نیما حق پور : بخش بیست‌و سوم، پیرامون برخی آیات الهی و موضوعات دینی

1ـ نفی برابری حقوق زنان و مردان

هرگاه حقوق؛ ذاتی پدیده‌ها باشد در راستای حیاتمندی و رشدشان؛ دیگر از برابری نباید سخن گفت چرا که حقوق هر پدیده معطوف به ذات خود آن پدیده تعریف می‌شود و نه سایر پدیده‌ها. در عالم واقع هم هیچ دو پدیده‌ای همسانی مطلق ندارند. بنابراین در حقوق ذاتی برابری موضوعیت ندارد مگر اینکه حقوق موضوعه محل بحث باشد. (در نقد نوشتار جناب موسوی عقیقی با عنوان «نسبت هویت مردان و حقوق زنان»)

2ـ ناروایی بیان روانتر از قرآن

بخشی از یک گفتگو: اساساً قرآن قرار است متن هدایت باشد ولی معمولاً بعکس عمل شده و نظری بر آن تحمیل می‌شده! قرآن باید به تنهایی اصل الاساس باشد تا فلسفه وجودیش ارضا شود. اشتباهی که مولانا و امثال او با قرآن کردند این بوده که کوشش کردند بیانی روانتر از مفاهیم آن ارائه دهند در حالی که اگر می‌شد خود خدا ارجح بود به این کار! پس آنکه می‌خواهد بیانی روانتر و مفهوم‌تر ارائه دهد قرآن را فرو می‌کاهد و این بلایی است که بر سر اندیشه قرآنی آورده شده؛ فهم بدون استناد درست به خود قرآن. قرآن بارها تأکید می‌کند که این پیامبر شاعر نیست! نه اینکه شعر فی نفسه بد باشد، ولی قرآن شعر نیست! قرآن است! کلام دقیق است! از این جهت متن قرآن همیشه باید در میان باشد. مشکل بنده با متون عرفانی این است که تناظر نص قرآن با فهم آن را رعایت نمی‌کنند. بیشتر اندیشه‌های عرفانی بعد از حمله مغول شکل گرفته‌اند، در زمان استیلای آنها بر امور، چرا که نمی‌خواستند درگیر شوند در حالی که باید بر سر حقوق ایستاد! تنها راه؛ احقاق حقوق است! البته از طریق صلح اجتماعی. با حق گرایی خداپرستی محقق می‌شود و لاغیر. پس گام اول شناخت ویژگیهای حق است تا بتوان آن را شناخت و بعد در احقاقش عامل شد. خدا در میان است! فقط باید او را دید آنهم از طریق تشخیص حقیقت.

3ـ چرایی توصیه به زیاد خواندن قرآن

قرآن خود را ذکر می‌خواند و خدای تعالی به پیامبر و پیروانش توصیه اکید می‌کند که هرچه می‌توانند قرآن را بخوانند و بخوانند، چرا؟! چون قرار است قرآن با قرآن فهمیده شود، پس باید فهمنده آن؛ مندرجات آن را بیاد داشته باشد تا بتواند آنها را به هم تطبیق دهد و جایگاه هر یک را بیابد و در ذهن خود بچیند تا دچار افکار و اندیشه‌های متناقض و متعارض در خصوص قرآن نشود تا بتواند آن را به صورت یک «کل منسجم» دریابد. آری! از این رو باید مکرر آیات قرآن را خواند تا حافظه به کمک فاهمه آید، تا بتوان به کمک ماهیت پازلی قرآن، به فهم صحیح منحصر به فردش نائل شد وگرنه قرآن پر از تناقض و تعارض دیده شده پاره پاره می‌گردد.

