Дали воената интервенција во Иран може да го смени режимот на ајатоласите?

Прашањето дали целта на Израел во неговата ескалација на конфликтот со Иран се протега надвор од таргетирањето на нуклеарната и ракетната инфраструктура на Техеран до промена на режимот, стана централна тема на дебата меѓу аналитичарите и набљудувачите.

Додека израелските лидери експлицитно не ја прогласија промената на режимот како своја цел, реториката на премиерот Бенјамин Нетанјаху и високи функционери - во комбинација со обемот и интензитетот на неодамнешните операции - сугерира дека соборувањето на исламската република може да биде имплицитна или аспиративна цел.

Критичарите предупредуваат дека таквата стратегија носи огромни ризици: регионална ескалација, ненамерни политички последици и потенцијално зајакнување на уште потврдокорните елементи во раководството на Иран. Тие тврдат дека обидот за насилно реинженеринг на политичкиот поредок на Иран е коцкање со високи влогови без загарантирана добивка.

Поддржувачите на поагресивен став, сепак, тврдат дека Исламската република е послаба од кога било. Тие укажуваат на постојаното јавно несогласување и растечката меѓународна изолација, инсистирајќи дека овие услови претставуваат ретка можност да се олесни колапсот на режимот. Според нивното мислење, одржливиот надворешен притисок би можел да биде одлучувачки фактор за донесување на долго посакуваните промени.

Протести, притисок и можности

Дали воената интервенција сама може да постигне промена на режимот во Иран, останува силно оспорувано - и во политичките кругови и меѓу самите Иранци. Во последниве години, земјата доживеа постојани бранови на протести низ целата земја, особено востанието во 2022 година по смртта на Махса Амини во полициски притвор.

Тоа движење, кое се здружи околу слоганот „Жени, живот, слобода“, брзо се прошири низ десетици провинции и привлече поддршка од различни сегменти на општеството. Тоа беше дочекано со жестоко задушување: според групите за човекови права, наводно, биле убиени над 550 демонстранти, а повеќе од 20.000 уапсени.

Протестите го разоткрија длабокото јавно незадоволство и ја открија ранливоста на режимот. Но, тие, исто така, ја истакнаа издржливоста - и подготвеноста да се користи неограничена сила - на безбедносниот апарат на Иран, истакнувајќи ги предизвиците со кои се соочува секој напор да се оттргне одвнатре исламската република.

Некои аналитичари тврдат дека надворешниот воен притисок може да создаде простор за иранската опозиција. Но, дури и меѓу поборниците за промена на режимот, постои широко признание дека само воздушните напади се недоволни.

„Многу зборуваме за промена на режимот, но навистина не инвестиравме во кампања за проширување на комуникациите, за создавање фонд за штрајк, за да ги направиме сите овие различни работи што ќе и овозможат на иранската опозиција простор да дише, простор за организирање и мобилизирање против режимот“, рече Илан Берман, виш потпретседател на Американскиот совет за надворешна политика и член на одборот на РСЕ.

Говорејќи за Радио Фарда на РСЕ, тој ја нарече оваа основа „неопходен предуслов за Иранците навистина да се чувствуваат доволно сигурни за да се кренат на одржлив начин“.

Без такви напори, предупредуваат критичарите, воената интервенција ризикува да има контраефект - да ги зајакне тврдокорните и да ги отуѓи обичните Иранци.

Поделени ставови за интервенција

За многу Иранци, разликата помеѓу исламската република и самата нација е суштинска.

„Ова не е војна меѓу Израел и Иран, туку меѓу Израел и Исламската република. Иранците со години бараат промена на режимот, а на крајот, меѓу Иран и Исламската република, само еден ќе остане“, рече Хамед Шеибани-Рад, висок член на странската, промонархиска партија Иран Новин.

„Луѓето многу добро знаат дека оваа можност што им ја дава Израел можеби нема да се појави повторно“, додаде тој, одразувајќи го ставот на некои дека надворешниот притисок може да ја забрза долгоочекуваната промена.

Други, сепак, предупредуваат дека странската интервенција - особено кога резултира со цивилни жртви или удари на инфраструктура од витално значење за секојдневниот живот - може да го поткопа легитимитетот на домашното несогласување.

„Критиката на Исламската република е домашно прашање. Народот на Иран е свесен и не му треба чувар во странство, особено не некој како Нетанјаху“, рече одбранбениот аналитичар од САД, Хосеин Аријан во интервју за Радио Фарда.

Тој тврди дека израелските напади на крајот ги таргетираат средствата што „припаѓаат на иранскиот народ“, опишувајќи ја исламската република како „ништо освен закупец“.

Додека легитимитетот на исламската република се чини сè покревка - доказ за слабиот одѕив на изборите и постојаните немири - повеќето набљудувачи се согласуваат дека трајните промени на крајот ќе треба да дојдат од внатре. Странската воена акција може да влијае на темпото или природата на таа промена, но дали може да ја иницира, останува длабоко нерешено прашање.