TÜRKİYE’DEN İSRAİL’E YÖNELİK TİCARET KISITLAMASI

Giriş

Sonunda beklenen oldu ve 7 Ekim 2023 tarihli ve 1.000’in üzerinde İsraillinin ölümüne neden olan “Aksa Tufanı” adı verilen sürpriz Hamas saldırısı[1] sonrasında İsrail’in Gazze’de yaşayan Filistinli sivillere yönelik gerçekleştirdiği ve şimdiye kadar 32.000’in üzerinde insanın ölümüne yol açan[2] orantısız şiddete tepki olarak, Türkiye, 54 ürün kaleminde İsrail’e yapılan ihracata kısıtlama getirdi. Bu yazıda, Türkiye’nin İsrail’e yönelik ticaret kısıtlaması kararını ve Türkiye-İsrail ekonomik ilişkilerinde son dönemde yaşanan önemli gelişmeleri özetleyeceğim.

İhracat Kısıtlaması Kararı

9 Nisan 2024 Salı günü Ticaret Bakanlığı tarafından yapılan bir duyuru ile kamuoyuna ilan edilen Türkiye’nin İsrail’e yönelik ihracat kısıtlaması, aşağıdaki 54 ürün/sektörde geçerli olacaktır:[3]

1. Alüminyum Profiller
2. Alüminyum Teller
3. Boyalar
4. Bakır Profiller, Çubuklar ve Teller
5. Beton Mikserleri
6. Çelik Borular Ve Bağlantı Parçaları
7. Çelik Filmaşin
8. Çelik Kaplar ve Depolar
9. Çelik Köprü Aksamı
10. Çelik Kuleler
11. Çelik Profiller
12. Çimento
13. Çimentodan, Betondan veya Suni Taştan İnşaat için Bloklar ve Levhalar
14. Demir Çelikten Tüm İnşaat Malzemeleri
15. Demir-Çelik Tüm Teller
16. Ekskavatörler
17. Elektrik Kabloları
18. Elektrik Panoları
19. Fayanslar
20. Fiberoptik Kablolar ve Elektrik İletkenleri
21. Forkliftler
22. Granit
23. Halat ve Kablolar
24. Hırdavat Ürünleri
25. Hidrolik Yağlar
26. İnşaat Demiri
27. İnşaat Makinaları
28. İnşaat Yalıtım Malzemeleri
29. İnşaatta Kullanılan Camlar
30. Kimyasal Bileşikler
31. Kimyasal Gübreler
32. Klinker
33. Kovalar, Kepçeler, Kürekler, Kıskaçlar ve Kancalar
34. Kükürt
35. Madeni Yağlar
36. Makaralı Zincirler
37. Mermer
38. Metal İşleme Makinaları
39. Metallerin İşlenmesinde Kullanılan Kimyasallar
40. Mineral Gübreler
41. Motor Yağları
42. Paletler
43. Plastik Borular
44. Sandviç Paneller
45. Seramikler
46. Solvent Boyalar
47. Tel Çekme Makinaları
48. Testere Makinaları
49. Tuğlalar
50. Uçak Benzini ve Jet Yakıtı
51. Vernikler
52. Vinçler
53. Yapıştırıcılar ve Tutkallar
54. Yassı Çelik Ürünleri

Açıklamada, ayrıca, İsrail’in Gazze’de yürütmüş olduğu ve sivilleri hedef alan askeri operasyon kınanmış ve Türkiye’nin akan kanın durması ve Gazze halkının ihtiyaçlarının karşılanması konusunda aktif çaba içerisinde olduğu vurgulanarak, Türkiye’de bazı basın-yayın organlarında yer alan İsrail’e askeri malzeme satışı yapıldığı iddiası yalanlanmıştır.[4] Açıklamada Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (2728, 2720 ve 2712 sayılı kararlar), Genel Kurulu (ES-10/21 ve ES-10/22 sayılı kararlar) ve İnsan Hakları Konseyi (A/HRC55/L.30 sayılı karar) ile Lahey’deki Uluslararası Adalet Divanı’nın (26 Ocak ve 28 Mart 2024 tarihli ihtiyati tedbir kararları) kararlarına da atıfta bulunularak[5], kararın uluslararası hukuk ve evrensel bir perspektiften alındığı ve kesinlikle İsrail veya Yahudi halkına özel bir husumet gütme amacı taşımadığının altı çizilmek istenmiştir.,

