انتشار «نامه ۹۰ امضائی» با استقبال گسترده مردم مواجه شد، زیرا بازتاب مطالبات تاریخی و اساسی ملت ایران بود. حاکمیت این استقبال گسترده را برنتابید و در واکنش به آن، ۲۳ نفر از جمله مرحوم دکتر نورعلی تابنده را بازداشت کرد و فعالیت جمعیت را متوقف نمود
دکتر تابنده، حقوق‌دانی مومن و صبور
محمد توسلی
به مناسبت اولین سالگرد درگذشت زنده یاد دکتر نورعلی تابنده (۱۳۹۸ – ۱۳۰۶) در این یادداشت خاطرات خود را درباره آشنایی و همکاری او با جمع یاران و همراهان نهضت آزادی ایران و نهادهای مرتبط دیگر، با اختصار ارائه می‌کنم. آشنایی بنده با مرحوم دکتر تابنده، از سالهای قبل از انقلاب، در دوران مدیریت انقلاب اسلامی آغاز شده است.
برای معرفی زمینه‌های شخصیتی و سوابق تحصیلی و خدمات شغلی او به اختصار اشاره می‌کنم که او در بیدخت گناباد در خانواده‌ای متدیّن از اعقاب دراویش گنابادی متولد شده است. پس از طی تحصیلات مقدماتی در سال ۱۳۲۷ در دانشکده حقوق دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل می‌شود و همزمان معارف اسلامی و فقه و اصول را در محضر اساتیدی چون محمود شهابی، سیّدمحمد مشکات، محمّد سنگلجی می‌آموزد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه می‌رود و در سال۱۳۳۶ موفق به اخذ درجه دکترای حقوق از دانشگاه سوربن پاریس می‌شود. پس از مراجعت به ایران با وزارت دادگستری همکاری داشته و در سال ۱۳۵۵ بازنشسته می‌شود و به شغل وکالت می‌پردازد. در چنین شرایطی در همان سال ۱۳۵۵ که «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» مطرح می‌شود، بنده شاهد ارتباط و همکاری دکتر تابنده در عرصه اجتماعی و سیاسی بودم.
همکاری با جمعیّت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر
«اندیشه تأسیس «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» به دنبال پایمال شدن حقوق و آزادی‌ها از طرف رژیم پهلوی از یکطرف و اعلام سیاست حقوق بشر دولت کارتر، در اوایل سال۱۳۵۶ در ایران مطرح شد. در شرایطی که خفقان و فشار سراسر ایران را فرا گرفته و همه مبارزین چه در زندان و چه در تبعید، زیر فشار شدید استبداد شاهنشاهی قرار داشتند … جمعی از مبارزین قدیمی فکر « حقوق بشر» … به عنوان محملی برای بیان موارد نقض حقوق بشر در ایران و بازگو کردن ددمنشی‌های رژیم و نهایتاً بازکردن فضایی که در آن نیروهای فعال بتوانند به مبارزه خود با رژیم ادامه دهند، انتخاب کردند…» [۱]
اما فعالیت رسمی جمعیت در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۵۶ با ارسال نامه‌ای از سوی ۲۹ تن از شخصیت‌های مبارز و روحانی، شامل اساتید دانشگاه، حقوقدانان، نویسندگان و جمعی از مبارزان سرشناس، به عنوان مؤسسین جمعیت، به دبیرکل سازمان ملل متحد آغاز گردید. دکتر نورعلی تابنده یکی از مؤسسین این جمعیت در کنار مهندس مهدی بازرگان، حاج سیدابوالفضل موسوی‌زنجانی و سایرین بودند. بر طبق اساسنامه جمعیت، نُه نفر اعضای کمیته اجرائی جمعیت توسط شورای جمعیت انتخاب شدند. دکتر نورعلی تابنده نیز یکی از اعضای آن کمیته، به همراه
مهندس مهدی بازرگان، دکتر علی‌اصغر حاج‌سیدجوادی، دکتر کریم سنجابی، احمد صدرحاج‌سیدجوادی،
دکتر اسدالله مبشری، دکتر ناصر میناچی، دکتر عبدالکریم لاهیجی و حسن نزیه بودند.
