φίλων του – περισσότερα από 200 –, μάρτυρες μιας διαδρομής 55 ετών. Κι ας έχει πολύτιμο συμπαραστάτη του τον επιμελητή της έκθεσης, αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκό δάσκαλο, δρα Παναγιώτη Πάγκαλο, ο οποίος έδωσε και τον τίτλο «Τέχνη Νοημοσύνη. Αναδρομή σαν μισή ανάσα». Κι είναι το δεύτερο μισό του τίτλου που δίνει αφορμή για τη συζήτησή μας.
Γιατί «αναδρομή σαν μισή ανάσα»;
Θα ήθελα να είχα περισσότερο χρόνο για να κάνω περισσότερα πράγματα. Νομίζω ότι δεν είμαι ευχαριστημένος με όσα έχω κάνει.
Ο απολογισμός που είναι αλληλένδετος με την αναδρομή ενέχει κι ένα παράπονο;
Ενα παράπονο που αφορά εμένα, όχι τους άλλους. Χρωστάω στον εαυτό μου. Πιστεύω ότι πρέπει να του δώσω χώρο και χρόνο για περισσότερα.
Πιστεύετε ότι ο χρόνος δεν ήταν αρκετός;
Δεν είχα χρόνο να κάνω τα τόσα πράγματα που έχω στο μυαλό μου και στην καρδιά μου. Νομίζω ότι είμαι πάρα πολύ πλούσιος άνθρωπος που ακόμα δεν έχω ξεδιπλώσει όλο αυτό το υλικό που κουβαλάω. Και πιστεύω ότι θα μου δοθεί ο χρόνος για να το κάνω.
Αρα αυτή η έκθεση είναι μια έκθεση – απολογισμός ή μια έκθεση – υπόσχεση;
Δίνω μια υπόσχεση για κάτι περισσότερο που νομίζω ότι μπορώ. Ολοι μπορούμε κάτι περισσότερο.
Και όσον αφορά το σκέλος του τίτλου «Τέχνη Νοημοσύνη»;
Είναι ο τίτλος που έβαλε ο Παναγιώτης (σ.σ.: Πάγκαλος) και τον σέβομαι, αλλά έχω διαλέξει κι έναν άλλο που δεν έχει κυκλοφορήσει, αλλά θεωρώ ότι με χαρακτηρίζει περισσότερο:
«Φυλάγοντας σκοπιά στη νύχτα ακούω βρυχήθμιο το αεράκι στην ταράτσα».
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της έκθεσης, πέραν της αναδρομής;
Καταθέτω ένα μέρος όσων έχω ζήσει με τους ανθρώπους που τα έχω ζήσει, γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίο ότι συμμετέχουν και φίλοι μου, ζωγράφοι ή αγαπημένα πρόσωπα που έχω συναντήσει στη ζωή μου, οι οποίοι συνδιαλέγονται με τη δουλειά μου. Γι’ αυτό και θα δείτε στην έκθεση έργα των Μισούρα, Κοψίδη, Μπότσογλου, Αντωνόπουλου, Τανιμανίδη. Ξεχωριστή θέση για μένα έχει ωστόσο ένα έργο του Χατζηγιώργη, ενός μικρασιάτη ζωγράφου, ο οποίος όταν ήμουν μικρός στα Χανιά ζωγράφιζε ταμπέλες, αλλά και τοπία. Μια φορά θυμάμαι ζωγράφισε ένα βουνό στο βάθος των Χανίων γεμάτο πολυκατοικίες. Κι εγώ μικρός, αθώος και θρασύς ίσως, του λέω: «Κύριε Χατζηγιώργη, δεν έχει πολυκατοικίες το βουνό». Και μου απαντάει: «Σε λίγα χρόνια θα έχει». Και όντως έτσι έγινε. Μεγαλώνοντας, λοιπόν, νιώθω ότι αυτό έχει μια μαγεία. Ημουνα τυχερός διότι είχα αγοράσει όταν ήμουν φοιτητής μια ζωγραφιά του και νιώθω περήφανος που την έχω τώρα στην έκθεση. Ολα όσα θα δείτε είναι ο κόσμος μου, που αποτελείται από πάρα πολλά διαφορετικά πράγματα. Δεν πρόκειται για μια γραμμική παρουσίαση, αλλά διακρίνεται από μια παλινδρομική κίνηση, από μια ποικιλία πραγμάτων που έχω κάνει κατά περιόδους, ορισμένα από τα οποία δεν τα έχω δείξει, αλλά και κάποια που διαμορφώθηκαν σιγά σιγά μέσα στον χρόνο.
Με ποιο κριτήριο επιλέξατε τις συγκεκριμένες ψηφίδες του κόσμου σας για να συνθέσετε τη συγκεκριμένη έκθεση;
Επέλεξα εκείνα που με βοηθούν να αποκτήσω μια σκέψη πορείας και συνάμα επιτρέπουν στον θεατή να διαβάσει τον κόσμο ενός ανθρώπου ο οποίος αγωνιά για τον κόσμο. Το πρώτο αντικείμενο που θα δείτε είναι μια ρεκλάμα της Νestle που θυμάμαι όταν ήμουν μικρός στα Χανιά. Απεικονίζει ένα χαρούμενο παιδί που τρώει και ζήλευα αυτή τη χαρά. Εντελώς τυχαία και μαγικά, αυτή η διαφήμιση που με συγκινεί έφτασε στα χέρια μου, ανταλλάσσοντάς τη με μια ζωγραφιά μου. Την τοποθετώ στην έναρξη της έκθεσης ως ένα στοιχείο που θυμάμαι από την πόλη μου. Ως ένα από τα στοιχεία εκείνα που με καθόρισαν, μου έδειξαν έναν δρόμο.
Τι σημαίνει για εσάς το ότι αυτή η αναδρομική έκθεση πραγματοποιείται στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου διδάξατε για 33 χρόνια;
Είναι πολύ ουσιαστικό, επειδή μέσα στη σχολή οργάνωσα όλη μου τη σκέψη, έμαθα να βλέπω πίσω από αυτό που φαίνεται, και σε αυτό με βοήθησαν πάρα πολύ ο Κοκκινίδης, ο Κεσσανλής, ο Μυταράς, ο Δεκουλάκος. Με βοήθησαν μέσα από τη στάση τους να νιώθω ότι τα πράγματα δεν είναι αυτά που βλέπω μόνο αλλά αυτά που θα αισθάνομαι και θα πρέπει εγώ να αποκαλύπτω κάθε φορά. Δεν ξέρω αν δίδαξα στη σχολή. Ξέρω ότι διδάχτηκα όλα αυτά τα χρόνια και ευγνωμονώ τους φοιτητές μου που μου έδωσαν την ευκαιρία να σκεφτώ μέσα από τις ερωτήσεις τους και μέσα από την αγωνία τους για καινούργια πράγματα.