АҚШ-тағы ғылыми тағылымдама: Жетісу университетінің жас ғалымы АҚШ-тың жетекші жоғары оқу орнының зерттеу тобының құрамында
Бір жыл бұрын Coursera платформасында онлайн-курс өткен талдықорғандық жас ғалым Райгүл Желдібаева, курс авторларының Иллинойс Урбан-Шампейн университетінде өзінің менторларына айналады деп ойламаған еді. Ол кезде Райгүл І. Жансүгіров атындағы Жетісу университетінде оқыту мен тәрбиелеу әдістемелері бойынша білім беру бағдарламасының жетекшісі қызметін атқаратын. Coursera платформасында ол Иллинойс университетінің профессоры Мэри Каланцис пен Билл Коуп әзірлеген "Жаңа оқыту: педагогиканың принциптері мен заңдылықтары" (New Learning: Principles and Patterns of Pedagogy) атты курсын өткен болатын. Кейін Райгүл бұл университеттің "500 ғалым" бағдарламасы аясында ғылыми тағылымдама үшін ұсынылған университеттер тізіміне кіретінін білді. Осылайша, ол бағдарламаның қатысушысы болуға өтінім жібереді. Райгүлге ғылыми тағылымдамаға шақыру алуына IELTS емтиханынан 7.0 ұпай жинағаны және өзінің зерттеу жобасын нақты түсініп, алдын ала жоспар құрып дайындағаны көп көмектесті.
Райгүл 1992 жылы Жетісу облысындағы Үштөбе қаласында дүниеге келген. Мектепті "Алтын белгімен" тәмамдаған соң, өз өмірін ғылым мен білімге арнады. Қазіргі уақытта ол PhD докторы және І. Жансүгіров атындағы Жетісу университетінде жұмыс істейді.
Тағылымдама барысында Райгүл ауқымды ғылыми жобаны жүзеге асыруға қатысып, халықаралық бақылаушы әрі бірлескен аналитик ретінде қызмет етеді. Жобаға Иллинойс университетінің төрт профессоры мен басқа елдерден екі ғалым қатысады. Қазіргі уақытта Райгүл тағылымдама аясында АҚШ мектептерінде тренингтер өткізеді және білім беру процесін жетілдіру мақсатында деректерді талдайды.
Райгүл үшін бұл тағылымдама кәсіби өсу жолындағы маңызды кезең болды. Ол берген сұхбатында өзінің болашақ жоспарлары және Иллинойс университетіндегі тәжірибесінің кәсіби мақсаттарына қалай әсер етіп жатқанын айтып өтті.
Иллинойс Урбан-Шампейн университеті әлемдік QS World University Rankings рейтингінде 69-орынды және әлемдік THE (Times Higher Education World Universities Rankings) рейтингінде 46-орынды иеленеді.
CGScholar AI Helper дегеніміз не және ол оқытуда революция бола ала ма?
Райгүл: CGScholar AI Helper – бұл мәтін жазу дағдыларын жетілдіруге көмектесетін инновациялық құрал. Ол сіз үшін мәтін жазып бермейді, бірақ сіздің жұмысыңызды жақсартуда құрылымы, логикасы және стилі бойынша нақты ұсыныстар береді. Мысалы, сіз эссе жазып жатырсыз делік, ал бұл құрал сіздің мәтініңізге түсінікті әрі егжей-тегжей кеңес бере отырып, оған ерекше мән-мағына береді.
CGScholar AI Helper-дың басты артықшылығы – ол студенттің өзін дамытуға көмектеседі. Бүгінгі күні көптеген студенттер эссе жазу үшін ChatGPT-ге жүгінеді, бұл академиялық адалдыққа (academic integrity) қайшы келеді. Мұндай жұмыстардың жасанды екені бірден көрінеді. Ал CGScholar AI Helper пайдаланушыны бағыттап, тұжырымдарды жақсартуды немесе мультимедиалық элементтерді қосып, материалды тартымды етуді ұсынады. Мысалы, климат туралы мәтінді инфографика немесе бейнероликпен толықтыру оқуды қызықтырақ етеді.
CGScholar AI Helper-дің ерекшелігі – оны нақты оқу міндеттеріне және стандарттарына бейімдеу мүмкіндігі. Жоба командасы оқытушылар мен бағдарламалар мақұлдаған материалдарды қосып, мәтіндер дерекқорын ретке келтіреді. Аталмыш құрал білім беру стандарттарына сәйкес келеді, бұл оның академиялық талаптарға толық сәйкес келетінін көрсетеді.