4ـ سهم موضوعات در قرآن

چند ماه پیش تمام متن قرآن را در قالب 100 صفحه بسامان ساختم تا بتوانم با تقریب نسبتاً خوبی درصد تفکیکی برخی موضوعات یا محورها را در قرآن مشخص کنم. روش کار این بوده که متون مربوط به هر موضوع یا محور را از فایل اصلی برداشته در فایلهای مشابه تفکیک می‌نمودم تا بتوانم درصد آنها را تخمین بزنم. اکنون با اینکه این کار هنوز تمام نشده است اما با توجه به اینکه ادامه آن بسیار زمان‌بر خواهد بود به نظرم رسید مفید خواهد بود که نتایجی را که در خصوص حجم قصص انبیاء در قرآن بدان دست یافته‌ام و تقریباً دقیق هم می‌باشند را به اطلاع مخاطبان گرامی برسانم:

حدود 7.7 درصد متن قرآن حول داستانهای موسی و بنی‌اسرائیل و فرعون است بعلاوه 0.5 درصد برای داستان موسی و عبد الهی، حدود 2 درصد یوسف و 1.8 درصد نوح، ابراهیم 1.7، داستان ضیوف ابراهیم و لوط 1.5 درصد، سلیمان 1.2، عیسی 0.9، عیسی و مریم 0.5 درصد، زکریا و یحیی 0.5، هود و عاد 0.8، صالح و ثمود 0.7، شعیب 0.7، اصحاب کهف 0.5 که این درصدها به علاوه سهم طالوت و جالوت و داود و یونس و لقمان و ایوب که سرجمع حدود 0.6 درصد هستند، همگی با هم حدود 21.6 درصد متن قرآن را تشکیل می‌دهند که با آیاتی که اسامی پیامبران را در پی هم می‌آورد می‌توان گفت حداقل 22 درصد متن قرآن حداقل مربوط به قصص انبیاء است البته بدون پیامبر اسلام. این درصد بزرگ از متن قرآن که به داستانهای ادوار پیش از دوران نزول قرآن اختصاص یافته حداقل گویای چند نکته است:

1) زیست بشری در طول تاریخش واجد امور مستمر واقعی است که در همه ادوار دارای مصداق می‌باشند از این رو توجه به تجربه آنها در هدایت آدمی از منظر الهی حائز اهمیت است. (اصل توجه به تجربه تاریخی و عدم انقطاع ادوار)

2) این داستانها در زندگی مخاطبان عصر نزول قرآن، و نیز پسینیان، کم و بیش منقول و مؤثر بوده بنحوی که اصلاح و تصدیق آنها از منظر هدایت الهی مهم بوده است. (اصل تصحیح روایت و خرافه‌زدایی)

3) بطور کلی با توجه به این حجم اختصاص داده شده به داستانهای تاریخی در قرآن می‌توان گفت که حداقل 20 درصد امر هدایت از منظر قرآن ریشه در گذشته و تجربه تاریخی دارد.

5ـ گزارشی تحلیلی از تکرارهای واژگان و عبارات قرآن

قرآن کریم شامل حدود 77800 کلمه می‌باشد که از این تعداد حدود 34 درصد حروف است. اسامی خاص بدون در نظر گرفتن واژه «الله» نیز حدود 900 واژه می‌باشند یعنی کمی بیش از یک درصد کل کلمات قرآن. در نتیجه تعداد واژگانی که در هیأت اسمی یا فعلی از ریشه‌های واژگان زبان عربی مشتق شده‌اند حدود 50400 واژه معادل 65 درصد می‌باشد. بیشترین تعداد تکرار به واژه «الله» در قرآن تعلق گرفته که بدون احتساب ضمیرهای راجع به آن، بیش از 2800 بار تکرار شده است یعنی می‌توان گفت حدود 5.5 درصد واژگان کل قرآن، که اگر واژه «رب» را که حدود 950 تکرار در قرآن دارد و حداقل نیمی از آن به ربوبیت الله اختصاص دارد را بدان اضافه کنیم می‌توانیم بگوییم حداقل 6 درصد قرآن از خدای تعالی نام می‌برد، البته این بدون سایر اسماء حسنی الهی است. پس می‌توان گفت موضوع محوری قرآن؛ الوهیت و ربوبیت خدای یگانه است و بدین اعتبار می‌توان قرآن را «خداینامه» دانست.