برای بررسی فعالیت‌ها و نقش این جمعیت در رفع مشکلات فعّالان سیاسی که در زندان و تبعید بودند و باز کردن فضای سیاسی و تأثیرات آن در پیروزی انقلاب در بهمن ۵۷ می‌توان به مجموعه گزارش‌ها و اسناد ارائه‌شده در دفتر دوم جلد ۹ اسناد نهضت آزادی ایران مراجعه کرد. شایان یادآوری است که دکتر تابنده وکالت تعداد زیادی از دانشجویان و روحانیون تبعیدی از جمله آیت‌الله پسندیده و آیت‌الله طاهری را برعهده داشتند و چون بقیه،
این خدمات را به عنوان وظیفه اجتماعی انجام دادند.
مسئولیت‌های بعد از انقلاب
بعد از انقلاب، دکتر تابنده مدتی در دولت موقت معاونت وزارت ارشاد را برعهده داشتند و با دکتر ناصر میناچی همکاری کردند و سپس با سمت معاونت وزیر دادگستری خدمت کردند. بعد از دولت موقت در سال ۵۹ در
هیأت امنا و مدیریت سازمان حج و زیارت نیز همکاری داشتند. پذیرش وکالت مرحوم مهندس عباس امیرانتظام در دادگاه انقلاب، یکی دیگر از خدمات حقوقی و اجتماعی دکتر تابنده در شرایط بعد از انقلاب است. ارجاع این مسئولیت‌ها و همکاری‌ها از یک سو نمودار ظرفیت و توانمندی اوست که در شرایط بعد از انقلاب مورد توجه مدیران کشور بوده و از سوی دیگر علاقه و احساس وظیفه ایمانی و ملّی او را نشان می‌دهد که قبول مسئولیت کرده است.
فعالیت‌های اجتماعی – سیاسی
پس از ردّ صلاحیت مهندس بازرگان در انتخابات ریاست جمهوری سال۱۳۶۴، در بین جمعی از فعالان ملّی و مسلمان که برای حمایت از نامزدی مهندس بازرگان آماده فعالیت شده بودند، پیشنهاد همکاری جمعی مطرح می‌شود و در پی آن نهاد «جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران» برای همکاری و پیگیری مطالبات تاریخی ملت ایران تاسیس می‌شود. دکتر نورعلی تابنده یکی از بنیان‌گزاران و همکاران این جمعیت بود. یکی از آثار قلمی او در این جمعیت، تهیه مقاله «ولایت فقیه» است که در نشریه ارگان جمعیت چاپ شد. جزئیات مسئولیت‌ها و خدمات دکتر تابنده در این جمعیت در سوابق تنظیم شده آن موجود است. در سال ۱۳۶۹ این جمعیت، نامه محترمانه و کارشناسی‌شده با امضای ۹۰ نفر از شخصیت‌های ملّی و مسلمان به آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ارسال کرد و طی آن پیشنهادهای مشفقانه‌ای در زمینه اجرای اصول مغفول فصول سوم و پنجم قانون اساسی و تأمین حقوق اساسی ملت یعنی «آزادی و حاکمیت ملت» ارائه می‌کند. انتشار این نشریه جمعیت معروف به «نامه ۹۰ امضائی» با استقبال گسترده مردم مواجه شد، زیرا بازتاب مطالبات تاریخی و اساسی ملت ایران بود. حاکمیت این استقبال گسترده را برنتابید و در واکنش به آن، ۲۳ نفر از امضاکنندگان، از جمله مرحوم دکتر نورعلی تابنده را بازداشت کرد و فعالیت جمعیت را متوقف نمود.
در مدت هشت ماه بازداشت و نگهداری در شرایط سخت زندان توحید، خاطره روزی که شاهد بودم در حالی که ایشان توانایی راه رفتن نداشت، مأموران برای جابجایی داخل بند، زیر بغل ایشان را گرفته بودند، از جمله خاطرات تلخ و متأثرکننده آن ایام است.
