آیا معاون علمی رییس‌جمهور درست می‌گوید که موضوع فرار مغزها در جمهوری اسلامی دروغ است؟
فارغ‌التحصیلان بسیاری از دانشگاه‌های ایران پس از اتمام دوره لیسانس و بعضا فوق‌لیسانس ایران را ترک می‌کنند ولی همگی آن‌ها در ردیف نخبگان (به تعریف بنیاد ملی نخبگان) نمی‌گنجد اما دانشگاه صنعتی شریف ازجمله دانشگاه‌هایی است که روی فارغ‌التحصیلان آن نمی‌توان نامی جز نخبه گذاشت، دانشگاهی که به گفته رییس آن «بیش از ۹۷ درصد رتبه‌های برتر کنکور را جذب می‌کند و در سال ۱۳۹۸ از جمع ۱۰۱ رتبه برتر کنکور، موفق به جذب ۹۷ نفر شده است.»
«سورنا ستاری»، معاون علمی رییس‌جمهور روز سه‌شنبه ۹اردیبهشت۱۳۹۹ در جلسه ۱۳۰ ستاد راهبردی اجرای نقشه علمی کشور مدعی شد: «یکی از بزرگ‌ترین دروغ‌ها علیه جمهوری اسلامی، موضوع فرار مغزهاست.» او از ارایه ادله خود مبنی بر دروغ بودن فرار مغزها خودداری کرده و تنها وعده داد که با ارایه گزارش «رصدخانه مهاجرت ایران» کلیه آمار و ارقام مربوط به نخبگان کشور به‌صورت دقیق تحلیل و نتایج آن در اختیار عموم قرار می‌گیرد. ستاری در ادامه گفت: «حدود یک درصد از دانشجویان کشورمان در خارج از کشور به تحصیل اشتغال دارند و با توجه به آمار سایر کشورها، این رقم اصلا قابل‌توجه نیست.»
آیا فرار مغزها یک دروغ است؟ آیا مهاجرت نخبگان در دوره حکومت جمهوری اسلامی، وجود نداشته است؟ آمار و ارقام چه می‌گوید؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
نخبه کیست و فرار مغزها یعنی چه؟
پیش از بررسی آمار مهاجرت نخبگان، نگاهی می‌اندازیم به تعریف نخبه و مصادیق فرار مغزها تا روشن شود وقتی صحبت از «نخبه و یا فرار مغزها» می‌شود، مراد چیست؟ به چه کسی نخبه می‌گویند و در چه مرحله‌ای مهاجرت به‌منزله «فرار مغزها» تلقی می‌شود. ممکن است هرکس تعریفی از نخبه داشته باشد. ما برای رسیدن به پاسخ این پرسش که مفروض این گزارش است تعریف بنیاد ملی نخبگان را مدنظر قرار داده‌ایم. بنیاد ملی نخبگان در ماده ۴ اساسنامه نخبگان را این‌گونه تعریف کرده است: «نخبه به فرد برجسته و کارآمدی اطلاق می‌شود که اثرگذاری وی در تولید علم، هنر و فناوری کشور محسوس باشد و هوش، خلاقیت، کارآفرینی و نبوغ فکری وی در راستای تولید دانش و نوآوری موجب سرعت بخشیدن به رشد و توسعه علمی و متوازن کشور گردد. احراز نخبگی افراد براساس آیین‌نامه پیشنهادی هیات امنا و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی خواهد بود.»
آیین‌نامه احراز استعدادهای برتر و نخبگی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی در ماده ۴، افرادی که دارای یکی از ویژگی‌های زیر باشند را استعداد برتر یا نخبه دانسته است:
۱- برگزیدگان المپیادهای علمی معتبر داخلی و خارجی
۲- برگزیدگان آزمون‌های سراسری (۱۰۰ اول کنکور ریاضی، ۵۰ نفر اول کنکور علوم تجربی و علوم انسانی و ۲۰ نفر اول کنکور هنر)
۳- مخترعان و مکتشفان (برگزیدگان جشنواره‌های علمی معتبر داخلی و خارجی و کسانی که اختراع آن‌ها ثبت شده است.)