Türkiye ve uluslararası kamuoyunun gündemine bomba gibi düşen bu karar sonrasında konuşan Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ticaret kısıtlamalarının Gazze’ye kesintisiz, engelsiz ve yeterli miktarda insani yardım ulaştırılıncaya kadar devam edeceğini açıklamış ve İsrail’le ticaret konusunda yapılan haberlerin de “manipülasyon ve çarpıtma” olduğunu vurgulamıştır.[6] Bu şekilde, Ankara, Tel Aviv’e yönelik ihracat kısıtlamasını Gazze’ye kesintisiz ve yeterli düzeyde insani yardıma izin verilmesi şartına bağlamıştır. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ardından konuşan Türkiye Ticaret Bakanı Ömer Bolat ise, telefondan görüştüğü Filistin’in yeni Ekonomi Bakanı Muhammed el-Amur’u tebrik ederken, bu karar nedeniyle Filistinli muhatabının memnuniyetini ifade ettiğini de açıklamıştır.[7]

Karara hemen tepki gösteren İsrail Dışişleri Bakanı ve Likud Partisi mensubu Yisrael Katz ise, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Hamas’a destek uğruna “Türkiye halkının ekonomik çıkarlarını feda ettiğini” iddia ederek, İsrail’in de Türkiye ekonomisine zarar verecek karşı tedbirler alacağını söylemiştir.[8] Katz, bu kapsamda İsrail’den Türkiye’ye ihracatı yapılan ürünlerde kısıtlamaya gideceklerini ve bunun yanında ABD’deki Yahudi lobisi ile temasa geçerek Türkiye’ye yönelik yatırımların önlenmesi ve Türkiye’ye yaptırım uygulanmasına gayret edeceklerini ifade etmiştir.[9] Katz, 31 Mart 2024 tarihindeki Türkiye yerel seçimleri sonrasında Twitter (X) hesabı üzerinden yaptığı açıklamada da, “Türkiye’de yerel seçimler Erdoğan’ın adayları için yenilgiyle sonuçlandı. İstanbul’da  @ekrem_imamoglu ve Ankara’da @mansuryavas06’a tebrikler. Bu @RTErdogan’a açık bir mesaj: İsrail’e saldırmak artık işe yaramıyor, yeni malzemeler bulması gerekli.” şeklinde ilginç açıklamalara yer vererek dikkat çekmişti.[10]

İsrail’e Askeri Malzeme Satışı Yapılıyor Muydu?

Türkiye’de bazı muhalif grupların ısrarla vurguladıkları ve bir anlamda Türk hükümetini kısıtlamaya gitmeye mecbur bırakan İsrail’e askeri malzeme satışı yapıldığı iddiası, Mart ayı sonlarında Milli Savunma Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı ve Savunma Sanayii Başkanlığı tarafından yapılan ayrı ayrı açıklamalarla reddedilmiştir.[11] Ticaret Bakanı Ömer Bolat, bu iddiaları İsrail istihbarat servisi MOSSAD ve 15 Temmuz 2016 darbe girişimini örgütleyen İslamcı-Amerikancı terör örgütü FETÖ’nün yaydığını vurgulayarak, İsrail’e yapılan jel yakıt ve çakmak gazı ile yivsiz av tüfeği yedek parça ve aksesuarları ile balıkçılık malzemeleri (zıpkın vb) satışlarının askeri malzeme satışı gibi lanse edildiğini vurgulamıştır.[12] Milli Savunma Bakanlığı da, İsrail ile askeri eğitim, tatbikat ve savunma sanayisi iş birliği de dahil olmak üzere hiçbir ortak faaliyette bulunmadıklarını ısrarla belirtmiştir.[13]