دکتر تابنده بعد از آزادی از زندان سال ۶۹ به همکاری اجتماعی خود و ارتباط با دوستان نهضت آزادی ایران ادامه داد. در شرایط انتخابات مجلس پنجم، جمعی از نیروهای ملّی و مسلمان در سال ۱۳۷۴، نهادی با عنوان «تلاشگران تأمین آزادی انتخابات» ایجاد کردند که در آن علاوه بر مرحوم دکتر ابرهیم یزدی، دبیرکل نهضت آزادی ایران و تعداد دیگری از اعضای نهضت آزادی همچنین مرحومان مهندس عزّت‌الله سحابی، مهندس علی‌اکبر معین‌فر حضور داشتند. دکتر تابنده نیز یکی از همکاران تلاشگران بودند و در انتخابات مجلس پنجم بطور دسته‌جمعی ثبت نام کردند. در اطلاعیه‌ای که به امضای ۱۵ نفر از جمله دکتر نورعلی تابنده در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۷۴ صادر شده، آمده است: «هموطنان عزیز، پیرو اطلاعیه مورخ ۱۴/۱۱/۱۳۷۴ مبنی بر ضرورت استفاده هر شهروند ایرانی از اولین حقوق اساسی خود و داوطلبی نمایندگی مجلس و ثبت نام، امضاءکنندگان زیر … در فرمانداری تهران حاضر شدند و داوطلبی خود را به ثبت رسانیدند … ما امضاءکنندگان زیر، ضمن اعتراض شدید به طرز عمل هیأت اجرائی و تخلفات قانونی آشکار از مفاد قانون اساسی و قانون انتخابات، نظر نهائی خود را متعاقباً به اطلاع ملت شریف ایران خواهیم رسانید.[۲] این تلاش‌های آگاهی‌بخش تا پایان انتخابات مجلس پنجم ادامه داشت که تفصیل آن در سوابق تاریخی موجود است.
تلاشگران بعد از انتخابات مجلس پنجم، در انتخابات ریاست جمهوری سال۷۶ حضور داشتند و سه نفر آقایان مهندس علی‌اکبر معین‌فر، مهندس عزّت‌الله سحابی و دکتر ابراهیم یزدی ثبت نام کردند که البته توسط شورای نگهبان طبق معمول ردّ صلاحیت شدند، اما برای اعتراض به رد صلاحیت‌های گسترده با توجه به تجربه کشورهای توسعه یافته، تصمیم گرفتند رأی سفید بدهند. با توجه به برنامه توسعه سیاسی آقای خاتمی، یکی از چهار نامزد تأیید صلاحیت‌شده شورای نگهبان، مردم عموماً با آگاهی در انتخابات مشارکت کردند و برای اعتراض به عملکرد شورای نگهبان و جلوگیری از انتخاب نامزد محافظه کاران، ۲۰ میلیون رای به آقای خاتمی دادند.
مسئولیت قطب دراویش گنابادی
آقای دکتر نورعلی تابنده در سال۱۳۷۵ پس از درگذشت آقای علی تابنده قطب دراویش گنابادی، بر اساس وصیتنامه سال ۱۳۷۱ ایشان، با عنوان «مجذوبعلی شاه» به عنوان قطب جدید دراویش گنابادی انتخاب و همکاری خودشان را آغاز کردند. آن چه در این دوره از زندگی دکتر تابنده برجستگی دارد، ضمن تمرکز بر انجام تعهدات مسئولیت جدید خود و ایجاد تحول اخلاقی، ایمانی و اجتماعی در پیروان و علاقمندان دراویش، ارتباط خود را با همکاران اجتماعی و سیاسی خود همواره حفظ کردند. بطوری که در عموم برنامه‌ها و مراسم نهضت آزادی از جمله دیدارهای نوروزی، مراسم یادبود و سالگردهای مهندس بازرگان، دکتر یدالله سحابی، احمد صدرحاج‌سیدجوادی در حسینیه ارشاد، کانون توحید و مساجد و در سال ۹۶ در مراسم یادبود دکتر ابراهیم یزدی در مسجد شهرک غرب (قدس)، و در سالهای پایانی به رغم کهولت سن و محدودیت جسمی با استفاده از ویلچیر، مشارکت صمیمانه داشتند.
واکنش‌های تخریبی
تقویت انسجام اخلاقی و اجتماعی دراویش گنابادی در دوره مدیریت دکتر نورعلی تابنده و در پی تحولات درونی آنان، ظاهراً موجب حساسیت حاکمیت قرار می‌گیرد و در دوره ریاست جمهوری آقای احمدی‌نژاد در سال۸۴ حسینیه دراویش قم و در سال ۸۵ حسینیه دراویش بروجرد تخریب می‌شود و به تدریج واکنش‌ها افزایش پیدا می‌کند. بطوری که در بهمن سال۹۶ با تجمع در مقابل منزل ایشان در خیابان گلستان هفتم و رویدادهای خشونت‌آمیزی که رخ می‌دهد عملاً از اسفند سال ۹۶ دکتر تابنده در حصر خانگی قرار می‌گیرد و محدودیت‌ها و بازداشت‌های گسترده نسبت به علاقمندان ایشان اعمال می‌شود که هنوز ادامه دارد.
