Σταύρος Ψυλλάκης: «Οι άνθρωποι δίπλα στον θάνατο έχουν μια άλλη κατανόηση για την ύπαρξη»
«Γνώρισα ανθρώπους ανάπηρους, νέους χωρίς ρυτίδες που είχαν ήδη κατακτήσει μια μεγάλη σοφία. Είχαν μια ζωή διαλυμένη με μια βάρβαρη μοίρα, ωστόσο παρέμεναν όρθιοι. Απλοί άνθρωποι που δεν έχουν τίποτα να αποδείξουν αρκούμενοι σε ένα κλωναράκι άγριας λεβάντας κάτω από τη μύτη τους για να εκτιμήσουν μόνο και μόνο το άρωμα…». Ο ηλικιωμένος άντρας που βλέπουμε στην οθόνη, ντυμένος με μακριά λευκή βερμούδα, θαλασσί μπλουζάκι, πέδιλα και καπέλο τζόκεϊ φορεμένο ανάποδα, έχει μόλις συνομιλήσει με τα κύματα στο αγαπημένο του μέρος, τα Χανιά, μια παραλία που θεωρεί «safe place» του. Οι ποιητικές αλλά συγχρόνως τόσο ρεαλιστικές σκέψεις του ακούγονται off, η φωνή είναι η δική του. Ο άντρας αυτός λέγεται Ζουλιέν Γκριβέλ, είναι Ελβετός, μιλάει ελληνικά και επαγγελλόταν, κάποτε, οδοντίατρος. Δεν ήταν όμως ένας ακόμα οδοντίατρος. Ηταν ένας ήρωας. Γιατί από το 1972, όταν πήρε το δίπλωμά του, ο Ζουλιέν Γκριβέλ αποφάσισε να αφιερωθεί αφιλοκερδώς στη θεραπεία των δοντιών ανθρώπων που ζούσαν στην Ελλάδα και έπασχαν από τη Νόσο του Χάνσεν. Κοινώς, τη λέπρα.
Ο Ζουλιέν Γκριβέλ είναι ο πρωταγωνιστής στις «Σμιλεμένες ψυχές», το τελευταίο ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη, στο οποίο ανήκει η σκηνή της εισαγωγής τού ανά χείρας κειμένου. Ο Ψυλλάκης είναι ένας σκηνοθέτης του οποίου η προσφορά στον τομέα της ταινίας τεκμηρίωσης στην Ελλάδα είναι πολύτιμη, όπως είναι του Φίλιππου Κουτσαφτή της «Αγελάστου πέτρας» και του «Ζάκρου» και του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου της «Νύχτας που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη» και του «Κόκκινου δάσκαλου». Σεμνός, χαμηλών τόνων και με βαθιές ευαισθησίες, ο Ψυλλάκης είναι ο δημιουργός πολλών ντοκιμαντέρ τα οποία καλύπτουν μεγάλο θεματικό φάσμα της ελληνικής κοινωνίας. Ανάμεσά τους: «Αλλος δρόμος δεν υπήρχε» (2009) για τα μέλη μιας ομάδας του δημοκρατικού στρατού που μετά το τέλος του Εμφυλίου έμεινε κρυμμένη επί 14 χρόνια στα Χανιά από όπου συνέχισε τις πολιτικές της δραστηριότητες. «ΜΕΤΑΞΑ: Ακούγοντας το χρόνο» (2012), ένας φόρος τιμής για τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό του νοσοκομείου Μεταξά. «Για χωρίς λόγους: Συναντήσεις με τον Γιώργο Μανιάτη» (2019), μια προσπάθεια ανάγνωσης της μυστηριώδους περίπτωσης του Γιώργου Μανιάτη (1939- 2018) που υπήρξε λεγεωνάριος της Λεγεώνας των Ξένων, συγγραφέας, μουσικός και πολλά άλλα. Αλλά και οι «Μικρές ιστορίες Ρομά» (2023), μια διεισδυτική, ανθρώπινη ματιά πάνω στον κόσμο των Ρομά στην Ελλάδα.
Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΓΚΡΙΒΕΛ. «Ολοι με ρωτούν για τις έρευνες που κάνω και στο πώς βρίσκω τον έναν ή τον άλλον και κάνω ντοκιμαντέρ για αυτούς» μου είπε ο Σταύρος Ψυλλάκης ενώ καθόμασταν για έναν καφέ δίπλα στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων όπου τον συνάντησα για αυτή τη συζήτηση πέρυσι τον Οκτώβριο στο πλαίσιο του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ Χανίων. Εκείνη την περίοδο μόνταρε ακόμα τις «Σμιλεμένες ψυχές». Τον είχα μόλις ρωτήσει πώς έφτασε στα αφτιά του η περίπτωση του Ζουλιέν Γκριβέλ. «Οπως συχνά συμβαίνει, έτσι και με αυτή την ταινία όλα ξεκίνησαν τυχαία» απάντησε. Πριν από τέσσερα χρόνια επρόκειτο να γίνει μια προβολή τού «Αλλος δρόμος δεν υπήρχε» στη Βιβλιοθήκη Μανώλης Φουντουλάκης στην Ανω Ελούντα. Ο Μανώλης Φουντουλάκης, που είχε πεθάνει το 2010, ήταν ταγμένος στην καταπολέμηση του στίγματος της ασθένειας της λέπρας από την οποία έπασχε ο ίδιος. «Πήγα εκεί μαζί με τον Ματθαίο Φραντζεσκάκη (ο καλλιτεχνικός διευθυντής του φεστιβάλ Χανίων), ο οποίος με σύστησε στην κόρη του Φουντουλάκη, τη Μαρίνα Φουντουλάκη, υπεύθυνη της βιβλιοθήκης. Η Φουντουλάκη ένιωσε μια έλξη για την ταινία μου και αποφάσισε να μου γνωρίσει τον ελβετό οδοντίατρο Ζουλιέν Γκριβέλ ο οποίος είχε μόλις εκδώσει το βιβλίο “Ελλάδα, η δική μου Ιθάκη”».
Στην αρχή ο Ψυλλάκης δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία. «Εριξα μια ματιά στο βιβλίο και το άφησα». Οταν όμως μερικούς μήνες αργότερα ο Γκριβέλ ήρθε και πάλι στην Αθήνα για μια τιμητική εκδήλωση που θα γινόταν για αυτόν στο νοσοκομείο «Αγία Βαρβάρα», η Φουντουλάκη επέμεινε να παραστεί και ο Ψυλλάκης. «Κυκλοφορώ μόνο με τη μοτοσικλέτα μου και εκείνη τη μέρα έβρεχε καταρρακτωδώς» είπε ο σκηνοθέτης. «Δεν μπορούσα να πάω». Κάτι όμως τον ωθούσε μέσα του και του έλεγε “θα πας!”». Και πήγε. «Ακούω έξι-επτά άτομα να μιλάνε για αυτόν τον άνθρωπο και στο τέλος έρχεται η ώρα των ευχαριστιών. Οταν τον άκουσα να μιλάει ελληνικά με τόσο σεβασμό απέναντι στη γλώσσα μας, με μια απίστευτη επιλογή λέξεων και με μια τόσο βαθιά συγκίνηση, ένιωσα ότι έβλεπα έναν άνθρωπο που όχι ξένος δεν ήταν αλλά πιο φιλέλληνας από τους Ελληνες. Και τότε συνειδητοποίησα ότι ίσως να είχα μπροστά μου τον ήρωα της επόμενης ταινίας μου».
