Απλά μαθήματα δημοκρατίας
Ηταν το 1980, μια ανάσα μετά τη Μεταπολίτευση. Στην πρώτη μου δουλειά, είχα την τύχη να έρχεται συχνά στο γραφείο ένα κορυφαίο στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, ένας αγωνιστής που είχε περάσει όλα τα χρόνια της χούντας σε εξορίες και φυλακές. Ηταν ο δικηγόρος της εταιρείας και προσωπικός φίλος του διευθυντή, του αείμνηστου Αλέκου Πατσιφά, και εγώ απολάμβανα να παρακολουθώ τις κουβέντες τους, αποκομίζοντας γνώσεις εφάμιλλες των πανεπιστημιακών. Θυμάμαι λοιπόν μία συζήτησή τους περί δημοκρατίας. Ο πολιτευτής μιλούσε για κάποιον τύπο που ισχυριζόταν ότι, τότε, στην Ελλάδα δεν είχαμε «κανονική» δημοκρατία διότι, αν έβγαινες στον δρόμο και φώναζες κάτι για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (που δεν γράφεται σε εφημερίδα, αντίστοιχο πάντως του γνωστού συνθήματος για τον Κυριάκο Μητσοτάκη) θα σε συλλάμβαναν. «Μα γι’ αυτόν τον λόγο ακριβώς έχουμε δημοκρατία. Διότι αν βγεις στον δρόμο και φωνάξεις αυτό θα σε συλλάβουν» ήταν η απάντηση του πολιτευτή που είχε νιώσει, κυριολεκτικά στο πετσί του, τη χούντα.
Μου πήρε καιρό και μια συζήτηση μαζί του για να καταλάβω τι εννοούσε. Οτι η δημοκρατία δεν «συνορεύει» με την ασυδοσία αλλά με τον σεβασμό. Τον σεβασμό όλων προς όλους. Τον σεβασμό του πολίτη προς τους θεσμούς αλλά και τους συμπολίτες του. Και μου είχε εξηγήσει πως μόνο σε απολυταρχικά καθεστώτα εκτοξεύονται κατηγορίες εναντίον ανθρώπων, στοχοποιούνται, χωρίς τεκμήρια, πολίτες, θεωρούνται ένοχοι χωρίς να έχουν περάσει από δίκη, «κρεμιούνται στα μανταλάκια» ώστε να αρχίσει η βορά του πλήθους. Τότε, θυμάμαι, είχα πρωτακούσει και για τη «λάσπη στον ανεμιστήρα» του Γκέμπελς. Και μου είχε εξηγήσει πως η δημοκρατία λειτουργεί ως ένα «κουκούλι προστασίας». Αλλωστε οι μνήμες από τη χούντα και το κουδούνι τα ξημερώματα που δεν το χτυπάει ο γαλατάς, ήταν ακόμη πολύ κοντινές.
Δημοκρατία λοιπόν δεν είναι να μπορείς να βρίζεις, να λοιδορείς, να απειλείς δημόσια χωρίς κυρώσεις. Δημοκρατία δεν είναι να εκτοξεύεις κατηγορίες κατά πάντων ανάλογα με τι «φοριέται» κάθε σεζόν ως προς το δίκαιο, το νόμιμο και το ηθικό. Ούτε να αρθρώνεται ως κοινός λόγος το ότι «εμείς δεν πρόκειται να σεβαστούμε τις αποφάσεις της Δικαιοσύνης, όποιες και αν είναι αυτές». Αυτό είναι πλιάτσικο στους θεσμούς που έστω και αν, σε κάποιες περιπτώσεις, δεν λειτουργούν σωστά, δεν τους ακυρώνεις. Κάνεις προτάσεις για να διορθωθούν. Διαφορετικά, είναι σαν να στάζει η στέγη του σπιτιού σου και να την ξηλώνεις για… να μη στάζει.
Η Δημοκρατία, ως πολίτευμα, δεν είναι το «ή αυτοί ή εμείς». Αλλά για να λειτουργήσει σωστά, είναι απαραίτητη μία αντιπολίτευση υπό την έννοια μιας άλλης κυβερνητικής πρότασης. Αν, για παράδειγμα, η αντιπολίτευση για την εκλογή του ΠτΔ θεωρεί τον Τασούλα ένοχο για μία υπόθεση που δεν έχει φτάσει ακόμη στα δικαστήρια, τότε γέρνει προς την κοινοβουλευτική «ρεβί πίστας» που έλεγαν παλιά. Και αν επικεντρώνεται στο ότι στο κυλικείο της Βουλής διατίθενται αναψυκτικά εταιρείας της Ηπείρου (τόπος καταγωγής του νέου ΠτΔ), γιαννιώτικη τυρόπιτα και γραβιέρα Μετσόβου, δεν είναι αντιπολίτευση, είναι ο Χατζηχρήστος στον «Μπακαλόγατο».
Η ταυτότητά μας
Σαν αύριο, το 1987, έφυγε από τη ζωή ο Κάρολος Κουν. Και προχθές, με αφορμή την ανακοίνωση της ταινίας για τη ζωή του Μίκη Θεοδωράκη σε σκηνοθεσία Εύας Νάθενα, μιλούσα μαζί της για τον μεγάλο μουσουργό. Σκέφτομαι λοιπόν όλους αυτούς τους σπουδαίους Ελληνες που, πολύ νέοι ακόμη οι ίδιοι ή σε πραγματικά δύσκολες εποχές (ο Κουν ίδρυσε το Θέατρο Τέχνης, μέσα στην Κατοχή, ζητώντας οικονομική ενίσχυση από πόρτα σε πόρτα), πήραν μια καθημαγμένη Ελλάδα από το χέρι και την οδήγησαν σε μια νέα εποχή. Ο Κουν, ο Θεοδωράκης, ο Χατζιδάκις, ο Τσιτσάνης, ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Τσαρούχης, όλοι αυτοί που δεν είναι απλώς μεγαλειώδεις αναφορές της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Είναι στοιχεία της ταυτότητάς μας ανεξαρτήτως ηλικίας, ανεξαρτήτως από το πόσο κάποιος γνωρίζει το έργο τους.