Baśka miała fajny ogonek

Zwiększając lub zmniejszając przepływ krwi przez ogon, wiewiórka reguluje temperaturę. A zimą nakrywa się nim jak kołderką

Rude owłosienie ma w społeczeństwie marną opinię. W bajkach lis jest szwarccharakterem, a Reymont w „Chłopach” rudym uczynił podstępnego, chciwego młynarza. Nawet wśród ludzi walczących z rasizmem spotkałem takich, którzy jednemu z kolegów zarzucali wredotę, bo rudy. Ba! Nawet o moich kotach usłyszałem, że wredne, bo rude! Wyjątkiem od reguły wydaje się wiewiórka.

Nie taka ta Baśka, jak ją malują

Powszechną sympatię do wiewiórek wyzyskują spece od marketingu. W jednej z reklam Baśka namawia nas do wzięcia kredytu, w drugiej wiewiórka zachwala krem czekoladowy z orzechami, a w kolejnej orzeszki ziemne. O ile orzechy laskowe znajdują się na liście smakołyków naszych rudzielców, o tyle czekolada i fistaszki raczej im zaszkodzą. Zresztą wiewiórki o tym wiedzą i jeśli mają wybór, to po fistaszki nie sięgną. W badaniach prowadzonych w warszawskich Łazienkach przez naukowców z Instytutu Nauk Leśnych SGGW podawano wiewiórkom orzechy włoskie, laskowe i ziemne. W 80% Baśki brały włoskie, fistaszki zaś w ledwie 1%. Widać, wiedzą, że wysoka zawartość fosforu w orzeszkach ziemnych zmniejsza przyswajanie wapna.

Tu należy wspomnieć, że orzechy włoskie nie są naturalnymi roślinami naszej części świata, przybyły z południowo-zachodniej Azji i choć mają wiele prozdrowotnych właściwości, dla naszej przyrody nie są zdrowe. Od 30 lat obserwuje się ekspansję tej rośliny, która wypiera rodzime gatunki. Wiewiórcze łapki mają w tym swój udział, choć o wiele bardziej przyczyniają się do tego krukowate. Jedne i drugie robią na zimę zapasy, m.in. z orzechów. Zgodnie z powszechnymi w naszym społeczeństwie mitami i krukowate, i wiewiórki są zapominalskie, przez co nie zjadają wszystkiego. Tymczasem i jedne, i drugie zwierzęta nie tylko mają pamięć jak słoń, ale też ponadprzeciętną inteligencję.

Skąd zatem kiełkujące orzechy? Twórcy spichlerzy nie wiedzą, ile czasu potrwa zima ani jak będzie sroga, muszą więc przygotować się na najgorsze, w tym na kradzież zapasów. Wrony czy sójki obserwują wiewiórki i vice versa. Jedne i drugie nawzajem się okradają, przy czym im cenniejszy obiekt, tym bardziej starają się zmylić przeciwnika. Mało wartościowy pokarm wiewiórki ukrywają bardzo szybko, z cennym kluczą, często markują zakopywanie i są w tym niezłe. W miejskich parkach nawet w 30% przypadków krukowate usiłują zrabować zasoby, ale udaje im się to ledwie raz na trzy próby. Co innego, gdy złodziejem jest inna wiewiórka, ta zawsze znajdzie ukryty skarb, choć okradanie współbraci jest znacznie rzadsze.

Orzechy włoskie są jednymi z najcenniejszych, ledwie cztery zaspokajają dobowe zapotrzebowanie wiewiórek. Dla porównania – orzechów laskowych Baśki potrzebują 20, nasion świerka z 22 szyszek, a sosny nawet 100. W warunkach naturalnych najwięcej zjadają tych ostatnich. Aczkolwiek wiewiórki są oportunistami pokarmowymi – jedzą wszystko, i to dość dosłownie. W ich menu znajdują się m.in. owoce, w tym uprawiane przez nas w sadach, pąki drzew, zielone części roślin, grzyby i mięso.

Co do grzybów, to potrafią one zbierać te same co my, a nawet suszyć je na zimę. Z tym że nie używają suszarek, wtykają je między gałęzie drzew. Jako cwaniaki wiedzą, że grzybów nie zakopuje się w ziemi, ukrywają je w dziuplach, wraz z suszonymi owocami. To jednak niewielka część mykoflory, którą spożywają, większym powodzeniem cieszą się grzyby podziemne, a jeszcze większym – rosnące pod korą; to one mają więcej cennych dla gryzoni składników.