۴- دانش‌آموختگان برگزیده دانشگاه و حوزه (نفرات اول دانش‌آموخته رشته‌های دانشگاهی و حوزوی)
۵- برترین‌های مسابقات علوم قرآنی
۶- شخصیت‌های برجسته علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور (محققان، مولفان، مترجمان، نویسندگان مقالات، واعظان و شاعران دارای اثر فاخر)
۷- آفریدگان اثر بدیع و ارزنده ادبی و هنری
۸- اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی و فناوری
۹- مدرسین و محققین علوم حوزوی
بنابراین می‌توان گفت مهاجرت افرادی که به یکی از نه گروه فوق تعلق دارند، «فرار مغزها» می‌گویند. دیکشنری کمبریج نیز در تعریف فرار مغزها نوشته وقتی گروه بزرگی از افراد تحصیل‌کرده و صاحب مهارت، کشور خود را ترک و برای زندگی و کار کشور دیگری را برمی‌گزینند فرار مغزها صورت گرفته است. پس صرف وجود دانشجویان ایران در دانشگاه‌های خارجی مصداق فرار مغزها نیست که مقایسه آماری آن با دانشجویان داخل ما را به اثبات یا انکار فرار مغزها برساند.
آیا فرار مغزها در جمهوری اسلامی به وقوع پیوسته است؟
برای پاسخ به این پرسش باید به این سوال جواب داد که چند درصد برندگان المپیادهای علمی، نفرات برتر کنکور، مخترعان و کاشفان، دانش‌آموختگان برتر، برترین‌های مسابقات قرآنی، شخصیت‌های علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شامل محققان، مولفان، مترجمان، نویسندگان مقالات، واعظان و شاعران و آفریدگان آثار بدیع و ارزنده ادبی و هنری و اعضای برجسته هیات علمی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی و حوزوی، ایران را ترک کرده‌اند؟ یا به‌عبارت‌دیگر مهاجرت کرده و کشور دیگری، برای زندگی برگزیده‌اند؟
آمار متمرکزی که نشان دهد چند درصد نخبگان ایران را در طی سال‌های گذشته ایران را ترک کرده‌اند موجود نیست که بتوان با اتکا به آن، وضعیت را ترسیم کرد ولی با نگاهی به آمارهای پراکنده نیز می‌تواند صحت و کذب این ادعا را بررسی کرد.
مهاجرت ۶۰ درصدی طلاآوران المپیادهای ریاضی
«محمدعلی دهقان»، رییس انجمن ریاضی ایران روز ۲۱شهریور۱۳۹۷ در گفتگویی اعلام کرده که ۶۰ درصد مدال‌آوران المپیادهای ریاضی مهاجرت کرده‌اند. او گفته: «بیش از ۶٠ درصد افرادی که در مسابقات ریاضی کشور در ۲۴ سال گذشته مدال طلا کسب کرده‌اند برای ادامه تحصیل از کشور خارج شده‌اند و نزدیک به ۴٠ درصد آن‌ها برگشته‌اند.» او اضافه کرده: «نخبگان ریاضی کشور اکثرا در دانشگاه‌های تراز اول دنیا اشتغال دارند اما این‌ها کمتر از ١٠ درصد کل فارغ‌التحصیلان ریاضی هستند که در خارج از کشور زندگی می‌کنند و مابقی به‌صورت قراردادی و موقت با شرکت‌ها و دانشگاه‌ها همکاری می‌کنند و امنیت شغلی ندارند. نزدیک به ١٠٠ نفر از ریاضیدانان ایرانی که در کشورهای اروپایی و امریکایی زندگی می‌کنند از برجسته‌ترین ریاضیدانان دنیا هستند و هرکدام از آن‌ها مثل خانم میرزاخانی و دکتر درخشان در رشته خودشان تاثیر‌گذار هستند.»
مهاجرت ۸۰ درصد نخبگان دانشگاه شریف
فارغ‌التحصیلان بسیاری از دانشگاه‌های ایران پس از اتمام دوره لیسانس و بعضا فوق‌لیسانس ایران را ترک می‌کنند ولی همگی آن‌ها در ردیف نخبگان (به تعریف بنیاد ملی نخبگان) نمی‌گنجد اما دانشگاه صنعتی شریف ازجمله دانشگاه‌هایی است که روی فارغ‌التحصیلان آن نمی‌توان نامی جز نخبه گذاشت، دانشگاهی که به گفته رییس آن «بیش از ۹۷ درصد رتبه‌های برتر کنکور را جذب می‌کند و در سال ۱۳۹۸ از جمع ۱۰۱ رتبه برتر کنکور، موفق به جذب ۹۷ نفر شده است.»
