«Şimdiki adise-vaqialar tarihta küzgüde kibi aks etile»: qırımtatar tarihınıñ yañı formatı

Bu leyha içün para srowd funding platforması vastasınen toplandı, onı yerine ketirmek içün meşur insanlar qoşuldı. Emine Ceppar, Ahtem Seitablayev, İvan Len, Sevgil Musayeva, Eskender Bariyev, Elmaz Asan, Gülsum Halilova, Ayder Mujdabayev, Elvina Zeynedinova, Bogdan Benük qırımtatar halqınıñ tarihını seslendirdi. Olar tarihçı Valeriy Vozgrinniñ «Dünyalar. Halqlar. Qırımtatar tarihı» ses kitabınıñ parçalarını ukraince oquy. Leyhanıñ esas sesi Andrey Saminin – Ukrainada nam qazanğan artist, ukrainalı teatr, kino ve dublâj oyuncısı oldı.

YouTube, Mixcloud, Anchor Spotify, Google Podcasts meydançıqlarında «Müelliften», «Muqaddeme» ve «I bölük» qısımları endi bar. Daa soñra ses kitabınıñ nevbetteki bölük ve ast bölükleri peyda olacaq, hususan «Qırımnıñ devlet ayatı» (Qırım hanlığınıñ devri), «XVII asırda Qırım ve Zaporojye», «İlhaq», «Qırım medeniyetiniñ şavleleri», «Sürgünlik» olacaq.

Qırımtatar tarihı aqqında ses kitabı nasız azırlanıldı? Qırımtatar tarihınen bağlı angi edebiyat bar? Zemaneviy tarihçılar qırımtatar tarihı aqqında qaydan malümat ala?

Bu ve diger aktual mevzularnı Qırım.Aqiqat Radiosınıñ studiyasında «Qırım meselesi» yayınında alıp barıcı Aleksandr Yankovskiy ve subetdeşleri muzakere etti: Qırım tarihçısı Gülnara Bekirova; Qırım tarihçısı Sergey Gromenko; «Qırımtatar tarihı» leyhasınıñ müellifi Vera Pravilo; ukrainalı teatr ve kino oyuncısı, Ukraina halq artisti Bogdan Benük.

Tarihçı, professor, qırımtatar halqınıñ tarih tedqiqatlarınıñ müellifi, II çağırılış Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı (1991 senesi iyün ayı – 1996 senesi iyün ayı), «Qırımtatar halqınıñ tarihı» dört tomlıq işiniñ müellifi Valeriy Vozgrin 2020 senesi yanvarniñ 10-na keçer gecesi vefat etti.

«Adaletni pek sevgen, Qırımdan ayrette qalğan ve onı yaramay terk etkenini is etken kibi edi. Amma Vozgrin muvafaqiyetli ilmiy karyerasını yaptı, ve yarımadada Qırım meselesinen oğraşıp bunı yapmaq imkânsız olur edi. O, özüni Qırımğa borclu is etti», – dep aytqan edi o vaqıt Qırım.Aqiqat Radiosında Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov.

Qırım tarihçısı Gülnara Bekirova bu kitap basılğanda Qırımda müellifnen laf etken edi, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında o, Vozgrinniñ işini devam etmek niyetleri aqqında tarif etti.

– Valeriy Yevgenyeviç – bu ulu bir insan, bir tarihtır. Bu müellif bu işni yapmaqtan qorqmadı – kerçek bir vatandaş qaramanlığı. Ne yazıq ki, Valeriy Yevgenyeviç tek qırımtatar sürgünligi devrine qadar yazıp yetiştirdi, amma zemanege qadar devam etmege istegen edi. Bu insannı hatırlamağa isteysiñ, o, tek belletrist degil, adise-vaqialarnı pek añlayışlı ve mantıqlı tarif ete.

Bugünki künde qırımtatarlarğa olğan ahlâqiy iklim daa yahşı, amma on yıllar evelsi dersliklerde bütün halq Ukrainanıñ daimiy duşmanı olaraq kösterilgen edi. Qırımtatarlar ve ukrainlerniñ duşmanlıq tarihı pek yahşı kösterilgen, amma birdemlik, asırlarnen devam etken küreşleri yahşı kösterilmegen. Şimdi vesiqalar derc etile, arhivler açıla, Qırım ve qırımtatar halqı aqqında ilmiy işler derc etile – bu pek qıymetli. Çoq şey Rusiye arhivlerinde qala, Ukraina içün bütün vesiqalarnıñ açıq olması müim, meselâ, qırımtatar halqınıñ milliy areket vesiqaları gizli olmamalı. Şimdi müim malümat açıq. Qırımtatar tarihı dünyada ögrenile ve bu müsbet bir şey.

