ШАЙТАНАТ… (53-қисм)
* * *
Чувринди машина калитини Элчинга топширгач, онасидан хабар олгани ўтган эди. У дарвоза остонасида кўриниши билан уй бекаси шошилиб пешвоз чиқди-да:
— Вой, хайрият-е, нима қилишни билмай, ҳозир отин ойига бола жўнатдим. Ўқимаса бўлмайди шекилли? — деди.
— Тинчликми? — деди Чувринди, айвон томон хавотир билан қараб.
Уй бекаси бошини сарак-сарак қилиб, лабини тишлади.
Чувринди айвонга яқинлашди. Онасининг кўзлари юмуқ. Унинг ҳали жони бор эканини кўкрагининг дам-бадам сал кўтарилиб тушаётганидан билиш мумкин эди.
— Эгачи, ўғлингиз келдилар, — деди уй бекаси.
Бу гапни эшитиши билан онасининг юзлари учди. Кейин иккала кўзи баралла очилди.
— Яқинроқ боринг, салом беринг, кейин… розиликларини олинг, — деди уй бекаси.
Чувринди унинг амрига сўзсиз итоат этди. Онаси соғлом одамнинг овози билан алик олди.
Буни эшитган уй бекаси ажабланиб, «астағфируллоҳ» деб қўйди-да, нари кетди.
— Худога шукр, келдинг, — деди онаси. — Бир гапни айтишим керак. Шунда балки мендан рози бўларсан, — онаси кўзини бир юмиб, очди. — Отангнинг қаерга кўмилганларини билиб ол: ҳовлимиздаги балиқтутдан икки қадам нарида. Темир сўрининг тагида.
Чувринди бу гап ҳақиқатми ё ўлим олдидаги алаҳсирашми, билмади. Яна нима гаплари бор экан, деб кўзларига тикилиб тураверди.
— Отанг рашкчи эдилар. Тоққа чиқиб кетсалар ҳам тез-тез хабар олиб турардилар. Мен унда… покиза эдим. Отанг тирикликларида сира хиёнат қилмаганман. Бунақа иш хаёлимга ҳам келмаган. Ўшанда пичанга кетдилар. Қайнонам… бувинг билан муносабатимиз яхши эмасди. ўалати одатлари бор эди… у киши ҳам рашкчи эдилар, — онаси шундай деб кулимсирашга ҳаракат қилди, аммо бу кулимсираш озғин юзига аянчли тус берди. — Ёлғиз ўғилларини ҳатто мендан ҳам қизғанар эдилар. Отангни кечалари ҳам чақириб турардилар. Шунақа асрардилар. Лекин… асраган кўзга чўп тушишини билмаган эканлар. Отанг пичанга кетганларидан кейин бувинг билан айтишиб қолиб, уйимга кетдим. Сен ҳали қорнимда эдинг. Уйга кетганимни кимдандир эшитиб, бир куни қоронғи тушганида келиб қолдилар. Ортиқча гап-сўз бўлмади. Дадам, акам билан ўтириб ичишди, овқатланишди. Кейин ораларидан гап қочди. Ёқа бўғишиб қолишди.
Дадам бир урган эдилар… йиқилиб, бошлари тўнкага урилди. Шу билан оппа-осонгина жонлари чиқди-кетди. — Онаси шундай дегач, кўзларини оҳиста юмди.
Чувринди бу ҳолни кўриб қўрқиб кетди: ўлдими?! Шунақа осонлик билан жон бердими? Йўқ, онаси ҳали тирик эди. Оғир нафас олди. Кўзларини очди.
— У кишини тут тагига кўмдик. Одамлар билиб қолса, дадам ҳам, акам ҳам кетар эдилар.
Отангнинг бизникига келганларини одамлар кўрмаган экан, биздан гумон қилишмади.
Мен эсам… уйга сиғмай қолдим. Отангнинг руҳлари у уйда ҳам, бу уйда ҳам таъқиб қилаверди. Тинчимни шаҳарда топмоқчи бўлдим. Тўғри ишлаб, тўғри юриб, тўғри яшамоқчи эдим. Одамлар дарров мени суюққа чиқаришди. Сени туғмасимдан олдин покиза эдим. Худога шукр, сен ҳароми эмассан. Сенга ҳаромнинг томчиси ҳам тегмаган. Бувинг билан буванг тирноққа зор эдилар. Шунинг учун ҳам сени уларга… қолдирдим. Ўзимнинг ота-онамга ишонмадим. Дадам бехосдан уриб ўлдирган бўлсалар ҳам ёмон кўриб қолувдим. Ўзимни оқламайман. Майли, сен ҳам оқлама.
