Καρκίνος: Τα εμβόλια είναι, επιτέλους, πολύ κοντά
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο William Coley, ένας χειρουργός στη Νέα Υόρκη, έκανε μια εκπληκτική παρατήρηση. Ένας από τους ασθενείς του, ο οποίος είχε όγκο στο λαιμό και όδευε προς τον θάνατο, ανάρρωσε μετά από μια σοβαρή βακτηριακή λοίμωξη του δέρματος. Αυτό έδωσε την ιδέα στον Coley να κάνει ενέσεις με κοκτέιλ ανενεργών βακτηρίων στους ασθενείς του, για να υποχωρήσει ο καρκίνος τους. Κατέληξε να θεραπεύει πάνω από χίλιους ασθενείς με αυτό τον τρόπο.
Όπως σημειώνει ο Economist, το σκεπτικό του Coley ήταν ότι η μόλυνση θα μπορούσε να προκαλέσει το ανοσοποιητικό σύστημα να καταπολεμήσει τον καρκίνο. Αυτή η ιδέα, αμφιλεγόμενη κατά τη διάρκεια της ζωής του, έγινε ευρύτερα αποδεκτή από τους επιστήμονες πολλά χρόνια αργότερα, τη δεκαετία του 1950. Σήμερα αποτελεί μπούσουλα για τους επιστήμονες που παλεύουν να δημιουργήσουν μια νέα γενιά θεραπειών, γνωστών ως «εμβόλια για τον καρκίνο», που στοχεύουν να εκπαιδεύσουν το ανοσοποιητικό σύστημα να αναγνωρίζει τους όγκους και να καταπολεμά την εξάπλωσή τους.
Τώρα βρίσκονται σε εξέλιξη δοκιμές κατά των καρκίνων που βρίσκονται παντού, από το δέρμα και τις ωοθήκες μέχρι τον εγκέφαλο και τους πνεύμονες. Μετά από μισόn αιώνα αδιεξόδων, αρχίζουν να εμφανίζονται πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα.
Ο καρκίνος μπορεί να ξεκινήσει από σχεδόν οποιοδήποτε κύτταρο του σώματος. Το ανοσοποιητικό σύστημα συνήθως προσπαθεί να αποτρέψει την εξάπλωσή του παρακολουθώντας το σώμα για μη φυσιολογικά κύτταρα.
Τα λευκά αιμοσφαίρια, που είναι γνωστά ως «Τ-κύτταρα», για παράδειγμα, επιτίθενται στους όγκους έχοντας εντοπίσει τις… εκτός λίστας πρωτεΐνες τους, γνωστές ως «ξένα αντιγόνα», στις επιφάνειές τους. Τα φαγοκύτταρα, που λέγονται μακροφάγα, επίσης δύνανται να αναγνωρίζουν και να καταστρέφουν τα καρκινικά κύτταρα, είτε αναζητώντας τα ανοίκεια μόριά τους, είτε μετά από σχετική «υπόδειξη» εκ μέρους των αντισωμάτων.
Αλλά εάν τα κύτταρα σ’ έναν καρκίνο εξελιχθούν για να αποφύγουν τον εντοπισμό και κατ’ επέκταση την εξολόθρευσή τους, τότε μπορούν να αναπτυχθούν, να αναπαραχθούν και να εξαπλωθούν σε ολόκληρο το σώμα.
Αυτός ο ελιγμός, ωστόσο, προσφέρει στους ογκολόγους νέους στόχους για τα φάρμακά τους. Όταν οι επιστήμονες άρχισαν να αναλύουν για πρώτη φορά την αλληλουχία του DNA των όγκων, το 2008, διαπίστωσαν ότι τα καρκινικά κύτταρα περιείχαν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, μεταλλάξεις που τα ξεχώριζαν από τους υγιείς γείτονές τους.
