Нов закон за „дисциплинирање“ на државните факултети во Србија

Државата очигледно одлучила да се обиде да ги стави универзитетите под директна контрола колку што е можно повеќе, изјави Владимир Михиќ од Филозофскиот факултет во Нови Сад.

Владата на Србија најави изготвување на новиот Закон за високо образование и анализа на финансирањето.

Беше формирана Работна група која треба да предложи и мерки за „рационално и одржливо финансирање“ на високото образование „со фокус на студентите“.

За студентите во блокадата, како што наведоа во својот одговор за Радио Слободна Европа (РСЕ), тоа е „најсилниот удар врз образованието досега“.

Одлуката е донесена во време кога државата се обидува да ја прекине повеќемесечната студентска блокада на факултетот, додека студентите инсистираат прво да ги исполнат своите барања.

Учениците од блокадата ја прекинаа наставата низ целата земја по уривањето на бетонската настрешница на Железничката станица во Нови Сад, при што загинаа 16 лица.

Тие бараат институциите да работат на утврдување на одговорност, а како последно барање го додадоа и распишувањето вонредни парламентарни избори.

Додека на јавноста ѝ се презентираат индикации за можни решенија, професорите предупредуваат дека најавениот закон како „Шешељовиот“ од 1998 година би можел да ја загрози автономијата на универзитетите.

Професорот Михиќ вели дека се чини дека постојат мислења дека автономијата на универзитетот драстично се намалува.

„И како во 1998 година и законот „Шешељ“, министерството и државата како основач управуваат со универзитетот многу подиректно преку изборот на нивниот персонал и потенцијално професори, што не само што ја уништува, туку и ја укинува автономијата на универзитетот“, рече Михиќ.

Законот од 1998 година со кој се укина автономијата на Универзитетот беше именуван по неговиот најгласен застапник, Воислав Шешељ, лидер на радикалите и тогашен заменик-премиер на Србија, кој подоцна беше осуден за воени злосторства.

Шешељ е на чело на десничарската Српска радикална партија, чии членови мнозинството се префрлија во владејачката Српска напредна партија (СНС), која беше формирана во 2008 година од неговите поранешни најблиски соработници.

Што е контроверзно за колеџите?

Владимир Михиќ од Одделот за психологија на Филозофскиот факултет во Нови Сад смета дека намерите на властите се јасни од составот на Работната група.

„Со исклучок на ректорот Ѓокиќ, повеќе или помалку сите други добро познати членови беа отворено против блокадата и против студентите и против нивните универзитети од самиот почеток“, изјави Михиќ.

Сепак, тој вели дека се надева оти Универзитетот има доволно сила да отфрли секаков вид „ирационални одлуки на таа комисија (Работна група)“.

Ректорот на Белградскиот универзитет, Владан Ѓокиќ, претходно за „Инсајдер“ изјави дека добил одлука за назначување за член на Работната група, но дека претходно не бил информиран за тоа, ниту дека имало иницијатива за изготвување на таков закон.

Раководител на Работната група е министерот за образование Дејан Вук Станковиќ. Првиот состанок на тоа тело, кој требаше да се одржи во понеделник, 19 мај, беше одложен.

И Исидора Мајкиќ, студентка на Математичкиот факултет, за РСЕ вели дека составот на Работната група за пишување на законот е тоа што најмногу загрижува.

„На чело е Дејан Вук Станковиќ, министерот за (пред)образование, оној кој се заканува дека ќе воведе воена дисциплина на факултетите“, изјави таа.

Мајкиќ додаде дека од 10 членови, кои се универзитетски професори, дури седум се потписници што ја поддржуваат листата на владејачката Српска напредна партија на претходните избори.

Таа додаде дека гласот на студентите во Работната група треба да го претставува Маргарета Смиљаниќ, претседателката на СКОНУС (Студентска конференција на Универзитетот во Србија), за која вели дека од почетокот на студентските блокади не направила апсолутно ништо за да покаже дека е гласот на мнозинството студенти.

„Неопходно е целата академска заедница да стори сè што е можно за да спречи нов закон под овој режим, и затоа повторуваме дека студентите бараат итно распишување вонредни парламентарни избори“, рече Мајкиќ.

Што велат официјалните лица?

Министерството за образование не одговори на прашањето на РСЕ за целта на донесувањето на новиот Закон за високо образование и какви решенија се разгледуваат.

Министерот Дејан Вук Станковиќ смета, како што неодамна објавија медиумите, дека е добро државните универзитети да добијат конкуренција и дека би било фер државата да ги третира приватните факултети подеднакво.

Тој оцени дека оној кој е основач и финансиер мора да управува со институцијата, но исто така рече дека не знае дали сето тоа ќе биде вклучено во нацртот на новиот закон, објави „Њузмакс Балканс“.

Уставот на Србија ја гарантира автономијата на универзитетите, високообразовните и научните установи, кои самостојно одлучуваат за својата организација и работа во согласност со законот.

Станковиќ, исто така, за Би-Би-Си изјави дека не знае „од каде доаѓа загриженоста кога нема нацрти, нема внатрешни консултации, нема различни верзии на законот за кои се шират разни приказни“.

Српскиот претседател Александар Вучиќ, исто така, даде навестувања за тоа што може да се очекува од најавата за нов закон „кој би ги распределувал парите на факултетите поинаку“.

На 16 мај, во обраќање до јавноста, тој рече дека сака повеќе студенти да имаат право на буџетско финансирање на приватните колеџи.

