Πατρίκ Μπουσερόν: Η Ιστορία εκτός των τειχών
«Ποτέ μου δεν μπόρεσα να συγκρατήσω ημερομηνίες. Παράξενη ομολογία για ιστορικό, στην αρχή μάλιστα ενός βιβλίου όπου οι ημερομηνίες είναι τα βασικά πρόσωπα της πλοκής – ή μάλλον των πλοκών, οι οποίες ποικίλλουν ανάλογα με τους αφηγητές και τους πρωταγωνιστές, κάπως σαν σε συλλογή διηγημάτων».
Με τα παραπάνω λόγια ξεκινά την αφήγησή του ο Πατρίκ Μπουσερόν, διάσημος ιστορικός και καθηγητής στο Collège de France, στο νέο του βιβλίο, Τα ραντεβού της Ιστορίας. Δέκα τρόποι δημιουργίας γεγονότων, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα, σε μετάφραση Γιώργου Καράμπελα, από τις εκδόσεις Πόλις. Το βιβλίο αυτό προήλθε από την ομώνυμη επιτυχημένη σειρά εκπομπών του στο τηλεοπτικό κανάλι Arte, όπου ο Μπουσερόν στεκόταν σε 30 κομβικές ημερομηνίες που καλύπτουν αιώνες, ηπείρους και πολιτισμούς. Ωστόσο, στο βιβλίο, όπως άλλωστε και στη σειρά, δεν έχουμε να κάνουμε με την αφήγηση απλώς γνωστών ιστορικών ορόσημων – αντίθετα, ο συγγραφέας προσφέρει μια προκλητική επανεξέταση του τι συνιστά ένα «γεγονός» και πώς η συλλογική μνήμη κατασκευάζει το νόημα με την πάροδο του χρόνου. Μέσα από την οξυδερκή και ποιητική αφήγησή του – το παραπάνω απόσπασμα είναι χαρακτηριστικό του πώς είναι γραμμένο το βιβλίο –, η Ιστορία ζωντανεύει όχι ως μια άκαμπτη διαδοχή ημερομηνιών σε ένα χρονολογικό πλαίσιο, αλλά ως τέχνη της αφήγησης, ως – ρευστός – διάλογος μεταξύ παρελθόντος και παρόντος.
Ο Μπουσερόν ξεκινά αμφισβητώντας την κοινή παραδοχή ότι η Ιστορία αποτελείται από σταθερά, αμετάβλητα γεγονότα. Μια ημερομηνία, όσο σημαντική κι αν φαίνεται, είναι απλώς ένα σημείο εκκίνησης για ερμηνεία. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά, «Δεν ξέρω τι είναι μια σημαντική ημερομηνία. Αυτό που ξέρω είναι ότι η μνήμη μπορεί να φτιάχνει τέτοιες» (σ. 20). Αυτή η δήλωση αποτελεί μετωνυμία ολόκληρου του βιβλίου· η Ιστορία είναι υποκειμενική, διαμορφώνεται από το ποιος θυμάται και το πώς θυμάται, ερωτήματα που θέτουν με τη σειρά τους ένα ακόμα, το γιατί ορισμένες ιστορίες διατηρούνται, ενώ άλλες σβήνουν στην αφάνεια.