Μερικές από αυτές τις μεταλλάξεις στο κυτταρικό DNA οδηγούν τα καρκινικά κύτταρα στην παραγωγή μη φυσιολογικών πρωτεϊνών, γνωστών ως «νεοαντιγόνα», οι οποίες μπορούν να θέσουν σε λειτουργία τον συναγερμό του ανοσοποιητικού συστήματος.
Η ιδέα πίσω από ένα εμβόλιο για τον καρκίνο, λοιπόν, είναι αυτά τα νεοαντιγόνα να εισαχθούν απευθείας στο σώμα, εκπαιδεύοντας έτσι το ανοσοποιητικό σύστημα να βλέπει ως ξένο σώμα κάθε καρκίνο που τα μεταφέρει και να του κηρύσσει τον πόλεμο.
Μόνον εύκολο δεν είναι
Για να φτιάξουν ένα τέτοιο εμβόλιο, οι επιστήμονες πρέπει πρώτα να πάρουν ένα δείγμα όγκου, να ακολουθήσουν το γονιδίωμά του και να βρουν όλες τις γενετικές του μεταλλάξεις. Αυτές οι πληροφορίες αναλύονται για να προβλεφθεί ποια νεοαντιγόνα είναι πιθανόν να προκαλέσουν την ισχυρότερη ανοσολογική απόκριση εκ μέρους του σώματος. Στη συνέχεια, μπορεί να δημιουργηθεί ένα εμβόλιο που θα ενεργοποιήσει το ανοσοποιητικό σύστημα να δημιουργήσει αντισώματα ενάντια σε αυτές τις συγκεκριμένες μη φυσιολογικές πρωτεΐνες.
Αυτό γίνεται με την εισαγωγή μιας βραχύβιας δέσμης γενετικών πληροφοριών, γνωστής ως «RNA», που μόλις εγχυθεί δίνει εντολή στα κύτταρα του σώματος να κατασκευάσουν τα νεοαντιγόνα. Στη συνέχεια, η προκύπτουσα ανοσοαπόκριση θα στοχεύσει τον αρχικό όγκο.
Η θεωρία στέκει μια χαρά, αλλά η δημιουργία και η διάθεση ενός τέτοιου εμβολίου είναι μια άλλη υπόθεση. «Όχι πολλά χρόνια πριν», λέει ο Άλαν Μέλτσερ, κλινικός επιστήμονας στο Ινστιτούτο Έρευνας για τον Καρκίνο στο Λονδίνο, «θα έλεγα, υπομονή, αυτό δεν θα είναι ποτέ τεχνικά δυνατό».
Τα ελπιδοφόρα πρώιμα αποτελέσματα
Το γεγονός ότι αυτό είναι πλέον δυνατό μέσα σε μόλις έξι εβδομάδες -αν και με κόστος- οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην επιταχυνόμενη ανάπτυξη εμβολίων mRNA (τα οποία φέρουν ένα μόριο αγγελιοφόρου RNA) κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19. Τα εμβόλια που χρησιμοποιήθηκαν κατά του Covid-19 προκάλεσαν το σώμα να δημιουργήσει μία από τις συστατικές πρωτεΐνες του SARS-CoV-2, την οποία το ανοσοποιητικό σύστημα, στη συνέχεια, χρησιμοποίησε για να δημιουργήσει αντισώματα. Τα εμβόλια κατά του καρκίνου θα έκαναν κάτι παρόμοιο για τις πρωτεΐνες που παράγουν οι όγκοι.
Έχουν δημοσιευθεί μερικά ελπιδοφόρα πρώιμα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, ολοκληρώθηκαν πρόσφατα δοκιμές φάσης 2 σε ασθενείς, που είχαν αφαιρέσει προχωρημένους όγκους χειρουργικά, του εξατομικευμένου εμβολίου mRNA -γνωστού ως mRNA-4157 (V940)- κατά του καρκίνου για το μελάνωμα (σ.σ. ο πιο σοβαρός τύπος καρκίνου του δέρματος), που αναπτύχθηκε από τις αμερικανικές φαρμακευτικές εταιρείες Moderna και Merck.
