«Ο Νίκος Πλουμπίδης έρχεται κατευθείαν από την αρχαία τραγωδία»
Εχοντας παρουσιάσει ταινίες τεκμηρίωσης που συζητήθηκαν και αγαπήθηκαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριάντα ετών (ενδεικτικά οι «Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη», «Μαραθώνιος μιας ημιτελούς άνοιξης: Γρηγόρης Λαμπράκης», «Ημερολόγια καταστρώματος – Γιώργος Σεφέρης»), ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος κατέθεσε από πέρυσι (Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, η πρεμιέρα) τον «Κόκκινο δάσκαλο», μια ταινία για έναν γνήσιο έλληνα ήρωα (και όχι μόνο της ελληνικής Αριστεράς), έναν σπουδαίο δάσκαλο, τον Νίκο Πλουμπίδη, που το 1954 εκτελέστηκε μετά από μια δίκη-φάρσα και – το κυριότερο – προδομένος από τους «συντρόφους» του στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Ο ίδιος δεν πρόδωσε ποτέ κανέναν – αντιθέτως, συγχώρεσε ακόμα και τους προδότες του. Και όπως συχνά συμβαίνει σε αυτά τα ζητήματα, ο άδικος θάνατός του άφησε πίσω του ένα «ανεπούλωτο τραύμα για πολλά χρόνια, που δίχασε και διχάζει μέχρι τις μέρες μας» όπως αναφέρει ο σκηνοθέτης.
Με την συνδρομή των Βαγγέλη Καραμανωλάκη, καθηγητή Θεωρίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιωάννας Παπαθανασίου, ιστορικού – διευθύντριας Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Τάσου Σακελλαρόπουλου, ιστορικού – υπεύθυνου των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, Μενέλαου Χαραλαμπίδη, διδάκτορα Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών και κυρίως του γιού του Πλουμπίδη, Δημήτρη, που είναι διακεκριμένος ψυχίατρος, ο Χαραλαμπόπουλος, χωρίς να κρύβει ποτέ τη συμπάθειά του προς τον Πλουμπίδη, κατέθεσε ένα σπάνιο ντοκουμέντο που αποτυπώνει το προσωπικό και το συλλογικό, τη βιογραφία και την ιστορία, τη στιγμή και το διηνεκές.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η δημιουργία αυτού του ντοκιμαντέρ ήταν περισσότερο μια δική σας ανάγκη; Διότι αυτό το συναίσθημα βγαίνει παρακολουθώντας το.
Η μεγάλη αδικία που έγινε εις βάρος του Νίκου Πλουμπίδη και το πόσο πικραμένος έφυγε αυτός ο άνθρωπος από τη ζωή ήταν στοιχεία που από τότε που πρωτάκουσα την ιστορία του – αρκετά παλιά – με έκαναν να τον συμπαθήσω. Η πρωταρχική παρορμητική αντίδρασή μου δεν ήταν η επιθυμία, ας πούμε, μιας πολιτικής συστράτευσης αλλά ένα αίσθημα θλίψης για αυτή την ατιμία απέναντι σ’ έναν άνθρωπο που θυσιάστηκε για να ζήσουμε εμείς σ’ έναν καλύτερο κόσμο. Οσο περνούσε ο καιρός συνειδητοποιούσα πως ουκ ολίγοι γύρω μου από τον χώρο της Αριστεράς είχαν μια αμφίθυμη και επιφυλακτική στάση για αυτή την ιστορία. Εξηγήσιμο μιας και αρκετοί από τις μεγαλύτερες γενιές βρέθηκαν, σε κάποια στιγμή του βίου τους, να έχουν ασπαστεί αυτή τη συκοφαντία και με τη σειρά τους να την αναπαράγουν. Εν αγνοία τους βέβαια που σε μερικούς κάποια στιγμή μετατράπηκε σε οργή για την εξαπάτηση αλλά σε άλλους σε ένα είδος ενοχής όχι εύκολα ομολογημένης. Σιγά σιγά ενδυνάμωνε μέσα μου η επιθυμία πως έπρεπε να λεχθεί αυτή η ιστορία, να γίνει γνωστή σε όλες της τις διαστάσεις. Με έτρωγε η έγνοια να βάλω κι εγώ το λιθαράκι μου στην προσπάθεια δικαίωσης αυτού του ανθρώπου. Και το κίνητρο δεν ήταν μόνο η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας αλλά και η πράξη της θυσίας του να λειτουργήσει και ως παραδειγματική αξία του ήθους. Ολα αυτά κυκλοφορούσαν για χρόνια σε υπόγειες διαδρομές και έρχεται κάποτε η ώρα που επιτακτικά ζητούν να βγουν στην επιφάνεια, να αντικρύσουν το φως. Κάπως έτσι συμβαίνει συνήθως.