Ο ευγενής, γαλήνιος, χωρίς κανένα τουπέ, ελβετός οδοντίατρος που αντίκρισε ο Ψυλλάκης του ταίριαξε απολύτως. «Τον πλησίασα στο φουαγέ και του ζήτησα να βρεθούμε. Ανταλλάξαμε τηλέφωνα. Το προξενιό έπιασε. Την επόμενη μέρα τον συνάντησα στο ξενοδοχείο Dorian Ιnn στην Ομόνοια. Μιλήσαμε για περίπου δύο ώρες». Ακόμα και σήμερα ο Ψυλλάκης δεν ξέρει τι είναι αυτό που βρήκε πάνω στον Γκριβέλ, πάντως του «έκανε». «Μερικούς μήνες αργότερα ο Γκριβέλ ήρθε ξανά στην Ελλάδα με τη γυναίκα του, Κριστιάν, και έμεινε για καμιά 15αριά μέρες στην Κρήτη». Η ταινία είχε ήδη πάρει τον δρόμο της. «Ενιωθα ότι τότε έπρεπε να γυριστεί και τότε θα γυριζόταν» είπε ο Ψυλλάκης. «Εγώ δεν έχω την πολυτέλεια να μπω στη διαδικασία του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και των επιτροπών με τη στήριξη, το pitching, το development και όλα αυτά γιατί απαιτούν χρόνο. Εγώ τώρα θέλω να κάνω την ταινία μου και τώρα θα την κάνω, έστω και μέσα σε ένα περιορισμένο, μικρό διάστημα. Δεν έχω λεφτά αλλά αν θέλω πραγματικά να κάνω κάτι θα τα βρω τα λεφτά, δεν υπάρχει περίπτωση να μην τα βρω. Επίσης δεν χρειάζεται να ζητήσεις πολλά χρήματα. Και με λιγότερα μπορεί να γίνει μια χαρά η δουλειά. Οταν ξεκινήσαμε δεν υπήρχε καμία χρηματοδότηση παρά μόνο καλή πρόθεση». Πράγματι, η ταινία γυρίστηκε ως πρωτοβουλία της Βιβλιοθήκης «Μανώλης Φουντουλάκης» με αφορμή το βιβλίο «ΕΛΛΑΔΑ, η δική μου Ιθάκη», μια παραγωγή του Ματθαίου Φραντζεσκάκη Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης, σε συμπαραγωγή με την COSMOTE TV και την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΒΕΤΙΑ ΣΤΗΝ «ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ». Για να φτάσουμε όμως στην εποχή που ο Γκριβέλ αποφάσισε να γίνει ο οδοντίατρος των λεπρών στην Ελλάδα, αξίζει τον κόπο να θυμηθεί κανείς τι μεσολάβησε και ποια ήταν η επαφή που ο Ψυλλάκης είχε ήδη με το θέμα της λέπρας, παρότι ο ίδιος επιμένει ότι το θέμα του ντοκιμαντέρ «Σμιλεμένες ψυχές» δεν είναι η λέπρα αλλά το ταξίδι του οδοντιάτρου στην ίδια τη ζωή με αφορμή τη λέπρα. «Κατ’ αρχάς θα πρέπει να θυμόμαστε ότι μετά το 1957 όλοι οι λεπροί από διάφορα σημεία της Ελλάδας μεταφέρθηκαν στην “Αγία Βαρβάρα”» είπε. «Πολλοί από αυτούς ήταν και τρόφιμοι στη Σπιναλόγκα. Το 1972, ο γάλλος σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ Ζαν Μαρκ Πολέ ήρθε στην Ελλάδα και έκανε μια ταινία για αυτό το θέμα, την “Τάξη” (L’ orde), την οποία είδα πριν από 20 χρόνια μετά από σύσταση του Φίλιππου Κουτσαφτή. Τον Πολέ τον είχε φέρει στην Ελλάδα ο Μορίς Μπορν, μια εξαιρετική περίπτωση Ελβετού ο οποίος ζούσε στην Κρήτη και έχει κάνει τεράστιες έρευνες για το νησί. Σε εκείνη την ταινία εμφανίζεται και ένας λεπρός, ο Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης, μια μορφή φοβερή. Οταν μπήκε στη Σπιναλόγκα ο Ρεμουντάκης ήταν τριτοετής στη Νομική, άρα είχε έναν λόγο στην ταινία. Ηταν πραγματικά συγκλονιστικός και μια μορφή που δεν μπορείς να την αποδώσεις σε άνθρωπο. Αν δεις λεπρό από κοντά, όχι σε φωτογραφίες, δεν είναι καθόλου εύκολο, και η δική του παραμόρφωση ήταν από τις δύσκολες περιπτώσεις». Ο Ψυλλάκης ορκίζεται ότι σκαμπίλιζε το πρόσωπό του για να μην αποστρέψει το βλέμμα του. «Αυτή η μορφή καρφώθηκε μέσα μου εσαεί».