Гуноҳларимни биламан. Сени туғиб қайнота-қайнонам билан бирга яшайверсам ҳам бўларди. Сени ўғринча туғиб, ўғринча ташламаслигим керак эди…
Дадил айтилаётган гаплар аста ўчаётган шамдек сўна бошлади. Сўнгги сўзлар шамчироқ сингари титради. Кўзлар юмилди. Юмилиши билан бир томчи ёш ожиз киприклар орасидан сизиб чиқди. Шу дам дарвоза очилиб, бошига оқ рўмол ташлаган аёл кўринди. Уй бекаси шошилиб бориб уни кутиб олди. Аёл эркак кишини кўргач, юзини тўсди. Чувринди нари кетди.
Аёл айвонга чиқиб беморнинг ёнига ўтирди-да, аввал пичирлаб, сўнг овоз чиқариб дуо ўқиди, сўнг «Ёсин» сурасини ўқий бошлади. Чувриндининг онаси кўзларини юмганича ҳаракатсиз ётаверди. Аёл сурани ўқиб бўлиб, дам солгач:
— Эгачи, кўзингизни очинг, яқинларингиздан рози бўлинг, — деди. — Ўлим ҳақ. Ҳаёт Оллоҳ томонидан бизга берилган омонат. Муллака, яқинроқ келинг, сиз ҳам рози бўлинг.
— Розиман…
Биргина сўз… Тилдан учиши шунчалар оғирми? Юракда туғилган сўзнинг бўғиздан ўтиши нечоғли қийин кечди. Тилдан учиши эса янада мушкулроқ бўлди.
Ажабки… она-бола бу сўзни бир вақтда айтдилар…
— Энди, эгачи, «ла илаҳа иллолоҳ!» денг.
Онаси бу калимани эшитиб, кўзларини жавдиратди. Кимдандир нажот кутди, қийналди.
— Ла илаҳа иллоллоҳ, денг. Енгиллашасиз, — деди аёл.
Онаси кўзларини жавдиратиб, тўлғонди. Неча кундан бери ҳаракатсиз ётган вужуднинг қимирлаши ажабланарли ҳол эди.
Аёл гапини учинчи марта такрорлагач, онаси кўзларидан ёш чиқди. Титроқ овозда деди:
— Ай-толмаяпман…
Аёл пичирлаб дуо ўқиб, яна дам солди.
— Ҳеч бўлмаса «Оллоҳ!» денг.
Онаси яна тўлғонди. Кўзлари ола-кула бўлди.
— Ай-тол-майман…
Шундай деди-ю, кўзларини чирт юмиб, бўшашди-қолди. Аёл унинг жағини ушлади:
— Бўлди, — деб Чувриндига бир қараб олди.
Уй бекаси ёстиқ тагидан оқ рўмол олиб аёлга узатди. У марҳуманинг жағини боғлади.
Кейин рўмолча билан оёқларнинг бош бармоқларини боғлашди…
***
Чувринди мурдани қишлоққа жўнатиш хусусида йигитларига топшириқ бериб, Асадбек ҳузурига йўл олганида дафн маросимига бориш ё бормаслигини ўзи ҳам аниқ билмас эди.
Кўнгли боришга ундарди, юрагида уйғонган бошқа бир овоз эса «ўликнинг орқасидан нима деб борасан? Қўлингга ҳасса олиб, тобутнинг олдига тушиб «Вой, онажоним!» деб фарёд соласанми? Ҳаммага кулги бўласанми, ташландиқ бола!» деб йўлини тўсарди. Бу овозни ўчиришга ўзида куч топа олмади. Бу овозни Асадбекнинг амри бўғди.
Уч қаватли бино ертўласидан чиққач, онасининг жони узилган уйга борди. Йигитлари «Тез ёрдам» машинасида келиб, мурдани олиб кетишган экан. Уй бекаси одамгарчилик қилиб, уларга ҳамроҳ бўлибди.