Πέρα από τη δική σας ανάγκη, πείτε μου τους βασικούς λόγους για τους οποίους μια ταινία τεκμηρίωσης για τον Νίκο Πλουμπίδη, σήμερα, αξίζει θέση ανάμεσά μας.
Αναφέρθηκα πριν στην παραδειγματική αξία του ήθους. Είναι στοιχείο που οι κοινωνίες το έχουν ανάγκη και το ανακαλύπτουν μόνο σκάβοντας στην ιστορία τους. Τέτοια παραδείγματα αυταπάρνησης και αυτοθυσίας δεν υπάρχουν πολλά. Αρα έχει νόημα να προβάλλονται, να γίνονται γνωστά. Από την άλλη αυτή η υπόθεση κουβαλά και τη δυσοσμία μιας ατιμίας, άρα αν ισχύει η άποψη πως μαθαίνοντας την ιστορία μας αποφεύγουμε να πέσουμε στα ίδια λάθη, τότε έχει νόημα αυτή η ταινία. Επιπρόσθετα ο περισσότερος κόσμος έχει μια ιδέα για την τραγική διάσταση αυτής της υπόθεσης αλλά δεν γνωρίζει τη δράση του Νίκου Πλουμπίδη, τη σημαντική συνεισφορά του στη νεότερη ιστορία μας. Τη συμβολή του να αναπτυχθεί στην Αθήνα ένα από τα μεγαλύτερα αντιστασιακά κινήματα πόλης στην κατεχόμενη Ευρώπη, τον καθοδηγητικό ρόλο που διαδραμάτισε στις μεγάλες κινητοποιήσεις κατά της πολιτικής επιστράτευσης – η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα που δεν έστειλε εργάτες για καταναγκαστική εργασία στη Γερμανία – κατά της επέκτασης των Βουλγάρων στη Μακεδονία, κινητοποιήσεις που στέφθηκαν με απόλυτη επιτυχία και έβαλαν φραγμό στα σχέδια των κατακτητών.
Κάνοντας την έρευνα για την ταινία σας, είναι ασφαλές να συμπεράνουμε ότι μιλήσατε με κόσμο σχετικά με την περίπτωσή του. Κατά πόσο ο νεότερος κόσμος πιστεύετε ότι γνωρίζει την περίπτωση Πλουμπίδη;
Οι παλιότεροι γνωρίζουν κάποια πράγματα για αυτήν την υπόθεση. Μην ξεχνάμε πως στην εποχή της είχε κάνει μεγάλο θόρυβο. Και βέβαια για τον κόσμο της Αριστεράς έσκασε σαν κεραυνός που λέμε. Ανεπούλωτο τραύμα για πολλά χρόνια και που δίχασε και διχάζει μέχρι τις μέρες μας. Πάντως και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που τρέφουν απέραντη εκτίμηση και θαυμασμό για τον Νίκο Πλουμπίδη. Δεν έχει ξεχαστεί η στάση του. Δυστυχώς οι νεότερες γενιές δεν γνωρίζουν, ελάχιστοι αυτοί που κάτι έχει πιάσει το αφτί τους. Καθολικό σύμπτωμα βέβαια μιας ιστορικής αμνησίας που χαρακτηρίζει την εποχή μας και όχι μόνο στη χώρα μας. Οταν άκουγαν όμως την ιστορία του εντυπωσιάζονταν και ήθελαν να μάθουν. Και όσοι είδαν την ταινία μέχρι τώρα – και μου μίλησαν μετά – ήταν εξαιρετικά προβληματισμένοι, κάποιοι και συγκινημένοι. Βέβαια είχαν άγνοια και της φοβερής εκείνης εποχής, της εν γένει κατάστασης. Δεν μπορούσαν να συνειδητοποιήσουν πως έγιναν τέτοια πράγματα τότε, τους φαινόταν αδιανόητο γιατί είχαν πλήρη άγνοια της εποχής. Κατάλαβα λοιπόν πως η ιδέα μου να τοποθετήσω την προσωπική ιστορία μέσα στη «μεγάλη» ιστορία και να δώσω έστω ένα γενικό περίγραμμα της εποχής λειτούργησε.