بعد از واژه «الله» بیشترین تکرار مربوط است به مشتقات ریشه «قول» که بیش از 1700 واژه می‌باشد، یعنی بیش از 3 درصد کلمات مشتق شده از ریشه‌ها، و این گویای اهمیت «گفتگو» در امر هدایت است. اما بعد از مشتقات ریشه «کون» که حدود 2.5 درصد واژگان قرآن است و البته بیشتر به صورت افعال ناقص یا کمکی در قرآن بکار رفته، جالب است که بیشترین تعداد تکرار اختصاص دارد به مشتقات دو ریشه «امن» و «علم» که تقریباً هم تعداد هستند و سرجمع حدود 3.5 درصد واژگان قرآن (بدون احتساب حروف) می‌باشند. بنابراین می‌توان گفت موضوع محوری قرآن درباره «ایمان» و «علم» به «الوهیت و ربوبیت» خدای تعالی می‌باشد آنهم بیشتر از طریق «گفتگو»، یا به عبارت دیگر؛ تصحیح «جهان بینی» آدمیان از طریق سخن گفتن با ایشان.

نکته دیگر در پژوهشهای آماری قرآن این است که اگر آیات قرآن را به عبارتهای تشکیل دهنده‌ آنها تفکیک نماییم با حدود 18000 عبارت مواجه می‌شویم، که طبق بررسی‌های بنده تاکنون بیش از 23 درصد عبارتهای قرآن همسان یا مشابه دیگر عبارتها می‌باشند، یعنی قرآن برای تبیین هدایت الهی در حجم قابل توجهی از ساختارهای عبارتی همسان یا مشابه استفاده کرده است، و این دلالت دارد بر اهمیت «دقت» کلامی در قرآن بنحوی که می‌توان آن را «متن دقیق» دانست چرا که اولاً قرآن چندان از تنوع واژگانی بهره نبرده است و این عامل در کثرت عبارتهای همسان و مشابه آن مؤثر بوده، ثانیاً وقتی برای بیان مفاهیم از سطح واژگان به سطح عبارتها گذر می‌شود، و بدین ترتیب حتی برخی عبارات معنای اصطلاحی می‌یابند، «دقت» متن بالاتر می‌رود چرا که توانایی یک عبارت در بیان یک مفهوم طبیعتاً بیش از توانایی یک واژه است و وقتی یک عبارت هم مکرر در یک متن تکرار شود این می‌تواند گویای بهینگی چیدمان واژگان آن عبارت در تبیین مفهوم مورد نظر باشد.

6ـ عبارت سازی در قرآن

یکی از روشهایی که قرآن برای تدقیق بیشتر بیان خود بکارگرفته جایگزینی عبارتهای همسان یا مشابه با ترکیب بهینه واژگان است. یعنی در حجم قابل توجهی از قرآن اندازه سلولهای متن از سطح واژگان به سطح عبارات همسان یا مشابه بزرگتر شده تا هم مفاهیم بیشتری بر سلولها بار شود و هم دقت متن در بیان مفاهیم افزون گردد. از این منظر می توان گفت عبارتهای پرتکرار قرآن؛ جایگزین واژگانی بوده که برای بیان مفاهیم هدایت الهی بدانها نیاز بوده اما در زبان رایج دوران نزول وجود نداشته است. مثلاً ترکیبهای مکرری که برای بیان صفات و اسماء خدا در قرآن بکار می رود مانند «الله علیم حکیم». دقت کنیم نمی‌گوید خدا علیم و حکیم است بلکه می‌گوید خدا علیمی حکیم است یعنی حکیم بودن او از سر علیم بودن اوست یعنی صفات و اسماء الهی جدایی ناپذیرند. بیان چنین مفاهیمی از طریق عبارتهای با ساختار ثابت امکان پذیر است تا مخاطب ببیند و بفهمد که گوینده بر روی نحوه ترکیب واژگانی که بکار می‌گیرد تأکید دارد و برود و چرایی آن را دریابد. مثال دیگر ترکیب «لو شاء الله» است که در بخش پنجم «بررسی امت واحد در ترجمه‌های فارسی قرآن» تحت عنوان اثبات نادرستی ترجمه ها از «لَو شاءَ الله» مفصلاً بدان پرداخته‌ام.