Қишлоққа кечки салқинда йўлга чиқишни мўлжаллаб, уйига кетди. Барвақт келганидан хотини ажабланди. Чувринди унга бўлган воқеани қисқа тарзда айтди. Хотини қайнонаси борлигини, унинг бир неча соат бурун жон берганини бугун эшитди.
— Нега аввал айтмаган эдингиз? — деди хотини ҳайратланиб.
— Бу сен аралашадиган иш эмас.
Хотини ортиқча гап айтиб юборганини фаҳмлаб, лабини тишлади.
Чувринди эса хотинига қўпол гапиришга гапириб қўйиб, афсусланди. Кўпинча шундай бўлади: нимадандир кўнгли ғашланганида уйга қайтгиси, оила даврасида ўтиргиси, хотинидан, болаларидан ширин гаплар эшитгиси келади. Баъзан ишни ўзи бузади: бугунгидай қўполлик қилади-ю, хотини-болаларининг юрагини олади, бечоралар гапиришга ҳам қўрқиб қолишади. Баъзан эса қандайдир арзимаган иш катта бир ташвиш кўринишида унга арз қилинади-ю, хуфтон кўнгли баттар зулумот қаърига чўкади.
Ҳозир уйига келишидан мақсад — бир оз дам олиш баҳона, аслида хотинига дардини ёриб малҳам бўлгучи сўз эшитиш эди. «Бу сен аралашадиган иш эмас», деганидан сўнг малҳам бўлгучи сўздан умид қилмаса ҳам бўлар.
Хотини унга бир қараб олди-да, айбдор одамнинг овози билан сўзлашга ўзида журъат топди:
— Адаси, мен ҳам борайинми?
Чувринди буни ўйлаб кўрмаган эди. Дарвоқе, борсинми? Борганида нима қилади? Келинлик вазифасини адо этиб «вой, онам»лаб додлайдими?
— Йўқ, — деди Чувринди, шуларни ўйлаб. Бир оз сукут қилди-да, сўнг қўшиб қўйди: —
Бормайсан. Сен борадиган жой эмас.
Сўнгги гапни айтиши бежиз эмас. Онаси-ку, ўлди-кетди. Аммо бу хонадонда ҳали «бобо» деб аталиши лозим бўлган одам, «тоға» деб аталувчи киши, яна ўзи ҳам билмайдиган бир тўда қариндош-уруғлари бор. Улар кўп, уларни кўришга эса унда кўз йўқ. Ўзи уларни кўришга тоқат қилолмайдими, бас, хотинининг кўришига ҳам ҳожат йўқ.
Чувриндининг маъюслигини кўриб, акахонлари, айниқса Ҳайдар акаси, энди эса хотини «онасининг ўлимидан қайғуряпти», деб ўйлашди. Қайғургани учун Ҳайдар акасининг ҳатто ғаши ҳам келди. Тўғри, ўлим туфайли ҳам узорига қайғу кўланка солди. Аммо кўнглини кемираётган бу кўланка эмас, балки онасидан эшитган янгилик — отасининг тақдири эди. Аслида уни қишлоққа боришга ундаётган ҳам дафн маросими эмас, балки отасининг неча йилдан бери яширин ётган ерини кўриш, зиёрат қилиш эди.
Салқин хонага кириб ётди. Хотинига «ухлаб қолсам бир соатдан сўнг уйғот», деди. Шу аҳволда уйқу келар эканми? Ярим соатча у ёқдан-бу ёққа ағдарилиб ётгач, ўрнидан туриб ҳовлига чиқди. Енгил-елпи овқатланган бўлиб, йўлга тушди.
Қишлоққа кириб борганида хуфтон намозига азон чақирилмоқда эди. Онаси яшаган уй олдида уч-тўрт одам гаплашиб турарди. Чувринди машинасини улардан ўн-ўн беш одим нарида тўхтатди. Машинадан тушиши билан турганлардан бири уни таниб, шошганича ичкарига кириб кетди. «Хабар қилгани шошиляпти. Менга ким пешвоз чиқаркин. Бобомми, тоғамми?» шу фикр хаёлига келиб, ижирғанди. Чунки ҳозир икковини ҳам кўришга кўзи йўқ эди.
Чувринди турганлар билан сўрашгач, эшик оғзида бир оз тўхтади. Бу ерда туриш ноқулайлигини билиб, йўлак сари икки-уч қадам қўйди.