Bakan Ömer Bolat ve gazeteci Metin Cihan’ın açıklamaları

İddiaları ortaya atan ilk kişilerden olan muhalif gazeteci Metin Cihan ise, kullandığı verileri resmi devlet kurumlarından aldığını ve hiçbir yanlış bilgi paylaşmadığını vurgulamıştır.[14] Cihan, bu iddiaların kendisine ait olmadığını ve devlet kurumlarının açık kaynaklarından alındığını da özellikle belirtmiş ve devlet yetkililerinin kendi görüşlerini yalanlayamadıklarını iddia etmiştir.[15] Bu noktada, Türkiye kamuoyunun anlamak istediği temel hususun İsrail’le ticaret yapılıp yapılmadığı veya buraya Türk işadamlarının ticaret gemisi gönderip göndermediği değil, bu ülkeye yönelik askeri nitelikte malzeme ve teçhizat satışının yapılıp yapılmadığını olduğunu ısrarla vurgulamak gerekir. İsrail’le yapılan ticarette yer alan bor maddesi, uçak benzini, jet yakıtı, inşaat malzemeleri ve çelik profiller gibi ürün kalemlerinin askeri olarak ne ölçüde kullanıldığı ise kuşkusuz dikkatlice araştırılması gereken bu konudur. Bu anlamda, konunun uzmanlarının detaylı incelemelerini beklemek ve peşin fikirli olmamak şu an için en doğru yaklaşım gibi gözükmektedir.

Türkiye-İsrail Ticaret Rakamları

Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK’in https://biruni.tuik.gov.tr/ adresindeki resmi sitesinden bakıldığında, son yıllarda Türkiye ile İsrail arasındaki ikili ticaret rakamları şöyledir:

Türkiye-İsrail dış ticareti (2010-2023)[16]

Bu rakamlar incelendiğinde, şu tespitler yapılabilir:

• Türkiye, İsrail’le dış ticaretinde ciddi dış ticaret fazlası veren ve bu ilişkiden daha kazançlı çıkan ülke durumundadır. Kabaca hesapladığımızda, son yıllarda Türkiye İsrail’den 1 birim mal alıyorsa, bunun 3-3,5 katı oranında mal satmaktadır.
• İkili ticaret hacmi 2022’de rekor düzeye ulaşarak 9 milyar dolara yaklaşmıştır. Ancak henüz 10 milyar doların bulunamamış olması, Türkiye dış ticaretinde İsrail’in en önemli devletlerden biri olmadığını göstermektedir. Nitekim BBC’nin araştırmasına göre, İsrail, Türkiye’nin ancak 13. (Almanya, Amerika Birleşik Devletleri/ABD, Irak, İngiltere/Birleşik Krallık, İtalya, Rusya, Fransa, İspanya, Birleşik Arap Emirlikleri/BAE, Hollanda, Romanya ve Polonya’nın ardından) en önemli ihracat pazarıdır.[17]
• 2023 yılındaki gerilemeye karşın, Türkiye’nin İsrail’e ihracatı 2016 yılından beri istikrarlı ve kayda değer hızda artmaktadır. Bu da, 15 Temmuz’dan sonra iki ülkenin ticari ilişkilerinin geliştiğini göstermektedir.
• Türkiye’nin İsrail’den ithalatı ise zaman zaman artmakta, zaman zaman gerilemektedir. İthalatta henüz 2 milyar doların çok aşılamaması da, İsrail açısından da Türkiye’nin çok kilit bir ticari ortak olmadığını göstermektedir.

Kararın Etkisi  ve Değerlendirilmesi

Türkiye’de hükümetin kamuoyu baskısı nedeniyle bir anlamda almak zorunda kaldığı İsrail’e ihracat kısıtlaması kararı, elbette Gazze’de masum sivillere yönelik büyük bir kıyımın yaşandığı bu karamsar ortamda, Türkiye’de halkın genel anlamda hoşuna gidecek bir karar olmuştur. Bu kararın alınmasında, AK Parti (Adalet ve Kalkınma Partisi) hükümetinin 2024 yerel seçimlerinde beklediği başarıya ulaşamaması ve bu seçimler sürecinde İsrail’le ticaret ve hatta her türlü siyasi ilişkileri askıya almayı savunan İslamcı Yeniden Refah Partisi’nin (YRP) Fatih Erbakan liderliğinde yaptığı başarılı muhalefetin de etkisinden söz edilebilir.