Το βιβλίο δεν είναι ένας απλός κατάλογος ιστορικών σημείων καμπής – αντίθετα, ο Μπουσερόν συνδέει τα γεγονότα με απροσδόκητους, ενίοτε ποιητικούς τρόπους. Συνδέει αφηγήσεις από διαφορετικούς χρόνους και τόπους για να δείξει τον απόηχο της Ιστορίας. Για παράδειγμα, περνάει απρόσκοπτα από την προϊστορική τέχνη των σπηλαίων του Λασκό στην πολιτική ρήξη του πραξικοπήματος του Πινοσέτ το 1973 ή από τη δίκη του Σωκράτη στις σφαγές της Αλγερίας το 1961. Με τον τρόπο αυτόν, δίνει νέα πνοή σε στιγμές τόσο εμβληματικές όσο και παραγνωρισμένες, καλώντας τους αναγνώστες να εξετάσουν όχι μόνο το «τι» αλλά και το «πώς» και το «γιατί» της αναδιήγησης της ιστορίας. Στον πυρήνα του έργου του βρίσκεται ένας διαλογισμός για το πώς κατασκευάζεται η Ιστορία. Εξερευνά 10 τρόπους με τους οποίους «δημιουργούνται» τα γεγονότα και το πώς αυτά εξακτινώνονται πέραν των συμβατικών καταπονούμενων συνεπειών τους. Ορισμένα γεγονότα επιβάλλονται βίαια στη συλλογική μνήμη, όπως οι πόλεμοι και οι επαναστάσεις, ενώ άλλα αποκτούν σημασία με την πάροδο του χρόνου μέσω της επανερμηνείας.
Ο Μπουσερόν διατρέχει τους αιώνες, από τα πρώτα ίχνη καλλιτεχνικής έκφρασης της ανθρωπότητας, με τον συγγραφέα να μας πιάνει από το χέρι και να βαδίζει δίπλα μας στο σπήλαιο του Λασκό, έως τη σύγχρονη πολιτική απελευθέρωση· διατρέχει τις ηπείρους, από την Ασία και την Αφρική έως την Ευρώπη και την Αμερική. Χρονολογίες όπως η απελευθέρωση του Νέλσον Μαντέλα, το 1990, συνυπάρχουν με άγνωστα για το ευρύ κοινό γεγονότα, όπως οι μάχες στην Κεντρική Ασία τον 16ο αιώνα. Αυτό που κάνει ο Μπουσερόν είναι να αποκεντρώσει, κατά έναν τρόπο, την Ιστορία, δίνοντας ίση βαρύτητα σε γεγονότα εντός και εκτός του δυτικού ιστορικού «κανόνα». Το έργο του μιλώντας για το χθες αναφέρεται στο σήμερα. Για παράδειγμα, εξετάζει τις ζωγραφιές του σπηλαίου Λασκό όχι απλώς ως αρχαιολογικά αντικείμενα αλλά ως την απαρχή της ανάγκης της ανθρωπότητας να καταγράψει την ύπαρξή της. Ομοίως, το κεφάλαιο σχετικά με την απελευθέρωση του Μαντέλα αναδεικνύει πώς ιστορικές στιγμές μπορούν να ενσωματώσουν οικουμενικά θέματα ελπίδας, αγώνα και δικαιοσύνης.
Πρόκειται για ένα βιβλίο-θρίαμβο της ιστορικής αφήγησης. Ο Πατρίκ Μπουσερόν δημιούργησε ένα έργο που είναι τόσο διανοητικό όσο και συναισθηματικό. Επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση μεταξύ ημερομηνιών, μνήμης και φαντασίας, μας προκαλεί να δούμε την Ιστορία όχι ως ένα σταθερό χρονοδιάγραμμα αλλά ως μια εξελισσόμενη αφήγηση, καταφέρνοντας όχι μόνο να αφηγηθεί την Ιστορία αλλά και να εμπνεύσει τους αναγνώστες να σκεφτούν ιστορικά. Μας δείχνει ότι η Ιστορία δεν έχει να κάνει με την απομνημόνευση ημερομηνιών αλλά με την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα γεγονότα αποκτούν νόημα, πώς παραμένουν στη συλλογική μας συνείδηση και πώς διαμορφώνουν τις ιστορίες που λέμε για τον εαυτό μας.
Ο Μάριος-Κυπαρίσσης Μώρος είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Patrick Boucheron
Τα ραντεβού
της Ιστορίας
Δέκα τρόποι δημιουργίας
γεγονότων
Μτφ. Γιώργος Καράμπελας,
Εκδ. Πόλις, 2024,
σελ. 624,
Τιμή 22 ευρώ