Τρία χρόνια μετά τη θεραπεία, ο κίνδυνος υποτροπής του καρκίνου ή θανάτου είχε μειωθεί σχεδόν στο μισό. Αυτό είναι ένα πολλά υποσχόμενο εύρημα για μια δοκιμή φάσης 2, αλλά μια οριστική απάντηση σχετικά με τη χρησιμότητα του εμβολίου θα πρέπει να περιμένει μέχρι να γίνουν γνωστά τα αποτελέσματα των δοκιμών μεταγενέστερου σταδίου.
Κλινικές μελέτες
Πολλοί πιστεύουν ότι τέτοια εμβόλια θα μπορούσαν να είναι πιο αποτελεσματικά σε συνδυασμό με άλλες ανοσοθεραπείες, οι οποίες λειτουργούν με διάφορους τρόπους για να ενισχύσουν ή να ρυθμίσουν την απόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος στον καρκίνο.
«Δίνουμε πολλά από αυτά τα εμβόλια κατά του καρκίνου με ανοσοθεραπεία, για να προσπαθήσουμε να ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό σύστημα», εξηγεί στον Economist η Σάρα Ντάνσον, ειδική στην έρευνα για τον καρκίνο σε πρώιμο στάδιο στο Εθνικό Ινστιτούτο Έρευνας Υγείας και Φροντίδας της Βρετανίας. Πράγματι, το MRNA-4157 (v940) χορηγήθηκε παράλληλα με το τρέχον πρότυπο περίθαλψης, το οποίο περιλαμβάνει μια άλλη μορφή ανοσοθεραπείας, ένα φάρμακο γνωστό ως Keytruda (pembrolizumab).
Οι Moderna και Merck ανακοίνωσαν τον Ιούνιο του 2024 ότι είχαν ξεκινήσει περαιτέρω μελέτες για το MRNA-4157 (v940) σε ασθενείς με μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα, νεφρικό καρκίνωμα, ουροθηλιακό καρκίνωμα και δερματικό ακανθοκυτταρικό καρκίνο, προκειμένου να ελεγχθεί η αποτελεσματικότητά του έναντι διαφορετικών όγκων.
Οι εταιρείες BioNtech και Genentech αξιολογούν επίσης από κοινού εξατομικευμένα εμβόλια σε μια σειρά από καρκίνους. Υπάρχει ήδη μια υπόδειξη στα δεδομένα ότι το εμβόλιό τους, γνωστό ως αυτογονίδιο Cevumeran, μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο καρκίνου του παγκρέατος ύστερα από χειρουργική επέμβαση.
Καρκίνος του εγκεφάλου
Το γλοιοβλάστωμα -ο πιο κοινός καρκίνος του εγκεφάλου, για τον οποίο δεν υπάρχουν θεραπείες- είναι επίσης στο στόχαστρο των ερευνητών. Σε εργασία ακαδημαϊκών στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, ένα εμβόλιο κατά του καρκίνου με βάση το MRNA που δοκιμάστηκε μόνο σε τέσσερα άτομα παρήγαγε στοιχεία ότι το εμβόλιο είχε πυροδοτήσει μια ισχυρή ανοσολογική απόκριση στον όγκο.
Οι δοκιμές σε σκύλους με όγκους στον εγκέφαλο ήταν επίσης ελπιδοφόρες: έζησαν κατά μέσο όρο 139 ημέρες μετά τη θεραπεία, σε σύγκριση με το προσδόκιμο 30-60 ημερών που αναμένονταν χωρίς το εμβόλιο.
Αυτά τα αποτελέσματα σε ανθρώπους και σκύλους υποδηλώνουν επίσης ότι ένα εξατομικευμένο εμβόλιο μπορεί να πυροδοτήσει μια ανοσολογική απόκριση σε έναν «ψυχρό» όγκο, δηλαδή έναν όγκο που το ανοσοποιητικό σύστημα συνήθως δεν αναγνωρίζει ή δεν καταπολεμά.