Райгүлдің CGScholar AI Helper-ді әзірлеу және тестілеудегі рөлі қандай?
Райгүл: Менің жобадағы бекітілген рөлім – бақылаушы және бірлескен аналитик. Мен зерттеудің барлық кезеңдеріне қатысамын: мектептерде тренингтер өткізуден бастап, деректерді талдауға және ғылыми жарияланымдар дайындауға дейін.
Қазіргі уақытта біз үш мектепте алғашқы тренингтерді өткіздік. Бұл процесс алдын ала сауалнама (pre-survey) жүргізуді, студенттердің жұмыстары бойынша кері байланыс алуды және алты критерий бойынша түзетулер енгізуді қамтиды. Содан кейін біз келесі сауалнамалар (post-survey) жүргізіп, мұғалімдер мен студенттермен сұхбаттасамыз және барлық мәліметтерді хаттамаға енгіземіз. Басқа штаттардағы екі мектепте кейбір процестер онлайн форматта жүргізіледі.
Бірлескен аналитик ретінде мен жиналған деректерді талдап, ғылыми мақалалар дайындаймын. Қазіргі уақытта біз екі жарияланым үстінде жұмыс істеп жатырмыз: біріншісі – Scopus базасына енетін журнал үшін жағдайлық зерттеу, екіншісі – жоба және оның қазіргі нәтижелері туралы шолу. Мұндай деректермен жұмыс істеуге және материалдарды жариялауға тек зерттеу тобының мүшелері ғана қатыса алатындығын атап өткен жөн.
Жоба АҚШ Білім беру департаментінен қаржыландырылып, жоғары сынып оқушыларымен жұмыс істеудегі ерекше тәжірибе болып табылады. Оның нәтижелері қазірдің өзінде Тайваньда өтетін 18-ші халықаралық электронды оқыту және инновациялық педагогика конференциясында ұсынылу үшін қабылданды.
Біз бірқатар айтарлықтай жетістіктерге қол жеткіздік. Мысалы, халықаралық білім беру стандарттарына (Common Core State Standards) негізделген бағалау рубрикасын әзірледік. Бұл рубрика – жәй ғана "журналдағы баға" емес, ол мұғалімдерге оқушыларды жұмыста қалай дұрыс бағыттау керек екенін түсінуге көмектеседі. Қазір біз жоба туралы мақаланы дайындап жатырмыз, ол 2025 жылдың көктемінде Тайваньда өтетін конференцияда ұсынылады.
Сізге тағылымдама барысында ең көп әсер еткен кім және қалай әсер етті? Тағылымдама барысында сізге кімнің ықпалы күштірек болды және қалай?
Райгүл: Маған ең көп әсер еткен, ол менің менторым Мэри Каланцис пен профессор Билл Коуп деп ойлаймын. Бір қызығы, олармен танысуым ғылыми тағылымдамаға грант ұтқанға дейін басталған. Мен Coursera платформасындағы педагогика бойынша олардың курсын өткен болатынмын. Сол кезде олармен жақынырақ жұмыс жасайтынымды елестетпеген де едім. Курста тапсырмаларымды жіберіп, кері байланыс алатынмын. Қазір ойласам, бұл жай ғана онлайн-курс емес, олардың зерттеу тобының бір бөлігіне айналуыма алғашқы қадам болған екен.
Университетке келгенде өзімнің жасаған ғылыми жобамның бастапқы қарапайым нұсқасын көрсеттім. Бұл жоба жасанды интеллектіні білім беру процесіне интеграциялауға арналған болатын. Мэри Каланцис тақырыбыма қызығушылық танытып, өздерінің зерттеу тобының пилоттық жобасына қатысуға ұсыныс жасады.
Мэри мен Билл – өте ерекше, жылы жүрек жандар. Олар жан-жағындағыларды өзінің энергиясымен және терең білімдерімен баурайды. Олар университеттің ең көп сілтеме жасалатын зерттеушілері болып табылады (Хирш индексі – 27), сондай-ақ олардың оқыту барысында жаңа медианы, жасанды интеллект пен технологияны қолдану туралы жұмыстары мені шабыттандырады.
Бұған қоса, мен Оқу үрдісін жобалау және басқару бағдарламасының (Learning Design and Leadership) профессоры Лиам Магимен де жұмыс істедім. Біз "Жас ғалым" байқауына грант алу мақсатында бірлескен жоба дайындадық. Жобаның мақсаты – академиялық ағылшын тілін үйретуде жасанды интеллектіні қолдануға арналған шешімдерді әзірлеу.
