Milliy medeniyetlerniñ yaqınlığı birlik amili olaraq: sanat ve tarih Ukraina ve Qırımnı nasıl birleştire
«Sanat tedaviylemey, amma diagnoz qoya», dey ukrain ressamı Vlodko Kaufman. «Yol» keñiş mıqyaslı medeniy ve sanat leyhası çerçivesinde Ukraina ile Qırım arasındaki alâqalar, ukrainlerniñ qırımtatarlarnı añlayışı ve umumiy tarihiy taqdiri ile bağlı qıyın sualler köterile. Qırımnı daa yaqın ve añlayışlı yapmaq içün ilim ve sanat adamları birleşti. Leyha yedi büyük teşebbüsten ibaret. Olarnıñ arasında "Qırım evi" ve Gonçar adına müzeyinde eki sergi leyhası, 200-ge yaqın el işi sanat eserlerinden ibaret yañı devlet kollektsiyası, tarihiy Çumak yolu boyunca yañı turistik yol.
Leyha Ukraina Medeniyet fondu, Ukraina institutı ve Qırım eviniñ destegi ile “El-Cheber" CT tarafından ömürge keçirile. Leyhanıñ ortaqları: Ukraina Milliy hatıra institutı, İvan Gonçar müzeyi, Eleos-Ukraine, Svitarta, Qırımnıñ qavimşınaslıq ve siyasiy araştırmalar merkezi. Leyhada belli medeniyet ve sanat erbapları iştirak ete, olarnıñ arısında rejissör Ahtem Seitablayev, Ukraina Helsinki grupassınıñ tesisçilerinden biri, UKU prorektorı Miroslav Marinoviç, Ukraina TİN birinci muavini Emine Ceppar, sanat erbapları Rustem Skibin, Petro Gonçar ve digerleri.
Qırım ve qırımtatarlarnıñ tarihı ve medeniyeti Ukraina tarihında angi yerni ala? Ukraina qıtasınıñ sakinleri yarımada, sakinleri ve onıñ ukrain alanındaki yeri aqqına ne bileler? Qırımtatar medeniyeti ve tarihı ile tanışlıq ukrain cemiyetine nasıl tesir ete?
Bu ve diger aktual mevzular Qırım.Aqiqat Radiosınıñ studiyasında "Qırım meselesi" yaynında alıpbarıcı Aleksandr Yankovskiy ve onıñ subetdeşleri ukrain sanatşınas, "Yol" leyhasınıñ koordinatorı Svetlana Lâhovets, qırımlı tarihçı, leyhanıñ mesleatçısı Gülnara Abdullayeva, ukrain ressamı, performer Vlodko Kaufman muzarke etti.
"Yol" leyhasını taqdim etip, qırımtatar çölmekçi Rustem Skibin özüni tanıma basamağını nasıl keçkenini hatırlay.
«Menim içün 90-ıncı senelerde Qırımğa qaytmaq, añlamaq ve özüme men kimim, neçün qırımtatarım kibi sualler berip başlağanım zaman böyle bir deñişüv noqtası oldı. Ve o zaman men artıq Qırımda, bir qasabada, qırımtatarlar, adetler arasında olğanda, halqnı tertip etken muayyen bir formula olğanı qararına keldim. Ve bu formula böyledir: medeniyet, tış dünyağa munasebet, iç dünyağa munasebet, din ve beden. Toprağımızda olğanımız içün bu bir arağa kelip başladı, halqımız ğayrıdan ösip ve şekillenip başladı. Bu leyha bütün bularnı mütehassıslar, medeniyet erbapları, tarihçılar, qavmiyatçılar, çalğıcılarnı ihtisasiy seviyede birleştirip adetlerimizni yüksek seviyede köstermek içün bir imkândır», – dey Skibin.
Bir çoq ukrainler yalıñız bugün qırımtatarlar ve olarnıñ medeniyeti ile tanışıp başlay. Sanatşınas, "Yol" leyhasınıñ koordinatorı Svetlana Lâhovets Qırımnıñ tamır halqı ile ilk körüşüvini hatırlay.