Idę o zakład, że to nie grzyby wprawiły Państwa w zdumienie, lecz mięso. Najczęściej są to owady, ale nie tylko, wiewiórki chętnie plądrują ptasie gniazda, zjadając jaja i pisklęta, a nawet dorosłe ptaki. Badania prowadzone w szczecińskich parkach wykazały, że za 80% strat w lęgach odpowiadają wiewiórki, a nie najczęściej obwiniane sroki i wrony! Co więcej, ptaki lęgnące się w dziuplach są niedostępne dla krukowatych, ale nie dla wiewiórek. Ptaki znają wiewiórcze zagrożenie i gdy zimą obserwuję wiewiórki w karmniku, to skrzydlaci stołownicy czekają, aż ssak go opuści. Z wyjątkiem sosnówki, jednej z najmniejszych gościń mojego paśnika. Ta mała cwaniara zawsze podchodzi rudzielca od tyłu, uważając, by nie trącić go w ogon. Większe ptaki odganiają malucha, więc tycia sikorka nadrabia cwaniactwem.

Zimowe obserwacje wiewiórek w karmnikach obalają przekonanie, jakoby zwierzęta te przesypiały zimę. W rzeczywistości przy wyjątkowo srogiej pogodzie potrafią przez kilka dni nie wychodzić z gniazda, ale poza tym momentem są aktywne. Zimowe gniazda mogą być w dziuplach, ale wiewiórki konstruują też charakterystyczne kule, zwykle między gałęziami lub przy pniu. Te zbudowane są na bogato, z włókien roślinnych, nierzadko uzupełnianych sierścią, pierzem, a nawet zwędzonymi ludziom szmatami. Wiewiórka zaanektowała jedną z budek lęgowych koło mojego domu. Gdy ją czyściłem, znalazłem… zaginione spodnie od piżamy! Dzięki misternej robocie różnica temperatur w zimie może sięgać nawet 30 st. w stosunku do otoczenia. Co więcej, choć wiewiórki są samotnikami, to podczas mrozów niekiedy goszczą u siebie sąsiadów – wiadomo, gdy się do kogoś przytulimy, to obojgu cieplej.

Co innego latem, wówczas wiewiórki mają gniazda bardziej przewiewne. Takich gniazd wiewiórka miewa kilka, rozsianych po zajmowanym terenie. Tu zaznaczę, że rudzielce nie są terytorialistami, ich areały zachodzą na siebie, ale wiewiórki stojące niżej w lokalnej hierarchii unikają okolic gniazd tych usytuowanych wyżej. Ustaleniu hierarchii służą wzajemne gonitwy, wiele można też wyczytać z zapachów pozostawianych przez konkurentki na trasach, po których się przemieszczają. By zostawić zapach, wiewiórka pociera pyszczkiem o gałązki, rzadziej znakuje szlak moczem.

Cały tekst można przeczytać w „Przeglądzie” nr 15/2024, którego elektroniczna wersja jest dostępna dla posiadaczy e-prenumeraty

Rude, czyli jakie?

Same cechy przypisywane rudej barwie owłosienia są zjawiskiem kulturowym i w wielu kulturach wcale nie budzi ona negatywnych skojarzeń. Wśród bohaterów literackich przedstawianych w pozytywnym świetle są Evan Maclan z „Kuli i krzyża” G.K. Chestertona, rodzina Weasleyów z Harry’ego Pottera czy Jan Bytnar „Rudy” sportretowany w „Kamieniach na szaniec”. Rudym owłosieniem może się pochwalić nie więcej niż 2% ludzkości. Najwięcej rudzielców jest wśród Udmurtów zamieszkujących południowo-wschodnią część europejskiej Rosji, Szkotów i Irlandczyków. Rzadkość tej barwy wynika z tego, że jest kodowana przez geny recesywne, czyli muszą się spotkać dwa „słabsze” geny, by dać rudy kolor. Za rudą barwę odpowiada feomelanina, która jest płynna, w przeciwieństwie do innych form melaniny, mających postać krystaliczną. Melaniny są jednymi z najczęstszych barwników roślin, grzybów i zwierząt.

Fot. Shutterstock

Post Baśka miała fajny ogonek pojawił się poraz pierwszy w Przegląd.