7ـ نسبت سنت با قرآن

پرسش: اینکه برخی احکام، جزئیاتش در قرآن ذکر نشده مثل تعداد رکعات نماز، خواندن صیغه ازدواج و امثال آن، چگونه با توجه به آیات قرآن مشخص می‌شود؟ یعنی اینگونه موارد را که به سنت ارجاع می‌دهند، چگونه همین سنت را با آیات قرآن استدلال می‌کنند؟

پاسخ: احکامی که جزئیات آنها در قرآن نیامده یعنی اینکه جزئیاتشان باید به مقتضیات موقعیت وقوع مصادیق آنها تعیین گردد. بنابراین بنا به بستر شرایط زمانی و مکانی وقوع هر مصداقی، جزئیات حکم آن می‌تواند متغیر باشد البته به شرطی که فلسفه وجودی آن حکم را ارضاء کند.

اما در خصوص رکعات نماز؛ در قرآن هر نوبت دو رکعت است و نماز شکسته یک رکعت. دو رکعت گویای استمرار است که قیام و رکوع و سجود آدمی باید هموارگی داشته باشد و الزام یک رکعت در نماز شکسته نماد مسلمانی است چرا که کسی که به رکوع می‌رود و سجده می‌کند نمایان می‌سازد که مسلمان است وگرنه حداقل سجده آن در نماز شکسته حذف می‌شد اما حتی در جنگ هم حذف نشده است. سجده یعنی حرف آخر با خداست.

اینکه از کی و چرا تعداد رکعات نماز افزایش یافته بنده اطلاعی از آن ندارم و البته به هر دلیلی باشد رکعات بیشتر از دو واجب نیست چرا که از آیه 102 نساء دو رکعت برمی‌آید و آیه دیگری هم نیست که بیش از آن را بتوان از آن استنباط کرد.

درباره صیغه ازدواج؛ منحصر در اداء گفتار خاصی نیست جز آن که شروط عقد در حضور شاهدان گفته شود و طرفین ازدواج پذیرش خود را اعلام نمایند چرا که ازدواج نوعی پیمان و قرارداد است.

اما درباره اینکه چگونه سنت را با آیات قرآن استدلال می‌کنند؛ باید گفت معمولاً وقتی استدلال قرآنی ندارند می‌گویند سنت است و دست به روایات می‌یازند در حالی که فلسفه وجودی قرآن که تبیان لکل شیء است این است که حرف خاتم باشد و دیگر نتوان بدان چیزی افزود. بنابراین سنت پیامبر که «رفتار نهادینه» وی در قبال مسائل اجتماعی زمانه صدر اسلام بوده است اولاً نباید و نشاید که مستمسک بلامحل کردن تبیین قرآنی گردد و ثانیاً چون متناسب شرایط زمانی و مکانی صدر اسلام تبلور یافته شاید نیازمند بازنگری در زمانه ما باشد تا از فلسفه وجودی هدایت الهی منحرف نشویم.

پرسش: اینکه می‌گویید معمولاً وقتی استدلال قرآن ندارند، می‌گویند سنت است، یعنی سنت در کنار قرآن نیست؟ و کسانی که می‌گویند استخراج احکام از قرآن و سنت و عقل است، اشتباه می‌کنند؟

