ازدواج کودکان در ایران؛ اصلاحات شکست‌خورده
انتشار خبر ازدواج دختری ۹ ساله با مردی ۲۲ ساله در یکی از روستاهای استان کهگیلویه و بویراحمد، یک رویداد تازه نبود، بلکه بخشی از یک داستان طولانی است که به ویژه در ۱۵ سال اخیر محل مناقشات اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای بوده است.
نخستین هشدارها درباره ازدواج کودکان به سال ۱۳۸۵ باز می‌گردد که گزارش‌هایی درباره ازدواج بیش از ۳۳ هزار دختر زیر ۱۵ سال منتشر شد. چهار سال بعد وقتی نتایج سرشماری ملی منتشر شد، رسانه‌ها گزارش دادند که ۴۲ هزار کودک در زمان ازدواج ۱۰ تا ۱۴ سال داشته‌اند.
نکته اسفناک‌تر این بود که در سال ۱۳۸۹، گزارش شد که ۷۱۶ مورد ازدواج زیر ده سال هم صورت گرفته که نسبت به سال ۱۳۸۶، حدود دو برابر شده بود.
انتشار این آمارهای تلخ سبب شد که در دهه گذشته بحث‌های جدی‌تری درباره حقوق کودکان و کودک‌همسری در ایران مطرح شود.
قانون و شرع علیه کودکان
بر اساس قانون شرع اسلام سن بلوغ ۹ سال تمام برای دختران و ۱۵ سال تمام برای پسران است. این قانون در واقع مهم‌ترین مانع برای هرگونه تلاش اصلاحی در زمینه حل مشکل ازدواج کودکان در ایران بوده است.
سن رسمی ازدواج در ایران پیش از انقلاب اسلامی، ۱۸ سال برای دختران و ۲۰ سال برای پسران تعیین شده بود ولی تاکید شده بود که در صورت گواهی دادگاه، دختران بالای ۱۵سال هم می‌توانند ازدواج کنند.
این قانون در سال ۱۳۵۷ و پس از انقلاب اسلامی به دستور آیت‌الله خمینی لغو شد و تا سال ۷۹ نکاح قبل از بلوغ به شرط رعایت مصلحت توسط ولی طفل جایز شناخته شده بود. در این سال مجمع تشخیص مصلحت نظام قانون فعلی را تصویب کرد که بر اساس آن ازدواج دختران در ۱۳ سالگی و پسران در ۱۵ سالگی با اجازه ولی و تشخیص دادگاه مجاز است.
با این حال اگر خانواده‌ای دختر زیر سیزده‌سالشان را وادار به ازدواج کند، ممکن است ازدواج آنها ثبت نشود ولی کار خلاف شرع نکرده است.
علاوه بر این، بر اساس ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط به اذن ولی و به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح است. به عبارت دقیق‌تر، کماکان راه برای ازدواج دختران زیر ۱۳سال و پسران زیر ۱۵سال باز است و حکومت تنها تلاش کرده که روند آن تحت نظر خودش باشد.
تلاش‌های شکست‌خورده
از میان مهم‌ترین تلاش‌هایی که هدف‌شان مبارزه با ازدواج کودکان در ایران بوده، چند طرح در سال‌های اخیر بیشتر جلب توجه کرده‌اند.
موضوع اول «قطعنامه منع ازدواج کودکان کمیته حقوق بشر سازمان ملل» بود که آذر ۱۳۹۳ بحثش جدی شد. حکومت ایران پیوستن به این قطعنامه را رد کرد، چون به گفته برخی نمایندگان مجلس، «ازدواج زیر ۱۸سال را منع می‌کند».
ازدواج زیر سن قانونی بر خلاف پیمان‌نامه بین‌المللی حقوق کودک است. این پیمان‌نامه، سن زیر ۱۸ سال را سن کودک تعریف کرده است. مقام‌های جمهوری اسلامی می‌گویند تصویب ازدواج در این سن با آموزه‌های شرعی و عرفی ایران در تضاد است و قابلیت اجرایی ندارد.
در بسیاری از کشورهای جهان ازدواج افراد با سن کمتر از هجده سال غیرقانونی تلقی می‌شود و برقرار رابطه جنسی فرد بالاتر از هجده سال با کودک زیر هجده سال جرم است.
در داخل ایران هم چند طرح مختلف برای افزایش سن ازدواج در دهه اخیر مطرح شده است که همگی شکست خورده‌اند.