Ancak Gazze’deki insani durum hariç tutulur ve ekonomik mantıkla yaklaşılırsa, İsrail’le ticaret Türkiye ve Türk işadamları için yaşamsal kıymette değilse bile, oldukça değerli ve faydalıdır. Tam da bu nedenle, Türk hükümeti, kararın geçici olduğunu ve Gazze’de insani koşulların düzeltilmesinin ardından İsrail’le ticaret devam edileceğini vurgulamıştır. Zira ekonomik durumu son yıllarda pek de parlak bir ülke olmayan Türkiye, yakın coğrafyasında bulunan İsrail’le ekonomik ilişkilerini keserse, kuşkusuz, bunun Türkiye ekonomisine etkisi de müspet olmayacaktır. Lakin son dönemde İsrail’deki aşırıcı hükümetin sergilediği vicdansız tutum karşısında bir şey yapmak zorunda kalan hükümet, bu şekilde bir kısıtlamaya giderek halkın öfkesine tercüman olmuş ve İsrail ve ABD’ye de uluslararası hukuk içerisinde kalmaları gerektiğini hatırlatma gereği duymuştur.

Bu anlamda, İslamcı köklerden gelen ama serbest ticareti ve liberalleşmeyi savunan AK Parti hükümeti, bence, Türkiye koşullarında, İsrail’e koşulsuz desteği savunan ve İsrail’le her türlü ilişkiyi kesmek isteyen aşırıcı gruplar arasında dengeyi gözetmek isteyen ve makul davranmaya gayret eden rasyonel bir iktidardır. Bu nedenle, kısıttlama kararının insani gerekçeler nedeniyle doğru olduğunu, hatta benzer koşullar başka ülkelerde geçerli olsa daha sert kararların bile alınabileceğini söylemek ve bu kararın siyasi gerekçelerle alınmadığını da belirtmek gerekir. Zira bu kararın seçimler öncesinde alınması durumunda kolaylıkla oy artışı sağlayabilecek olan AK Parti ve Cumhurbaşkanı Erdoğan, popülist davranmak istememiş ve bu defa “Nas-faiz” meselesinde olduğu gibi ideolojik saiklerle hareket etmemiştir. Kararın ölçülü ve geçici olması da bu rasyonel yaklaşımı yansıtmaktadır. Türkiye’de halk ve devletin İsrail’e ve Yahudilere özel bir düşmanlığı yoktur ve İsrail’in uluslararası hukuk ve insani değerlere uygun hareket etmesi durumunda Türkiye-İsrail ilişkileri kolaylıkla düzelebilecektir. Bunun en somut örneği ise, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın İsrail Başbakanı Benyamin Netenyahu ile daha 2023 yılı Eylül ayında el sıkışmış olmasıdır. Bu bağlamda, 7 Ekim 2023 Hamas saldırısı da, Türkiye-İsrail normalleşmesini hedef alan bir operasyon olarak bence dikkatli şekilde araştırılmalıdır.

Sonuç

Sonuç olarak, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde ekonomi ile siyaseti ve hatta diplomasi ile siyaseti her zaman tek düzlemde ve katı ideolojik şekilde değerlendirmemek bence daha doğru olsa da, kamuoyunun vicdanını sızlatan ekstrem durumlarda, bu gibi ölçülü tedbirlerin alınması bence doğru ve yerindedir. Bu anlamda, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın rasyonel ve ölçülü tavrı, bence sol ve İslamcı muhalif basındaki gibi eleştiri değil, övgü konusu yapılmalıdır. Çünkü demokratik bir ülkede bir devlet yöneticisinin temel görevi, kendi halkının ve ekonomisinin iyiliğini düşünmek ve sorumlu hareket etmektir. Ancak aynı zamanda dünyayı birlikte paylaştığımız diğer milletleri de düşünerek, bir devlet yöneticisi, insani/etik açıdan vahim durumlar yaşandığında, bu konuya dikkat çekmek ve tepki göstermek de isteyebilir ki, bu da gayet sorumlu bir tavırdır. Bu nedenle, Türkiye’de iktidarın dengeli tavrı, bence olabilecek en rasyonel politika seti/tercihidir. İsrail’le ilişkilerde uygulanacak aşırı sert tedbirler ise, kuşkusuz Yahudi lobisi ve ABD etkisiyle, Türkiye’ye daha olumsuz ekonomik ve siyasal koşullar olarak geri dönecektir. İsrail’e yönelik ticarette askeri malzemelerin bulunmaması ise, kuşkusuz Türkiye’de halkın vicdanını rahatlatacaktır.