Бұл профессорлардың арқасында мен зерттеуші ретінде өстім деп айта аламын. Қазір маған деректер жинау, сұхбат өткізу және зерттеу кезіндегі мәселелерді анықтау оңайырақ. Бұрын мен зерттеу жүргізу үшін қолайлы әдіс таңдау кезінде қиындықтарға тап болатынмын. Мен жауаптарымды әртүрлі ресурстар мен ақпарат көздерінен іздеп жүрдім, бірақ бұл процесс жиі күрделі болып, көп күш жұмсауды талап ететін.
Білесіз бе, менде гуманитарлық ғылымдарға деген құлшынысым болды және технологияны жете бағаламадым. Бірақ менторымның кеңесі менің көзқарасымды өзгертті деп айта аламын. Енді мен Excel және SPSS сияқты заманауи құралдар арқылы деректер жинау процесін тиімді ұйымдастырамын және нәтижелерді тез өңдеймін. Сұхбат үшін сұрақтар дайындауды, сұхбаттасушылар үшін қолайлы жағдай жасауды және әдебиетті сауатты талдауды үйрендім.
Шетелде тағылымдамадан өту кезінде қиындықтарға тап болған жағдайлар болды ма?
Райгүл: Әрине, алғашында мәдениеті мен жұмыс жүйесі бөлек бөтен елге үйреніп кету шамалы қиындықтар туғызды. Бәрінен де кәсіби түрде академиялық ортаның жоғары деңгейдегі талаптары мен стандарттарына үйренісу қиын болды, әсіресе зерттеу жобаларын тығыз уақыт ішінде орындағанда. Алайда, бұл қиындықтар ұзаққа созылған жоқ, өйткені мен өз туыстарым мен жақындарымның, менторымның әркез қолдауын сездім, олар маған барлық сұрақ бойынша көмек беріп отырды. Бұл ғылыми тағылымдама мен үшін маңызды мектеп десем болады, мұнда мен тайм-менеджмент пен командада жұмыс жасау дағдысын дамыттым. Сондай-ақ кері байланыс алуда әрі оны беруде де құнды тәжірибе жинақтадым.
Иллинойс университетіндегі ғылыми ортаны қалай сипаттайсыз? Бұл орта сіздің зерттеуші ретінде дамуыңызға қандай мүмкіндіктер берді?
Райгүл: Иллинойс университетіндегі ғылыми орта – өте ерекше. Мұндағы студенттер мен профессорлар ғылымға толықтай беріледі, олардың ғылымға деген жалынды ықыласы маған үлкен әсер қалдырды.
Бұл жердегі атмосфераны осындағы адамдардың өзі, яғни студенттер, профессорлар мен зерттеушілер жасайды деп айтар едім.
Ресуртар да әлбетте, үлкен рөл ойнайды. Кітапхана – бұл өз алдына жеке әлем. Шынымды айтсам, мұндай кітапхананы еш жерден көрген емеспін. Әлемдегі ең үлкен кітапханалардың бірі, әрі мұнда адасып кетуің де ғажап емес. Бұл жерде 24 миллионнан астам сақтау бірлігі бар, соның ішінде 12 миллионы – баспа кітаптары. Мен Қазақстанда қолжетімсіз сирек материалдарды зерттеу үшін кітапханада көп уақыт өткіздім.
Мені ерекше әсерлендірген – Жазу шеберханасы (Writing Workshop). Бұл академиялық және кәсіби жазу дағдыларымды жақсартуға көмектесетін қолдау тобы. Консультацияға алдын ала жазылу керек, себебі орындар тез толып қалады. Сол жерде мен мәтіннің құрылымы мен дәлелдемелерді қалыптастыру туралы бағалы кеңестер алдым. Докторлық Зерттеулерді Қолдау Бағдарламасы (Doctoral Research Support Program) да маған үлкен көмек болды. Бұл бағдарлама докторанттарға қолдау көрсетуге бағытталған. Ондағы кеңесшілер зерттеу әдістемесі мен деректерді талдау бойынша маңызды мәселелерде маған көмектесті.
Халықаралық деректер қорына қол жеткізу – бұл мүлдем бөлек тақырып. Зерттеу үшін сапалы және өзекті материалдарды пайдалану өте маңызды. Интернетте жиі дәлелденбеген мақалалар, дұрыс емес әдістеме қолданылған зерттеулер немесе ақылы зерттеулер кезігіп қалуы мүмкін. Университеттегі Scopus, JSTOR, Web of Science сияқты халықаралық деректер қорына қол жеткізу менің жұмысымды жеңілдетті, өйткені мен тек тексерілген және өзекті материалдарды пайдаланатыныма сенімді болдым.