Qırım tarihçısı Sergey Gromenko Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında qayd etkenine köre, «Qırımtatar halqınıñ tarihı» kitabı ilmiy monografiya janrında biraz ağır üslüpte yazılğan.

– Kitap basılğanda böyle işler az edi. Qırımtatar metsenatları kitap er bir qırımtatar müessisesinde ve bir çoq qorantada olacaq nushağa yatırım yaptı. Tarqatuvnı aytsaq, bu emek populâr, dep aytmaq mümkün. Bu kitapnıñ ses formatına qıymet kesmege azır degilim. Bu çeşit monografiyalar ses kitabı şeklinde sıq-sıq çıqa, Ukrainada ilmiy kitaplarnı seslendirgen bir studiya bar. Bunı yapsalar, bunı istegenler bar, demek. Neşirni populârlaştırmaq yolunda büyük adım olğanına inanam.

Büyük qısmı ğayıp olğan ve bu halqnıñ vesiqalarnen isbatlanğan tarihını tek 19-ıncı asırdan bilgenimiz içün bu tarihnı saqlap qalmaq pek emiyetlidir. 15-inci asırdan 1736 senesine qadar saqlanğan qırımtatar vesiqalarınıñ büyük qısmı 1736 senesi Rusiye Qırımnı ilk sefer almağa tırışqanda kül oldı. Bu feldmarşal Minihniñ emrinen yapıldı, çünki o vaqıt Qırımnı zapt etip olamaycağıın añlap, qırımtatarlarğa böyle «bahşış» yapıp ketti. Rusiyeliler şimdi de, hususan 18-inci asırda, zapt etmege tırışqan halqlarnı ürmet etmey, vesiqalı miras o yerde yana edi. Minihniñ bir şey alıp ketmege imkânı olmadı, qaçtı. Amma bazı vaqıtları rusiyeliler yanına bir şey alıp yetiştirgen edi, böyle vesiqalarnı şimdi tapa bilemiz.

Vozgrinniñ esas işi yañı ses formatında saqlana, leyha taqımı onı daa qolay yapmağa tırıştı. «Qırımtatar tarihı» leyhasınıñ müellifi, kyivli Vera Pravilo Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında ukrainalılar zemaneviy esnaslarnı daa yahşı añlamaq içün halqlarnıñ bağlarını terenden añlamaq kerek.

– Tamırlarnı añlap, Qırımnı işğalden qurtaruv imkânlarını tapmaq kerek. Ukrainalılar qırımtatar tarihını pek az bile, leyhamız – bu bir ihtiyac. Birinci mesele ukrain tiline tercime etüv oldı, daa devam ete, ekincisi – format qolay olmalı, diñleyiciniñ oña meraqlı devirni saylamağa imkânı olmalı.

Kitap ilk baqışta zor, bizim vazifemiz eñ esasını saylap, hronologiyasını saqlamaq, müellifniñ üslübini qaldırmaq ve daa qolay ses formatını yapmaq edi. Amma Valeriy Vozgrinniñ niyetlerini saqlap oldıq.

«Vozrojdeniye» halqara fondundan leyhağa srowd funding platformasında toplanğan paranı eki qatına çıqarmağa imkânımız oldı. Biz insanlarnı celp ettik, para topladıq, ğayeni populârlaştırdıq ve neticede er şey yaptıq.

Ukrainalı teatr ve kino oyuncısı, Ukraina halq artisti Bogdan Benük Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında bu leyha üzerinde çalışıp, Ukraina tarihını özü içün bam-başqa şekilde nasıl açqanını tarif etti.

– Ukraina tarihını farqlı noqtaiy nazarlardan ögrenmek pek meraqlı. Meselâ, kitap üzerinde çalışıp, İvan Mazepa devrinde daa bir getman – Petrik olğanını bildim, onıñ rus halqı ile munasebetlernen bağlı fikirleri doğru çıqtı. Yani kitapta tek halqnıñ turmuşını degil, o vaqıt olğan fikirlerni ögrenesiñ, meraqlısı şu ki, şimdiki adise-vaqialar küzgüde kibi akis etile. Yani biz deñişmeymiz, hulâsalar çıqarmaymız. Şunıñ içün Ukrainanı sevip sayğan insanlarnıñ kitap aqqında bilmesi müim.

Aleksandr Yankovskiy, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ müellifi ve muarriri​