پاسخ: سنت در زمانه پیامبر نمودار عملی قرآن بوده در ظرفیت همان دوران، اما قرآن متنی است رو به جلو، یعنی فهم بهتر و عمیق‌تر آن همواره در آینده مقدور می‌شود، یعنی آسمان فهم آن سقف ندارد. بنابراین قرآن و سنت؛ اولاً در عرض هم قرار نمی‌گیرند که اگر بگیرند دو امر متعارض و در نتیجه متناقض می‌شوند، ثانیاً؛ انطباق سنت با قرآن حتی در زمانه صدر اسلام نسبی بوده و نه مطلق، و ثالثاً این انطباق نهایتاً در آن دوران و ادوار مشابه صادق بوده است و نه همیشه. جنس قرآن؛ هدایت نظری است، جنس سنت؛ هدایت عملی، نظر؛ می‌تواند همه زمانی و همه مکانی باشد، اما عمل نه، حتماً وابسته به شرایط و مقتضیات و موقعیت است. اما در خصوص عقل؛ در مقالات «آزادی و نسبت آن با تعقل» و «تعقل قدرتمدار؛ تعقل حقمدار» توضیح داده‌ام و در اینجا فقط به این نکته توجه می‌دهم که تعقل نیز مانند سنت که در طول قرآن است و نه عرض آن، در طول قرآن قرار می‌گیرد و نه عرض آن، یعنی کارکرد تعقل دینمدار؛ فهم صحیح و دقیق از قرآن است نه اینکه بخواهد نواقص آن را جبران کند و احکامی را که قرآن بدان نپرداخته در دین ایجاب کند. تمام دین در قرآن هست و خارج از آن الهی نیست. پس تعقل دینمدار فقط می‌کوشد چگونگی تبیان لکل شیء بودن قرآن را دریابد. سنت نیز نتیجه تعقل دینمدار پیامبر بوده است در زمانه خویش.

8ـ ضرورت پیروی از دین

پرسش: چرا باید از دینی که 1400 سال پیش بوجود آمده، پیروی کنیم؟ اصلا چرا باید از دینی پیروی شود؟ می‌خواهم این را بدانم که پیروی از دین، بخصوص اسلام چه ضرورتی دارد؟ از نظر شما فعالیتهای خشونت آمیز توسط مسلمانان در برخی مواقع، افراط است یا چهره واقعی اسلام؟

پاسخ: فلسفه وجودی دینها دادن چشم انداز غایت زندگی است چرا که هر آدمی فقط یکبار در دنیا زندگی می‌کند. ادعاء دینها این است که به آدمیان روش زیستی را پیشنهاد می‌دهند که موجب رستگاریشان شود. دینها برآنند که آدمیان کمتر آزمون و خطا کنند و زودتر در راست راه رشد درآیند. در این میان دین اسلام مدعی است که دین خاتم است از جانب خدا، یعنی جامع‌ترین و کامل‌ترین دین الهی، یعنی هر آنچه آدمیان از چشم انداز غایت زیست باید بدانند در آن هست به انضمام روشهای کلیدی سعادت جویی.

اما اسلام مانند هر پدیده مرامی دیگر؛ هم دارای اصل مرام است هم دارای تاریخ آن. اصل مرام اسلام در قرآن محفوظ است و تاریخ آن نیز کم و بیش بدست ما رسیده. تاریخ اسلام هم برآمده از فهم مسلمانها از اسلام است و هم تحریفاتی که در آن ایجاد شده. بنابراین تاریخ اسلام هم به جهت بدفهمی‌ها و هم تحریفات و غرض‌ورزیها دچار خشونت‌ورزی بوده اما ملاک ما باید قرآن باشد. باید ببینیم که قرآن مروج خشونت بوده است یا نه که از نظر بنده پاسخ منفی است. قرآن فقط در مقام دفاع از جان مسلمانها قتال به معنای کشتن جسمانی را واجب شمرده است و نیز در مقام قصاص هرگاه که بازدارندگی داشته باشد.

9ـ خلقت موجودات قبل انسان

پرسش: در قرآن آمده است که هرآنچه در آسمانها و زمین است، برای انسان آفریده شده (هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَكُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَیْءٍ عليمٌ – بقره 29) حال سؤال این است که موجوداتی که قبل انسان بوجود آمده بودند، و حال از بین رفته‌اند، چه تکلیفی در اینجا دارند؟!