Ayrıca, sonsöz olarak şu da belirtilmelidir ki, Türkiye’nin mevcut askeri, siyasi, ekonomik, yumuşak gücü ve İslam dünyasının durumu değerlendirildiğinde, Türkiye’nin sert politikalarının İsrail üzerindeki etkisi de çok sınırlı olabilecektir. Bu mânâda, İsrail’in politikalarının düzeltilmesi konusunda harekete geçmesi gereken ülke ise -hiç şüphesiz- süpergüç ABD’dir. 28 Şubat süreci sonrasında Türkiye’de İslamcı hareketi zirveye taşıyan temel dinamiğin demokratik siyaset ve Batı karşıtı olmayan İslamcı dış politika olduğu da düşünüldüğünde, AK Parti ve Erdoğan’ın hem sağdan, hem de soldan gelen eleştirileri sorun etmeyerek, kendi yolunda sebat etmesi gerekmektedir.

Kapak fotoğrafı: https://www.yirmidort.tv/ekonomi/turkiyeden-israile-ihracat-kisitlamasi-171447

Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

DİPNOTLAR

[1] Ozan Örmeci (2023), “İsrail’e Büyük Şok: Hamas’ın Aksa Tufanı Saldırısı ve Olası Sonuçları”, Uluslararası Politika Akademisi, 09.10.2023, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://politikaakademisi.org/2023/10/09/israile-buyuk-sok-hamasin-aksa-tufani-saldirisi-ve-olasi-sonuclari/.

[2] TRT Haber (2024), “Gazze’de ölü sayısı 32 bin 333’e yükseldi”, 25.03.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.trthaber.com/haber/dunya/gazzede-olu-sayisi-32-bin-333e-yukseldi-846709.html#:~:text=%C4%B0srail%20ordusunun%20Gazze%20%C5%9Eeridi’ne,s%C3%BCrd%C3%BCrd%C3%BC%C4%9F%C3%BC%20sald%C4%B1r%C4%B1lara%20ili%C5%9Fkin%20bilgi%20verildi.

[3] Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı (2024), “İsrail’e İhracat Kısıtlaması”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://ticaret.gov.tr/haberler/israile-ihracat-kisitlamasi.

[4] A.g.e.

[5] NTV (2024), “Türkiye, İsrail’le ticarete kısıtlama getirdi: 54 ürün grubunda ihracata sınır”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.ntv.com.tr/dunya/turkiye-israille-ticarete-kisitlama-getirdi,mmDjCAuU1kSjs-_-7Vo1XA.

[6] BBC News Türkçe (2024), “Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan, İsrail ile ticaret kısıtlaması açıklaması: ‘Yeterli miktarda yardım ulaşana kadar devam edecek’”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/crgyrvn1j88o.

[7] NTV (2024), “Türkiye, İsrail’le ticarete kısıtlama getirdi: 54 ürün grubunda ihracata sınır”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.ntv.com.tr/dunya/turkiye-israille-ticarete-kisitlama-getirdi,mmDjCAuU1kSjs-_-7Vo1XA.

[8] BBC News Türkçe (2024), “Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan, İsrail ile ticaret kısıtlaması açıklaması: ‘Yeterli miktarda yardım ulaşana kadar devam edecek’”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/crgyrvn1j88o.

[9] A.g.e.

[10] Bakınız; https://twitter.com/Israel_katz/status/1774525368503771248.

[11] Aydınlık (2024), “İsrail’e silah iddialarına Bakanlıklardan yanıt”, 28.03.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.aydinlik.com.tr/haber/israile-silah-iddialarina-bakanliklardan-yanit-463277.

[12] A.g.e.

[13] A.g.e.

[14] Halktv (2024), “İsrail ile ticareti ortaya çıkaran Gazeteci Metin Cihan anlattı!”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=sitfU42GXbI.

[15] A.g.e.

[16] Biruni.tuik.gov.tr, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=4&param2=0&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=5808.

[17] BBC News Türkçe (2024), “Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan, İsrail ile ticaret kısıtlaması açıklaması: ‘Yeterli miktarda yardım ulaşana kadar devam edecek’”, 09.04.2024, Erişim Tarihi: 12.04.2024, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/turkce/articles/crgyrvn1j88o.