Σας πέρασε ποτέ από το μυαλό η ιδέα ότι η ίδια ταινία, ή τουλάχιστον το θέμα και το πρόσωπό της, θα μπορούσε να «περάσει» στην οθόνη ως δραματουργία – μυθοπλασία;
Είναι τόσο ισχυρά και έμφορτα πολλαπλών σημασιών τα στοιχεία αυτής της ιστορίας και επιπρόσθετα έχουμε και μια προσωπικότητα που όχι μόνο υπερβαίνει τα κοινά μέτρα και με εξαιρετική πνευματική διαύγεια και ευαισθησία ζει και ονειρεύεται, ώστε πράγματι, εμένα τουλάχιστον με ερεθίζει ένα τέτοιο εγχείρημα. Και με φοβίζει. Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσεις για μια τόσο τραγική ιστορία και να μην πέσεις στην παγίδα της «υπερχείλισης» του συναισθήματος. Πρέπει να αποφύγει κανείς αυτό που λέγεται και για την ποίηση, ένα καλό ποίημα κουβαλά εντός του τη συγκίνηση, δεν χρειάζεται να απαγγέλλεται και με συγκινημένο τρόπο.
Χωρίς να αγιογραφεί τον Πλουμπίδη, το ντοκιμαντέρ σαφώς τον υπερασπίζεται. Αυτό έγινε βάσει αρχικού σχεδιασμού ή προέκυψε κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του;
Είναι φανερή η συμπάθεια και η στάση μου για τον Νίκο Πλουμπίδη, από την αφετηρία των προθέσεων μέχρι και το τελικό αποτέλεσμα. Αλλά και φτιάχνοντας την ταινία προέκυψαν πράγματα που ενδυνάμωσαν ακόμη περισσότερο την εκτίμησή μου για αυτόν τον άνθρωπο. Το αποτύπωμα – έστω και το λίγο που εργάστηκε – που άφησε ως δάσκαλος. Οι προχωρημένες για την εποχή του απόψεις που πάλεψε να εντάξει και τα κορίτσια στην εκπαίδευση. Ο αυθόρμητος αλτρουισμός του για τους αδύναμους και τους φτωχούς που μνημονεύεται μέχρι σήμερα σ’ αυτά τα μέρη. Η ανθρώπινη στάση του, πέρα από δογματικές ντιρεκτίβες, για τους δηλωσίες του κόμματος· για αυτούς που δεν απαρνήθηκαν την ιδεολογία τους αλλά δεν άντεξαν τα βασανιστήρια και υπέγραψαν την περιβόητη δήλωση αποκήρυξης του κομμουνισμού. Η σταθερή αντίληψή του υπέρ των συνεργασιών και της συναίνεσης σε πολιτικό επίπεδο. Αυτά και άλλα πολλά ήταν στοιχεία για τα οποία είχα μια γενική εικόνα αλλά το εύρος και το βάθος τους τα γνώρισα κι εγώ ετοιμάζοντας την ταινία.
Θα χαρακτηρίζατε τη στάση του Νίκου Πλουμπίδη ηρωική;
Προμηθεϊκή. Ενας ήρωας που έρχεται κατευθείαν από την αρχαία τραγωδία. Η θυσία του ατόμου στον βωμό του συλλογικού προτάγματος είναι η πάλη του θνητού ενάντια στην προδιαγεγραμμένη από τους θεούς μοίρα του. Στην περίπτωσή μας όμως χωρίς τη μεταφυσική. Βαθιά η πίστη του στο συλλογικό όραμα αντιπαλεύει με την αγάπη του για ζωή. Για χρόνια κλεισμένος σε φυλακές και ανήλιαγα δωμάτια ποθεί τη φύση, τα βουνά· απλά αλλά τόσο απαραίτητα πράγματα. Και μακριά από τη γυναίκα του, το παιδί του. Και όλα τα θυσιάζει για αυτό που πιστεύει ως καλό του συνόλου. Πηγαίνει προς τον θάνατο και έχει τη δύναμη και τη γενναιοδωρία να συγχωρέσει τους διώκτες και τους συκοφάντες του. Πώς να χαρακτηρίσεις αυτόν τον άνθρωπο;
«Ζούμε σε μια τομαρόφιλη εποχή»