–Gençligimde Qırımğa barğanım zaman qırımtatarlar aqqında ilk eşitkenim şey ruslarnıñ sözleri edi: "bizden topraq almaq içün mında keldiler". Bu içimde dissanansqa sebep oldı ve soñra qırımtatarlarnıñ kim olğanını tüşündim.
Leyhanı başlamazdan evel meseleni araştırdıq ve belli oldı ki, Ukrainada Menlik inqilâbından soñ qırımtatarlar aqqında daa çoq insan bildi, qırımtatar medeniyeti ile tanışmaq istek ve talap bar. Al-azırda halq aqqında bilgiler sahtiydir, Qırım ise yaz tatili içün bir yer kibi qabul etile. Şunıñ içün böyle leyhalar pek müim. Öz tarihını bilmeme, başlarda boş yer bere, misal olaraq, sovet mifleri ile toldurıla bile. Qırımtatarlar kim olğanı ve ukrainlerge ne qadar yaqın olğanları aqqında malümat bermek peşin fikirlerni toqtatacaq.
Yedi teşebbüsimiz bar ve er biriniñ öz leyhaları - medeniy mahsulları bar. Misal olaraq, "Çumak yolu". Biz Kyivde Kalançakqa kettik, ukrain ve qırımtatar medeniyetlerini birleştirgen leyhalarnı kösterdik, Çumak yoluna bağışlanğan hatıra leyhalar qoydıq. Qıırmtatar tilinden türküler, nağmeler yazamız. Pirogovo halq mimarlığı ve yaşayışı milily müzeyinde evel iç bir vaqıt olmağan qırımtatar mülküniñ inşasını başladıq.
Qırımtatar tirihçısı Gülnara Bekirova, qırımtatarlarnıñ tarihında bir çoq boş yer qala, lâkin böyle leyhalarnıñ yardımı ile olarnı da qapatmaq mümkündir, dep qayd ete.
– Arhiv vesiqaları, asıl menbalar elde etile ve tarihiy kanva qurula. Sovet Birligi devri o qadar zeerli edi ki, qırımtatarlar aqqında malümat o qadar menfiylik ile tolu edi ki, bugün qırımtatarlar aqqında mifler ve stereotipoler bar. Qırımtatarlar, Qırım olarnıñ doğğan yeri, qavmiy toprağı olganı ve ukrainler ile munasebetleri aqqında aytıp bermege vaqıt keldi. Leyhamıznıñ maqsatlarından biri, halqlarımıznıñ birlikte ve dostane munasebette olğan zaman ne qadar küçlü olğanlarını köstermektir.
Misal olaraq, Qırım evinde bir sergi teşkil etilecek. Bu ziyaretçiniñ Qırım Hanlığı devrine qadar ketmege, bu devlet qurulışından özüni is etmege fırsat berecek. Bu, Sovet kitaplarında tarif etilgen bir qorquç yeri olmağanı belli olacaq. İnsan Qırım hanlığınıñ medeniyeti, maneviy yaşayışını körip olacaq. İslam aqqında bilip olacaqlar, tasil nasıl olğanı körecekler. Hristianlar ve yeudiyler Qırım Hanlığında nasıl yaşağanını ve siyaset ne qadar tollerant olğanını körip olacaqlar.
Çoqusılar içün Qırım bu deñiz, dağlar, amma kerçekten bu leyhamızda yer alacaq çöl de, dey ukrain ressamı ve performer Vlodko Kaufman.
– Sanat vastasınen bu qadar ağır bir meseleni keçirgen pek büyük ve türlü bir leyha üzerinde çalışamız ve bu insanlarğa pek tesir ete. Biz, qıymetni ğayıp etkende añlaymız. Devlet Qırım meselesine az diqqat ayıra, buñı añlamaq ve onıñ üzerinde çalışmaq kerek. Menim fikrimce, sanat vastasınen açıq şekilde muzakere etilmesi qıyn olğan meselelerni sanat vastasınen al etmek mümkün. Menim sergim meraqlı olması içün elimden kelgenini yapam, amma sanat tedaviylemey, yalıñız diagnoz qoya.
(Metinni İnna Anitova azırladı )