Πετρελαϊκός καπιταλισμός

Οι μεγάλες πυρκαγιές στο Λος Αντζελες δεν ήρθαν μόνο να υπενθυμίσουν την εξελισσόμενη κλιματική καταστροφή, αλλά και να υπογραμμίσουν ότι αυτό που καταστρέφει μέρος ενός πολεοδομικού συγκροτήματος συμβόλου του σύγχρονου καπιταλισμού, συμπεριλαμβανομένης της υποτιθέμενης μεταβιομηχανικής μετάβασης προς τα πολιτιστικά προϊόντα και τις νέες τεχνολογίες, είναι ο ίδιος ο καταναγκασμός της απεριόριστης συσσώρευσης, που οδηγεί στην εμμονή με το αυτοκίνητο, στην ανεξέλεγκτη οικονομική ανάπτυξη και στην εξάρτηση από το πετρέλαιο, η εξόρυξη του οποίου υπήρξε άλλωστε μία από τις δραστηριότητες που επέτρεψαν τη δημιουργία πλούτου σε αυτή την περιοχή. Βεβαίως, δεν χρειάζεται να δούμε το Λος Αντζελες για να καταλάβουμε ότι η κλιματική καταστροφή είναι εδώ ή να αναλογιστούμε την ανάγκη για ταχεία απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Υποτίθεται ότι υπάρχει παγκόσμια συναίνεση ότι μέσα στις επόμενες δεκαετίες πρέπει να ολοκληρωθεί η «Πράσινη μετάβαση». Ωστόσο, ούτε οι εξορύξεις σταματούν – αντιθέτως διαρκώς ανακοινώνονται νέα σχέδια – ούτε η εξάρτηση από το πετρέλαιο. Αυτό εξηγεί γιατί διαρκώς τίθενται κλιματικοί στόχοι που δεν επιτυγχάνονται.

Ομως, παρότι η κυριαρχία των ορυκτών καυσίμων και του πετρελαίου έχει καθοριστική σημασία στο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγή, εντούτοις από μόνη της δεν εξηγεί γιατί φτάσαμε ως εδώ. Το κρίσιμο ερώτημα είναι ποιες κοινωνικές σχέσεις, οικονομικές δυναμικές και πολιτικές αποφάσεις οδήγησαν στη συνεχιζόμενη εξάρτηση από το πετρέλαιο. Σε αυτό έρχεται να τοποθετηθεί το βιβλίο του Ανταμ Χάνιε (Adam Hanieh), καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Εξετερ, «Crude Capitalism. Oil, Corporate Power and the Making of the World Market »(Αργός [ακατέργαστος] καπιταλισμός. Το πετρέλαιο, η εταιρική εξουσία και η διαμόρφωση της παγκόσμιας αγοράς), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Verso.

Το ξεκίνημα του πετρελαϊκού κλάδου

Ο Χάνιε ξεκινά την αφήγησή του από το πώς ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα η ανακάλυψη εκτεταμένων κοιτασμάτων στις ΗΠΑ και αργότερα στη Λατινική Αμερική οδήγησε στη διαμόρφωση ενός πετρελαϊκού κλάδου που απέκτησε μεγάλη ισχύ και συνέβαλε στη διαμόρφωση του προτύπου της μεγάλης καθετοποιημένης μονοπωλιακής επιχείρησης μέσα από το παράδειγμα της Standard Oil (μέχρι τον υποχρεωτικό κατακερματισμό της), αλλά και στην ώθηση προς τη διεθνοποίηση, με τις αμερικανικές εταιρείες να επενδύουν αρχικά στη Λατινική Αμερική και τις ευρωπαϊκές (και αμερικανικές) στη Μέση Ανατολή εκμεταλλευόμενες τις αποικιοκρατικές διαρρυθμίσεις που επιβλήθηκαν στην περιοχή μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το αποτέλεσμα ήταν ο συντονισμός και καταμερισμός αμερικανικών και ευρωπαϊκών εταιρειών που αποτυπώθηκε στο σχήμα των «Επτά Αδελφών». Από την άλλη, τα κοιτάσματα στο Μπακού, που πέρασαν στον έλεγχο της σοβιετικής εξουσίας μετά την επανάσταση, εγκαινίασαν τη βαρύτητα του πετρελαίου για τη σοβιετική εξαγωγική δραστηριότητα (αλλά και τη ρωσική αργότερα).