Во април, зборувајќи за ТВ Пинк за новиот Закон за прераспределба на парите за буџетски студии, Вучиќ рече дека „видел колку повеќе пари се трошат таму отколку што е потребно“.

„Ако во суштина ги финансираме факултетите преку таканаречениот буџет за студенти. Зошто би им го дале тоа на оние што не сакаат да работат, на оние што не сакаат да студираат“, рече тој, наведувајќи дека има „многу добри приватни факултети што сакаат да работат“.

И премиерот Ѓуро Мацут, за време на презентацијата на експозето во април, како мандатар, оцени дека „се покажа дека мора да го реформираме образованието“.

„Институциите на системот мора да функционираат со полн капацитет“, рече тој во тоа време, алудирајќи на блокадите на факултетите.

Протест и поради најавениот закон

Распуштање на Работната група за изготвување на новиот Закон за високо образование го побараа професорите и студентите собрани на 23 мај на протестот „Заштита на Универзитетот“ пред Владата на Србија.

Тие исто така побараа укинување на регулативата за пресметка на платите на наставниците, напуштање на „комерцијализацијата и ваучеризацијата“ на образованието и вонредни избори.

Студентка на Факултетот за политички науки (ФПН) кој зборуваше на протестот рече дека „притисоците врз професорите и деканите кои нè поддржуваа во борбата за правда се сè посилни и посилни секој ден“.

Таа оцени дека промените што ги планира Владата на Србија во високото образование повеќе личат на „одмазда за бунтот отколку на искрена желба и волја за подобрување на квалитетот на високото образование“.

Во февруари, Владата на Србија драстично ги намали платите на професорите на блокираните факултети со тоа што донесе одлука за намалување на времето доделено за спроведување научно-истражувачка работа и со зголемување на бројот на работни часови за настава од 12,5 на 87,5.

Додека се чекаат официјални решенија за новиот Закон за високо образование, изјавите на одредени функционери наговестуваат во која насока би можело да се движат работите.

Значи, медиумите и социјалните мрежи зборуваат за „ваучеризација“ на образованието, што значи дека студентите би добивале ваучери и би одлучувале дали ќе се запишат на државен или приватен колеџ, односно кому ќе дадат средства за своето образование.

Професорот Владимир Михиќ смета дека тоа би било катастрофално за голем број факултети и програми, кои се неопходни за опстанокот на образованието и државата, но не се толку популарни.

Тој ја гледа пораката на владата за прераспределба на парите кон факултетите како намера на државата да „затвори факултети, особено оние за кои проценуваат дека не можат да донесат голема сума пари“.

Станува збор за факултети кои можеби не се профитабилни на пазарот, но се неопходни за функционирање на државата, како што се филозофијата, науката и земјоделството.

„Идејата дека државата инвестира повеќе во приватни отколку во државни е прво луда, а второ, дури и многу побогати држави од нашата не инвестираат во приватни факултети, бидејќи тие се приватни факултети и државата може да им овозможи да работат“, изјави Михиќ.

Како можност, медиумите го споменуваат и враќањето на предлозите за странски факултети кои би работеле во Србија без акредитација и контрола.

Во ноември 2024 година, Владата на Србија го повлече од собраниската процедура предлогот за измена на Законот за високо образование, според кој странските факултети во Србија би можеле да работат со акредитацијата што ја имаат во нивната матична земја.

Повлекувањето беше објаснето со потребата од дополнителни консултации и по притисокот од јавноста.

Што се случуваше во 1998 година?

„Целта беше, како што е денес, Универзитетот да остане целосно без своја самоуправа, без своја автономија“, изјави за РСЕ пензионираната професорка по право Весна Ракиќ Водинелиќ.

Таа ја изгуби работата во 1998 година кога беше донесен Законот за високо образование.

Потоа, како професорка на Правниот факултет, таа штрајкувала бидејќи не се согласувала со новиот закон, а потоа, како што вели, била отпуштена бидејќи наводно не доаѓала на работа пет дена.

Законот од 1998 година предвидуваше дека Владата, како основач, ги назначува ректорот на Универзитетот и деканот на факултетот, а за избор на професори беше потребна согласност од министерот за образование.

„Универзитетот не беше општествена институција, туку беше основан како сопственост на Владата на Србија, а сите тела на Универзитетот беа организирани на таков начин што ја претставуваат владата, а не студентите и професорите“, вели Ракиќ Водинелиќ.

Вработените исто така мораа да склучат договор за вработување во рок од 60 дена од датумот. Потоа околу 200 професори беа отпуштени или принудени да ги напуштат своите работни места.

Професорката Весна Ракиќ Водинелиќ вели дека е убедена дека новиот закон значително ќе ја ограничи и елиминира автономијата на универзитетот.

„Без разлика кон кое решение ќе се свртат, тоа ќе доведе до истото што се случи во 1998 година“, оценува таа.

Нов закон за универзитети беше донесен во 1998 година откако професорите ги поддржаа студентските демонстрации против режимот на Слободан Милошевиќ за кражба на локалните избори.

Тој закон важеше до 2002 година, кога новите демократски власти донесоа нов, според кој државата ги финансира универзитетите, а тие донесуваат одлуки независно.

Во март, српскиот парламент усвои измени на Законот за високо образование, со кои се зголемува издвојувањето пари од буџетот за 20 проценти.

Тоа беше едно од барањата на студентите во блокадата.

Според тие измени, учеството на претставниците на основачите во органите на управување беше намалено од 30 проценти на 25 проценти во корист на вработените во високообразовните установи, па застапеноста на вработените сега е 60 проценти.