Το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου επισημαίνει επίσης ότι ο Νίκος Πλουμπίδης είχε το χάρισμα της διδασκαλίας – εξού και ο τίτλος εστιάζει σε αυτό ακριβώς. Πώς περιγράφει ο ίδιος ο σκηνοθέτης αυτό το χάρισμα, τι σημαίνει για εκείνον χαρισματικός δάσκαλος; «Να διαμορφώσει ελεύθερα σκεπτόμενους ανθρώπους, να ενστερνιστούν τα παιδιά την ιδέα της συναδελφικότητας και της αλληλεγγύης, να μάθουν να αγωνίζονται για το δίκιο το δικό τους αλλά και του διπλανού, να τους εμφυσήσει τα ιδανικά της μόρφωσης, της δημιουργίας και της προσφοράς προς το σύνολο. Με αυτά τα πιστεύω πορεύτηκε ο Πλουμπίδης. Αυτά μαρτυρούν αφηγήσεις και μνήμες ανθρώπων που τον γνώρισαν. Δεν είναι τυχαίο πως όλοι οι μαθητές του, αγόρια και κορίτσια, στρατεύτηκαν αργότερα και πολέμησαν ενεργά τους κατακτητές. Ο σπόρος που άφησε πίσω του βλάστησε. Για χρόνια πολλά «πίναν νερό στο όνομά του». Αλλωστε πρέπει να είχε το χάρισμα της μεταδοτικότητας και ωραίο λόγο. Ξέρουμε πως ήταν εξαιρετικός ρήτορας. Στη δίκη του υπάρχει η κατάθεση του Ρακιτζή, επικεφαλής της Ασφάλειας, που λέει πως στις διαδηλώσεις όταν μιλούσε ο Πλουμπίδης, αυτός απέσυρε τα κατώτερα όργανα για να μην επηρεαστούν από τα λόγια του. Εν κατακλείδι θα έλεγα πως η παρακαταθήκη που αφήνει στον γιο του, Δημήτρη, στην τελευταία επιστολή του είναι και το πιστεύω του για όλα τα παιδιά. Να γίνει μεγάλος και χρήσιμος άνθρωπος για το καλό το δικό του και του ελληνικού λαού».
Ο προδομένος Νικος Πλουμπίδης αποφάσισε να αυτοθυσιαστεί για να μην προδώσει τα ιδανικά του. Πιστεύετε ότι σε αντίθεση με την έννοια της προδοσίας και του εμφυλίου σπαραγμού που βρίσκονται στο πετσί της ελληνικής κοινωνίας, η έννοια της αυτοθυσίας υπάρχει, ή μπορεί να γίνει αντιληπτή, σήμερα, στην ίδια αυτή ελληνική κοινωνία;
Νομίζω ζούμε σε μια εποχή που τα οράματα έχουν ξεθωριάσει. Μια τομαρόφιλη εποχή. Να πατάς επί πτωμάτων για να ανεβείς. Το εγώ και καθόλου το εμείς. Δεν χρειαζόμαστε έναν πολιτικό εμφύλιο για να βρεθούμε σε αντίπαλα μετερίζια. Ζούμε και παράγουμε καθημερινά εμφυλίους σ’ αυτή την ξέφρενη κούρσα στο κυνήγι της «ατομικής ευτυχίας». Ποιος να θυσιαστεί λοιπόν και για τι; Για να μη φανώ πολύ απαισιόδοξος, πάντως, κάποιες μποτίλιες στο πέλαγος εξακολουθούν να ταξιδεύουν και σήμερα. Τώρα αν θα αλιεύσει κανείς τα μηνύματα αυτό θα δείξει. Ας έχουμε όμως κατά νου πως τέτοια παραδείγματα αυτοθυσίας δεν απαντάμε συχνά στην Ιστορία, για αυτό άλλωστε γίνονται και φωτεινά μετέωρα.
Πείτε μου ένα δημόσιο πρόσωπο της σημερινής ελληνικής κοινωνίας, που πέρα από την πολιτική του τοποθέτηση μπορεί, κυρίως ως προσωπικότητα, να ταυτιστεί με τον Νίκο Πλουμπίδη.
Δεν ξέρω αν οι περίφημοι οικονομικοί κύκλοι του Κοντράτιεφ υπάρχουν και στην Ιστορία. Γιατί τέτοιες πράξεις και παραδείγματα αυτοθυσίας και αυταπάρνησης συνήθως γεννιούνται σε ακραίες εποχές, σε δύσκολους καιρούς. Δυσκολεύομαι να βρω αναλογίες με πρόσωπα της δημόσιας σφαίρας σήμερα. Σίγουρα θα υπάρχουν, όχι όμως στην πολιτική. Και σίγουρα υπάρχουν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. «Ανώνυμοι» άνθρωποι που σηκώνουν τον σταυρό του μαρτυρίου. Οπως και τότε ο Πλουμπίδης μπορεί να ήταν ο κορυφαίος αλλά δεν ήταν και ο μόνος. Χιλιάδες άλλοι μαζί του. Αυτές οι μοναδικές στιγμές στην Ιστορία που οι κοινωνίες σε κατάσταση συλλογικής μέθεξης γίνονται ολοκαύτωμα στο όνειρο.