خبرگزاری دانشجو روز ۱۴شهریور۱۳۹۶ در گزارشی مدعی شد ۸۰ درصد فارغ‌التحصیلان این دانشگاه ایران را ترک می‌کنند. این خبرگزاری به نقل از روزنامه ۷ صبح نوشت: «از ۱۰ نفر اول ورودی سال ۱۳۸۸ دانشگاه شریف فقط یک نفر در ایران باقی‌مانده است.»
«رضا روستا‌آزاد»، رییس سابق دانشگاه شریف معتقد است ۶۸ درصد دانش‌آموزانی که در المپیادها مدال می‌گیرند جذب خارج می‌شوند. بخش دیگری از این دانش‌آموزان هم که جذب دانشگاه‌های خوب ما می‌شوند بعد از دوره کارشناسی جذب خارج از کشور می‌شوند.
رتبه ایران در میان کشورهای دانشجوفرست
رصدخانه مهاجرت ایران، در دی ۱۳۹۸ در گزارشی به تعداد دانشجویان ایران در دانشگاه‌های جهان و رتبه ایران در میان کشورهای دانشجو فرست پرداخته است. براساس این گزارش در ۷ سال گذشته سالانه بیش از ۵۰ هزار دانشجو ایران را ترک کرده‌اند، رتبه ایران در همه این سال‌ها بین ۱۲ام تا ۲۰ام بوده است.
مهاجرت نخبگان فرهنگی، هنری و ادبی
همان‌طور که در بالا آمد فرار مغزها محدود به مهاجرت دانشجویان نخبه به سایر کشورها محدود نمی‌شود، سیل مهاجرت نخبگان فرهنگی، هنری و ادبی طی سال‌های گذشته قابل‌توجه بوده است. بسیاری از روزنامه‌نگاران، بازیگران سینما، نویسندگان، خوانندگان، موسیقی‌دانان و نوازندگان و چهره‌های ادبی ایران را ترک کرده و عموما در آمریکا و اروپا و کانادا و استرالیا و برخی در کشورهای آسیایی همچون مالزی ساکن شده‌اند. آمار دقیقی از تعداد آن‌ها در دست نیست که بتوان به آن استناد کرد ولی می‌شود لیست بلند بالایی از چهره‌های مطرح هنری و ادبی همچون «بهرام بیضایی، محسن مخملباف، شهریار مندنی‌پور، شهرنوش پارسی‌پور، عبدالکریم سروش، حسین بشیریه و …» را فهرست کرد که نشان می‌دهد فرار مغزها بسیار بزرگ‌تر از آنچه مدیران جمهوری اسلامی تبلیغ می‌کنند به وقوع پیوسته است. رونق رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور و حضور ده‌ها روزنامه‌نگار ایرانی که جملگی آن‌ها در یکی دو دهه اخیر، ایران را ترک کرده‌اند مصداق دیگری از فرار مغزهاست که قابل کتمان نیست.
مهاجرت پیروان اقلیت‌های دینی
نگاهی به جمعیت پیروان اقلیت‌های دینی در ایران در سال ۱۳۵۷ و ۱۳۹۷ نشان می‌دهد که اقلیت‌های دینی در ایران طی ۴۰ گذشته بیش از سه‌چهارم خود را ازدست‌داده و اکثریت قاطع آن‌ها ایران را ترک کرده‌اند که قطعا شماری از آن‌ها در میان نخبگان می‌گنجیدند. آمار بهاییانی که در طول ۴۰ سال گذشته مجبور به ترک ایران شدند در دست نیست ولی آمار جامعه زرتشتیان، کلیمیان و مسیحیان از موج گسترده مهاجرت اقلیت‌های مذهبی حکایت دارد:
حال‌آنکه جمعیت ایران در سال ۱۳۵۷ حدود ۳۴ میلیون نفر بود که در سال ۱۳۹۷ به حدود ۸۰ میلیون نفر رسید و به‌طور طبیعی جمعیت اقلیت‌های دینی نیز می‌توانست با نسبت نزدیکی به همین میزان افزایش یابد حال‌آنکه به‌شدت کاهش یافته است.