پاسخ: واژگان «ارض» و «سماء» در قرآن علاوه بر معانی مادی زمین و آسمان، واجد مفاهیم معنوی «بستر و زمینه زیست و رشد» و «بلندا و کرانه زیست و رشد» نیز می‌باشند و از همین رو «هفت آسمان» گویای بی نهایت بودن امکان زیست و رشد است چرا که عدد هفت و هفتاد و هفتصد اعداد گویای کثرت و حتی بی نهایتی و بی کرانگی می‌باشند. نکته مهمی که در آیه 29 بقره می‌باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. «ثُمَّ» و جایگاه آن در آیه است. آیه گویای این است که هر بستر و زمینه‌ای که برای زیست و رشد و متعالی شدن آدمیان نیاز است، پیش از غایت و هدف گزاری برای آنها فراهم آمده است. به عبارت دیگر؛ آفریدگار ابتدا بستر و زمینه زیست و رشد را برای آدمیان مهیا کرده بعد از آنها خواسته متعالی شوند و تا بی نهایت آن پیش بروند. «ثُمَّ» گویای تقدم فراهم کردن بستر و زمینه است بر ترسیم هدف و غایت. «جمیعاً» تأکید است بر اینکه هیچ چیز بیهوده آفریده نشده و آدمیان باید از همه پتانسیلهای زمین و زمینه‌هایی که در اختیار دارند در راستای رشد و تعالی خود بهره گیرند. آیه بعد از این آیه که در آن می‌فرماید «إنِّی جاعِلٌ فِی الْأرْضِ خَليفَةً» گویای این است که آدمیان جانشینان خدا روی زمینند یعنی توانایی دخل و تصرف در آن دارند و از این رو آفرینش همه موجودات زمین برای آدمیان تلقی شده است چرا که می توانند از آنها در راستای رشد و تعالی خود بهره بگیرند حتی آن موجوداتی که پیش از آفرینش انسانها بودند زمینه را برای آفرینش آدمیان مهیا می‌کرده‌اند چرا که آفرینش امری تدریجی است. خدای تعالی می‌خواسته است که جانشینانی برای خود در زمین قرار دهد تا آنها هم اراده و اختیار داشته باشند و از این رو هرآنچه نیاز این جانشینی و تفویض اختیار بوده فراهم نموده است.

10ـ حرمت سود بانکی

پرسش: اگر کسی چند وقتی از راه سود بانکی گذران زندگی کرده باشد، حکمش چیست؟

پاسخ: باید توجه داشت که هر سود بانکی لزوماً ربا نیست چرا که ربا یعنی اجاره دادن یک امکان اقتصادی و باز پس گرفتن آن بعلاوه مازادی که سود محسوب می‌شود. حال وقتی نرخ تورم از نرخ بهره بانکی بیشتر باشد در واقع بهره بانکی ماهیتاً سود نیست بلکه تعدیل بخشی از کسر سرمایه است. اما این تعامل اقتصادی هرچند ربا نیست ولی حرام است حتی اگر هر دو طرف آن راضی باشند چرا که چنین تعاملاتی به جهت تورم زایی به زیان اقشار ضعیف‌تر جامعه است. البته اقشاری که امکان دیگری جهت حفظ ارزش سرمایه‌هاشان و بهره‌مندی بهینه از آنها ندارند به اضطرار می‌توانند سپرده‌گذاری کنند و از بهره آن استفاده کنند مانند خوردن گوشت مردار که در شرایط اضطرار جایز است. ضمن این توضیحات؛ سود حاصله از رباهای گذشته باید در مصارف خیر عمومی هزینه گردند باشد که جبران مافات شود.

11ـ ریشه واژه مسلمان

پرسش: واژه «مسلمان» مربوط به کدام زبان می‌شود؟ یعنی این کلمه در کدام زبان اصالت دارد؟ اگر فارسی است، ریشه آن چیست؟ و اگر فارسی نیست، چگونه به زبان فارسی راه پیدا کرد؟

پاسخ: قطعاً ریشه این واژه از ماده «سلم» عربی است و به احتمال زیاد از واژه «سلمان» هم ساخته شده به