Ενώ γυριζόταν η «Τάξη», ο Ρεμουντάκης ζήτησε από τον Μπορν να τον βοηθήσει να βρει κάποιον οδοντίατρο για να του φτιάξει τα χαλασμένα του δόντια. «Και έτσι πήρε τηλέφωνο ο Μπορν τον Γκριβέλ που μόλις τότε ξεκινούσε την καριέρα του στην οδοντιατρική στη Γενεύη. Του ζήτησε να έρθει στην Ελλάδα και εκείνος δέχθηκε. Και όντως έφτιαξε τα δόντια του Ρεμουντάκη στην “Αγία Βαρβάρα” όπου νοσηλευόταν μαζί με τον Μανώλη Φουντουλάκη, του οποίου τα δόντια ο Γκριβέλ επίσης έφτιαξε. Αλλά αυτή η μια επίσκεψη επρόκειτο τελικά να έχει μια συνέχεια 26 χρόνων! Του άρεσε αυτή η συνθήκη και ο Μανώλης Φουντουλάκης θα γινόταν ο “οδηγός” του όχι μόνο στο νοσοκομείο αλλά και στην Κρήτη. Χάρη στον Φουντουλάκη, ο Γκριβέλ αγάπησε την Κρήτη». Και ένα μεγάλο ερώτημα βέβαια είναι το γιατί. Γιατί αυτός ο ελβετός γιατρός αποφάσισε να ταχθεί σε ένα τόσο δύσκολο έργο ρισκάροντας ακόμα και την υγεία του; «Γιατί συνάντησε τον κόσμο της διαφοράς» είπε ο Ψυλλάκης. «Το να καθόταν στην Ελβετία και να ασκεί την οδοντιατρική είναι όντως ωραίο, έχει σιγουριά και ασφάλεια. Δεν έχει όμως καμία κίνηση, και η ζωή είναι κίνηση. Η συναναστροφή με αυτούς τους ανθρώπους ήταν επίσης ένα τεράστιο μάθημα ζωής γιατί συνορεύουν συνέχεια με τον θάνατο. Οι άνθρωποι που βρίσκονται συνέχεια δίπλα στον θάνατο έχουν μια άλλη κατανόηση και εμβάθυνση στην ύπαρξη, στη ζωή».
ΤΟ ΣΜΙΛΕΜΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ. Τα γυρίσματα κράτησαν περίπου 15 ημέρες ανάμεσα στα τέλη Σεπτεμβρίου με αρχές Οκτωβρίου 2023. «Πάντα την ταινία την κάνω στο μοντάζ» είπε ο Ψυλλάκης που όταν συναντηθήκαμε ακόμα μόνταρε. «Το υλικό δεν ξεπερνούσε τις 30 ώρες». Οσο για τη λέπρα, μπορεί μεν να μην είναι το κυρίαρχο θέμα της ταινίας, το αποτύπωμά της όμως είναι ισχυρό χάρη στην παρουσία του Μ. Φουντουλάκη, τον οποίο δεν κινηματογράφησε ο Ψυλλάκης αφού είχε πεθάνει το 2010. «Για καλή μου τύχη ο φίλος μου, ο Θοδωρής Παπαδουλάκης, είχε κάνει μια συνέντευξη δύο ωρών του Φουντουλάκη όταν έκανε το “Νησί” στο οποίο ο Φουντουλάκης ήταν κατά κάποιον τρόπο σύμβουλός του σε θέματα λέπρας. Τον κινηματογράφησε προκειμένου να έχει αυτό το υλικό σαν βοήθημα για τους ηθοποιούς. Ο Θοδωρής μου έδωσε το υλικό και απόσπασμά του χρησιμοποίησα στην ταινία. Τον ευγνωμονώ, όπως επίσης τον Σύλλα Μιχάλακα που είχε επίσης κινηματογραφήσει τον Φουντουλακη σε συνέντευξη για τη διπλωματική του εργασία και έτυχε η γυναίκα του να είναι συγγενής του Φουντουλάκη». Ο Ψυλλάκης χαμογέλασε όταν στην κουβέντα μας προέκυψε ο τίτλος της ταινίας «Σμιλεμένες ψυχές». Πώς τον σκέφτηκε; «Ο Θοδωρής Παπαδουλάκης ήταν που τον σκέφτηκε όταν βλέπαμε μαζί το υλικό» απάντησε αμέσως. Πράγματι, στην ταινία μαθαίνουμε ότι ο Φουντουλάκης είχε κάποτε πει στον Γκριβέλ «ξέρεις, φίλε, από αυτού του τύπου τις δυσκολίες σμιλεύεται όμορφα η ψυχή του ανθρώπου». «Και κατά μία έννοια αυτό κάνει και η ταινία» είπε ο Ψυλλάκης. «Παρακολουθεί το σμίλεμα της ψυχής του γιατρού μέσα από τις σχέσεις του με τους ανθρώπους».