CITL Медиа орталығында орталығында онлайн-дәрістерді жазуды үйрендім. Бұл шынымен де шығармашылық процесс болды. Инновациялық студиясында (Innovation Studio) жасанды интеллектпен байланысты жобаларға қатыстым.
CGScholar AI Helper жобасындағы жасанды интеллект болашақта білімді қалай өзгертеді? Бұл процесте мұғалімдердің рөлі қандай болады?
Райгүл: Мұғалімдерді жасанды интеллект ешқашан алмастыра алмайды деп санаймын. Мұғалімдер тек білім берумен ғана шектелмейді, олар студенттерге эмоциялық қолдау көрсетіп, идеяларды талқылап, жеке тәжірибелерінен кеңестер береді.
Дегенмен, жобаның мәні мынадай: мұғалімдердің әр студенттің барлық сұрақтарына жауап беруге мүмкіндігі әрқашан да бола бермейді, бұл физикалық жағынан мүмкін емес. Осындай сәттерде CGScholar AI Helper жақсы көмекші болуы мүмкін, ол сұрақтарға тез жауап береді. Әрине, оның жауаптары тәжірибелі профессордың жауабындай терең әрі жекеленген болмайды, бірақ мәселені тез шешу немесе жалпы бағыт алу үшін оның көмегі өте пайдалы.
CGScholar AI Helper мұғалімдерге көмекші құрал бола алады. Бұл әсіресе студенттердің сұрақтарына жедел жауап беру қажет болғанда пайдалы. Бірақ мұғалімдерден алынған фидбэк әрдайым тереңірек және жеке қажеттіліктерге бейімделген болады.
Ең бастысы, бұл уақытты үнемдейді және студенттерге бір сұрақта тұрып қалмай, жұмысын жалғастыруға мүмкіндік береді. Оқытудың дәстүрлі әдістеріне толықтыру ретінде ЖИ ықпалдастыру ең жақсы шешім болары анық, яғни: оның мүмкіндіктерін дағдылы тапсырмаларды автоматтандыру және талдаудың дәлдігін арттыру үшін пайдалану, бұл ретте сыни ойлауды, аналитикалық дағдыларды және студенттердің тұлғалық өсуін қалыптастыруда оқытушының негізгі рөлін сақтап қалу. Студенттеріміз заманауи озық құралдарға қол жеткізіп, өз мақсаттарына тиімді жетуі үшін бұл технологияның Қазақстанда да енгізілетініне үміттенемін.
CGScholar AI Helper құралын қазақстандық мектептер мен университеттерде қолдануға қалай қарайсыз?
Райгүл: CGScholar AI Helper құралы Қазақстан университеттеріне арнайы бейімделген де болуы мүмкін. Артықшылығы – Learning Design and Leadership (LDL) департаменті әлемнің түкпір-түкпірінен келген зерттеушілермен және профессорлармен байланыста, ал платформа бірнеше шетелдік университеттерде студенттермен сынақтан өтікізіліп жатыр. Егер ағымдағы зерттеу жобасының нәтижелері студенттердің жазу дағдыларын дамытуға құралдың оң әсерін көрсетсе, бұл оның қазақстандық білім беру жүйесіне бейімделуінің пайдасына маңызды дәлел болады. Оқытушылар мен студенттерді құралмен жұмыс істеуге үйрету қажеттілігін қоса алғанда, қазақстандық университеттердің осындай технологияларды енгізуге инфрақұрылымдық дайындығы негізгі кедергі болуы мүмкін. Сонымен қатар, тілдік бейімделу маңызды рөл атқарады, өйткені құралды сәтті қолдану үшін қазақ және орыс тілдерін интеграциялау қажет болады. Сондай-ақ, ұлттық білім беру бағдарламаларының талаптарына сай болу үшін бағалау айдарлары мен стандарттарына өзгерістер енгізу қажет болуы мүмкін. Сонымен қатар, LDL бағдарламасы ынтымақтастық үшін үлкен перспективалар ашады. Әр елдегі әріптестеріміз өз тәжірибелерімен бөлісуге, бірлескен зерттеулер мен жарияланымдарға қатысуға дайын, ал бұл құралды жаңа білім беру орталарына бейімдеу процесін жеңілдетеді. Осылайша, дұрыс қолдау мен ұйымдастыру көрсеткен жағдайда, бұл құрал Қазақстан студенттерінің және оқушыларының академиялық жазу дағдыларын дамытуға ықпал ете алады.
Авторы: Дариға Булат
Суреттер: Райгүл Желдібаеваның жеке архивінен