Για τον Χάνιε η περίοδος μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο (η έκβαση του οποίου κρίθηκε εν μέρει από την αποτελεσματικότερη πρόσβαση των Συμμάχων σε πετρέλαιο) σφραγίστηκε από τη μετάβαση στην Ευρώπη από τον άνθρακα στο πετρέλαιο, την αυξημένη χρήση του πετρελαίου για παραγωγή ηλεκτρισμού και ως μεταφορικού καυσίμου και την ανάπτυξη της πετροχημικής βιομηχανίας και των προϊόντων της, πρωτίστως των πλαστικών, που ακόμη και σήμερα αποτελούν βασική πλευρά της εξάρτησης από το πετρέλαιο. Σημαδεύτηκε, όμως, και από την ευρύτερη αμφισβήτηση της αποικιοκρατίας, τον περιορισμό του ελέγχου που ασκούσαν οι «Επτά Αδελφές» και την ανάδυση ισχυρών τάσεων προς την εθνικοποίηση της παραγωγής και τη αξιοποίηση του πετρελαίου ως εθνικού πλούτου (παρά τις προσπάθειες για ανακοπή τέτοιων τάσεων μέσα από κινήσεις όπως το ενορχηστρωμένο πραξικόπημα σε βάρος του Μοσαντέκ στο Ιράν), που οδήγησαν και στη διαμόρφωση του OPEC.

Τα «πετρελαϊκά σοκ»

Ανασυγκροτώντας προσεκτικά τα «πετρελαϊκά σοκ» της δεκαετίας του 1970 ο Χάνιε εξηγεί πώς η απόφαση των χωρών του OPEC να ανακτήσουν τον έλεγχο των τιμών, πυροδότησε μια αλυσίδα εξελίξεων, από την «απελευθέρωση» των εξορυκτικών πρακτικών στις ΗΠΑ (συμπεριλαμβανομένων των υπεράκτιων γεωτρήσεων), παράλληλα με την αναβάθμιση των πολιτικοστρατιωτικών σχέσεων των ΗΠΑ με τα κράτη του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου, έως τη διαμόρφωση ενός διεθνοποιημένου χρηματοοικονομικού τομέα μέσα από τη διόγκωση των «πετροδολαρίων» και τον νέο ρόλο του δολαρίου ως διεθνούς νομίσματος αναφοράς μετά την κατάρρευση του συστήματος ισοτιμιών του Bretton Woods, αλλά και την εκ νέου άνοδο των ισχυρών – και πλέον σε μεγάλο βαθμό «χρηματοοικονομικοποιημένων» – δυτικών εταιρειών μετά το 1990 και την καταστροφική, πολιτικά και οικολογικά, αλλά προσοδοφόρα επέκταση στα αφρικανικά κοιτάσματα.

Από την άλλη, η διατήρηση της σημασίας των εταιρειών υπό εθνικό έλεγχο, ξεκινώντας από τη Μέση Ανατολή, έχει συναντηθεί με τις ενεργειακές ανάγκες της Κίνας και άλλων ασιατικών κρατών και την κινεζική επενδυτική δραστηριότητα (μέσα από τη στρατηγική «μία ζώνη – ένας δρόμος») διαμορφώνοντας ένα διακριτό άξονα οικονομικών αλληλεξαρτήσεων που επανατοποθετούν τα ορυκτά καύσιμα στο επίκεντρο των παγκόσμιων αλυσίδων παραγωγής. Την ίδια ώρα το γεγονός ότι είναι οι εταιρείες, ιδιωτικές και κρατικές, και τα κράτη που πρωτοστατούν στα νέα σχέδια εξορύξεων και καταγράφουν τεράστια κέρδη από το πετρέλαιο, αυτά που δηλώνουν τη συμμόρφωσή τους στους στόχους της απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και εξαγγέλλουν μεγάλες επενδύσεις στις «πράσινες» τεχνολογίες αποτυπώνει την εκρηκτική αντίφαση εντός της οποίας είμαστε. Αντίφαση που έχει να κάνει με την εγγενή αδυναμία ενός συστήματος που στηρίζεται στο κέρδος και την απεριόριστη συσσώρευση να έρθει σε ρήξη με την ίδια την ιστορική λογική του.

Τα πραγματικά εμπόδια

Για τον Χάνιε τα εμπόδια στην «Πράσινη μετάβαση» είναι τελικά κοινωνικά. Αφορούν τα πολύ ισχυρά συμφέροντα μιας μειοψηφίας (που δεν περιορίζεται στις μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες) και τη λογική της αγοράς που κυριαρχεί. Κατά συνέπεια «δεν μπορούμε να συμπεριφερόμαστε ως εάν το πρόβλημα του καπιταλισμού δεν υπάρχει, ή ότι μπορούμε να το αγνοήσουμε, ή ως εάν οι σημερινοί κυρίαρχοί μας μπορούν να πειστούν να διαλέξουν μια εναλλακτική διαδρομή απλώς μέσα από τη δύναμη της επιστημονικής γνώσης».