درخواست رفع حصر از دکتر تابنده
در پی حصر خانگی دکتر نورعلی تابنده نهضت آزادی ایران طی بیانیه‌ای در تاریخ ۱۳ تیر ۹۷ (پیوست) ضمن اظهار نگرانی در خصوص به طول انجامیدن این حصر در سنین بالای نود سالگی، آن را معارض اعلامیه جهانی حقوق بشر و اصول راجع به حقوق و حاکمیت ملت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مصداق بارز تحمیل کیفر بدون حکم قضایی دانست و خواستار رفع فوری حصر ایشان و پایان دادن به هرگونه محدودیت فراقانونی و فشار روحی و روانی بر ایشان شد.
دیدارهای شخصی
مسئولیت سنگین دکتر تابنده در مدیریت دراویش گنابادی، با توجه به همکاری‌های گذشته و علایق مشترک اجتماعی، مانع قطع ارتباط و دیدار ایشان با دوستان ما نشد. همان طور که قبلاً اشاره شد، هم ایشان در هر فرصتی به دیدار دوستان ما می‌آمدند و هم ما در مناسبت‌ها و اعیاد به دیدار ایشان می‌رفتیم. در سالهای اخیر پس از خاتمه نسبی حصر خانگی، دو بار همراه با آقایان مهندس هاشم صباغیان و خسرو منصوریان در منزلشان دیدار داشتیم. به گفته نزدیکان ایشان، در شرایط محدودیت جسمی و شنوایی، این دیدارها که یادآور خاطرات همکاری‌های گذشته بود، برای تقویت روحیه ایشان مفید و مؤثر بود. در ایامی هم که ایشان در بیمارستان مهر بستری بودند، دو بار به عیادت ایشان رفتیم و در آن شرایط روزهای پایانی عمر، با علاقمندی ارتباط برقرار می‌شد.
بینش و منش زنده یاد دکتر نورعلی تابنده، پیش از تمرکز بر عرفان و تصوف، که البته ریشه در سوابق خانوادگی او دارد، بر اخلاق، آزادگی، حاکمیت ملی و تأمین حقوق شهروندی استوار بوده است. سرانجام ایشان در سوم دیماه ۹۸ دار فانی را وداع گفت و به لقای پروردگار رسید. روحشان شاد و با اعمال صالح خودشان محشور.
چالش ادامه راه آن مرحوم
طبق رسم و معمول و طبق وصیتنامه، جانشین مرحوم دکتر تابنده، جناب آقای سیّدعلیرضا جذبی‌طباطبایی ملقب به ثابت علیشاه هستند که مسئولیت مدیریت دراویش گنابادی را بر عهده دارند. برای ایشان سلامتی و توفیق خدمت و راهنمایی علاقمندان در راستای آموزه‌های اصیل اسلامی و منافع ملی مسئلت دارم.
اما مدتی است دستگاه‌های امنیتی برای ایجاد شکاف در احزاب و نهادهای مدنی که با حاکمیت هماهنگ نیستند، در تلاشند و در سالهای اخیر در مواردی هم موفق بوده‌اند. دراویش گنابادی با توجه به پیروان گسترده آن از این برنامه مستثنی نبودند و کوشش کردند ظاهراً فرد دیگری را به عنوان قطب دراویش معرفی و در داخل آنان شکاف و انحراف ایجاد کنند. این شخص با معرفی خود به عنوان قطب جدید دراویش تماس گرفت و خواست برای برگزاری برنامه یادبود دکتر تابنده با بنده هماهنگ کنند. به ایشان تلویحاً این پیام را منتقل کردم که اگر برنامه‌ای باشد با جناب جذبی هماهنگ خواهیم کرد.
محمد توسلی
سوم دیماه ۱۳۹۹
[۱] مقدمه جلد ۹- دفتر دوم اسناد نهضت آزادی ایران – جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر.
[۲] امضاءکنندگان اطلاعیه : مهندس ابوالفضل بازرگان – مهندس عبدالعلی بازرگان – محمد بسته‌نگار- دکتر نورعلی تابنده – مهندس محمد توسلی – دکتر غلام‌عباس توسلی – دکتر حبیب داوران – مهندس عزّت‌الله سحابی – ابوالفضل میرشمس‌شهشهانی – مهندس هاشم صباغیان – دکتر حسن فریداعلم – دکتر نظام‌الدین قهاری – محمد محمدی‌اردهالی – مهندس علی‌اکبر معین‌فر – دکتر ابراهیم یزدی.