طرح نخست در این زمینه از سال ۱۳۹۰ در قالب لایحه «حمایت از کودک و نوجوان» مطرح شد و سن ازدواج ۱۸ سال تعیین شد. در ماده پانزدهم این لایحه برای فردی که با دختران و پسران زیر سن قانونی ازدواج کند تا دو سال مجازات زندان تعیین شده بود. با این حال سال ۱۳۹۷ وقتی این لایحه در مجلس بررسی شد، چنین مواردی به طول کامل از آن حذف شد تا رویاهای هفت‌ساله بر باد برود.
در گام بعدی، برخی نمایندگان مجلس تلاش کردند که ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی را که راه را برای ازدواج کودکان از طریق «اذن پدر» باز می‌گذاشت، اصلاح کنند. این تلاش‌ها از پاییز سال ۱۳۹۵ شدت بیشتری یافت ولی از همان آغاز با مخالفت‌های جدی مواجه شد.
مینو اصلانی، رئيس بسیج زنان که از مهم‌ترین چهره‌های مخالف اصلاحات در این زمینه بوده، تلاش برای حذف «اذن پدر و شرط سنی» از شروط ازدواج دختران را «جنگ با خدا» نامید.
زهرا آیت‌اللهی، رییس شورای فرهنگی و اجتماعی زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی هم از دیگر چهره‌های مهم مخالف با این تلاش‌ها بوده است. او گفته باید به نیازهای جنسی کودکان ۱۳ساله هم توجه شود و «اگر بلوغ جنسی زودتر از ۱۳ سال اتفاق افتاد، باید آن فرد یاد بگیرد خودش را کنترل کند و بعد از ۱۳ سال تن به ازدواج دهد».
با این حال، عامل اصلی به نتیجه نرسیدن تلاش‌ها، اظهارات این افراد نبود. موضع مخالفت محکم‌تر در قم و از جانب مراجع تقلید شیعه ساکن این شهر بود.
طیبه سیاوشی، نماینده مجلس که از جمله افراد پیگیر افزایش سن ازدواج کودکان بود، مرداد ۱۳۹۶ با اشاره به این موضوع گفت: «فقط توانسته‌ایم یک حکم فقهی از آیت‌الله مکارم شیرازی در نقد ازدواج کودکان در سنین پایین دریافت کنیم ... در حال حاضر با مخالفت روبه‌رو شدیم، البته هنوز دلایل مخالفت را من نمی‌دانم، فقط به من اطلاع دادند با اصلاح سن ازدواج مخالفت شده است.»
در گام سوم، فراکسیون زنان مجلس ایران، تابستان سال گذشته اعلام کرد که طرحی دیگر به میان آورده که سن ازدواج پسران ۱۸ سال و دختران ۱۶ سال تعیین شود. این لایحه برای مقابله با مخالفت‌های احتمالی، ازدواج دختران بین ۱۳ تا ۱۶ سال را نیز منوط به اجازه دادگاه با جلب نظر پزشکی قانونی، اجازه سرپرست و مصلحت دختر پیش‌بینی کرده بود. با وجود چنین محافظه‌کاری‌هایی در نهایت مخالفت مراجع تقلید شیعه سبب شد که این تلاش هم به حاشیه برود.
در تازه‌ترین تلاش‌ها برای تغییر، معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری لایحه‌ای برای جلوگیری از ازدواج دختران زیر ۱۳ سال ارائه کرده است.
گرفتار پله اول
موضوع ازدواج دختربچه‌ها مختص ایران نیست. در گزارشی که سازمان یونیسف سال ۱۳۹۳ منتشر کرد، شمار ازدواج دختر بچه ها در سراسر جهان را ۷۰۰ میلیون نفر اعلام کرد و هشدار داد که ادامه این روند موجب خواهد شد تا سال ۲۰۵۰ میلادی، شمار دخترانی که زیر سن قانونی ازدواج کرده‌اند به رقم یک میلیارد نفر برسد. در این سال‌ها برخی کشورها مثل عربستان سعودی اقدام به ممنوعیت ازدواج افراد زیر ۱۵سال کرده‌اند ولی تا رسیدن به وضعیت مطلوب کماکان راهی طولانی باقی مانده است.
در ایران نیز بر اساس اطلاعات سرشماری عمومی نفوس و مسکن، بیش از ۷۰ هزار دختر و پسر نوجوان زیر ۱۴ سال متأهل در ایران وجود دارد. سالنامه آماری سازمان ثبت احوال نیز نشان می‌دهد که در سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۵، سالانه حدود ۴۰ هزار ازدواج گروه ۱۴ سال و کمتر در ایران ثبت شده است.
این اعداد و ارقام که تفاوت فاحشی با آمار سال ۱۳۸۵ ندارند، نشان می‌دهد که ۱۴سال تلاش فعالان مدنی و رسانه‌ای برای حل این معضل کماکان در پله اول مانده است.