براساس گزارش سال ۲۰۱۶ سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، در میان کشورهای جهان، ایران رتبه ۳۲ را در مهاجرفرستی به کشورهای عضو این سازمان به نام خود ثبت کرده است. این سازمان، کشور مبدا مهاجرین را در بین کشورهای عضو OECD بررسی کرده و ایران در ۵۰ کشور اول جهان که بیشترین مهاجر را عازم این کشورها کرده در رتبه ۳۲ قرار دارد.
این آمارها شاید برای مدیران جمهوری اسلامی و کسانی که علاقه‌مند به بازی با اعداد هستند، جالب‌توجه باشد و وضعیت کشور را از منظر فرار مغزها در مقایسه با سایران مثبت ارزیابی کنند ولی واقعیت این است که ایران در حالی در جایگاه ۳۲ جهان به لحاظ مهاجرفرستی قرار دارد که بخش عمده‌ای از مهاجران ایرانی را نخبگان تشکیل می‌دهند چراکه، بی‌اعتباری پاسپورت ایرانی، مهاجرت را برای بخش عظیمی از جمعیت ایران، غیرممکن ساخته و امکان مهاجرت معمولا برای کسانی مهیا است که صاحب تفکر و اندیشه یا صاحب پول و ثروت هستند. برخلاف شهروندان بیشتر کشورهای جهان که به دلیل اعتبار پاسپورتشان، مهاجرت مقوله‌ای دور از دست نیست، برای ایرانیان با چالش‌های بسیاری همراه است ولی بااین‌حال بخش عمده‌ای از آنان ایران را ترک کرده و می‌کنند.
جمع‌بندی
«سورنا ستاری»، معاون علمی رییس‌جمهور مدعی شده: «یکی از بزرگ‌ترین دروغ‌ها علیه جمهوری اسلامی، موضوع فرار مغزهاست.» بررسی‌های «ایران‌وایر» نشان می‌دهد که مساله فرار مغزها نه‌تنها دروغ نیست بلکه واقعیتی است غیرقابل کتمان که بارها مدیران جمهوری اسلامی نیز به آن اعتراف کرده‌اند.
براساس آمار رصدخانه مهاجرت ایران که اتفاقا زیر نظر معاون علمی رییس‌جمهور نیز فعالیت می‌کند، طی ۷ سال اخیر سالانه بالای ۵۰ هزار دانشجو ایران را ترک کرده‌اند که بخشی از آن را قطعا نخبگان تشکیل می‌دهند. گزارش‌های منتشره در ایران از مهاجرت بالای ۸۰ درصد دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف که نماد جذب نخبگان در ایران است حکایت دارد.
علاوه بر نخبگان علمی، بسیاری از چهره‌های فرهنگی، هنری و ادبی ایران طی ۴۰ سال گذشته ایران را ترک کرده‌اند. در طول سال‌های گذشته پیروان اقلیت‌های دینی در ایران بیش از دوسوم جمعیت خود را به دلیل مهاجرت ازدست‌داده‌اند که قطعا بخشی از آن‌ها در ردیف نخبگان قرار دارند.
ایرانیان به‌رغم کم‌اعتباری پاسپورت و بی‌ارزشی پول ملی‌شان، ۳۲مین کشور مهاجرفرست دنیا و در میان ۲۰ کشور اول دانشجوفرست دنیا قرار دارد. آماری که گواهی است بر فرار مغزها از ایران. ازاین‌رو، «ایران‌وایر» به ادعای سورنا ستاری معاون علمی رییس‌جمهور مبنی بر «یکی از بزرگ‌ترین دروغ‌ها علیه جمهوری اسلامی، موضوع فرار مغزهاست» نشان «دروغ پینوکیو» می‌دهد.
- دروغ پینوکیو: اظهارنظری است که عدم صحت آن قبلا ثابت شده یا براساس تحقیقات و مدارک موجود، کذب از کار درآمده‌اند.