Ҳовлига чироқлар ёқилган. Ана, тут дарахти кўриниб турибди. Сал нарида темир каравотнинг бир чети кўзга ташланади. Йўлакнинг охиригача борилса каравот баралла кўринади. Тут дарахти… темир каравот… одамлар ўтиришгандир… унинг остида эса… отаси…
Ҳовлининг чироқ нури етмаётган томонидан бир шарпа кўриниб, у томон юра бошлади. Ёруғ томонга ўтгач, бел боғлаган бақалоқ одамни таниди: «Тоғам-ку?» У ичкари киришни хоҳламаган эди. Ҳозир бу уйга келганидан, йўлакда турганидан афсусланди. «Эрталаб келиб кетсам ҳам бўларди», деб ўйлади. Энди вақт кеч, орқага қайтишнинг иложи йўқ. Тоғаси:
— Вой жигарим, онангдан айрилиб қолдик, — деб қучоқ очди.
Чувринди тисарилди. Уни уриб юборгиси келди. Лекин ўнлаб кўзлар тикилиб турганини фаҳмлаб ўзини босди. Қучоқ очиб келаётган тоғасига қўлини узатди. Тоғаси йиғламсираб бир нима демоқчи эди, гапини шарт узди:
— Темир каравот устида одам ўтирмасин!
Дағаллик билан айтилган сўз тоғани гангитди. Сўнг Чувриндининг нима учун бундай деганини тушуниб қўрқиб кетди-да:
— Хўп, хўп, жиян, — деди.
— Жиян ҳам дема, тилингни суғуриб оламан.
Маҳмуднинг келганини эшитиб ажабланган тоға, энди бу гаплардан сўнг тамом довдираб қолди.
— Эрталаб келаман, — Чувринди шундай деб шарт бурилди-да, машинасига қараб юрди.
Бу уйдан узоқлашгач, қаёққа боришини ўйлади. Болалиги ўтган уйда ҳозир бобосининг жиянлари туришади. Кириб борса, ҳарҳолда, бошлари осмонга етмаса ҳам, иззатини жойига қўядилар. Лекин ярим тунгача ўзига ёқмаган суҳбат билан банд бўлиши, кераксиз юзлаб саволларга жавоб бериши лозимлигини ўйлаб боргиси келмади. Болаликда орттирган дўстлариникига боришга ҳам нечукдир оёғи тортмади. Хаёлига Ҳовуз полвон келиб, машинани ўша ёққа бурди.
Ҳовуз полвонникида тунашни ўйламаган бўлса-да, бирров йўқлашни шаҳардаёқ кўнглига туккан эди. Ҳозир уникига бораётганидан ўзича қувонди. Аввало ўғлининг тақдирини билади, кейин полвоннинг суҳбатини олади, узоқ йиллик гуноҳдан фориғ бўлиш йўлида яна бир қадам қўяди.
Эшик оғзида машина тўхташи билан ичкаридан олти-етти ёшлар чамасидаги икки бола югуриб чиқди.
— Полвон тоғанинг неварасимисанлар? — деб сўради Чувринди, улардан тасдиқ жавобини
олгач, буюрди: — Югур, бобонгни чақир.
Болалар ярим йўлга етмаёқ Ҳовуз полвоннинг овози эшитилди:
— Киравермайсанми, худди бегонага ўхшаб туришингни қара.
Чувринди Ҳовуз полвоннинг пешвоз чиқишини кутиб ўтирмай, ичкарига қадам қўйди.
— Келганинг яхши бўлибди. Эсли боласан, келишингни билувдим. Худо раҳмат қилсин, ким бўлсин, шу ёғоч отга барибир минади, — деди Ҳовуз полвон уни бағрига босиб. «Ақлли одам, — деб ўйлади Чувринди, — «онангни бериб қўйибсан», демади, анави аҳмоққа ўхшаб «жигарим»ламади…»
Чувринди айвон баҳаво, шу ерда ўтирайлик, деган эди, Ҳовуз полвон «сен ҳам кичкина одам эмассан, иззатингни бил», деб ичкари уйга бошлади. Хонтахта атрофига икки қават кўрпача тўшалиб, лўлаболишлар ташланган эди. «Келишимни кутганми ё уй доим шундай ясатиғлиқ турармикин?» деб ўйлади Чувринди.
Келин салом бериб кириб, дарров дастурхон тузади. Бир пиёла чой ичарли вақт ўтгач, косаларда овқат киритилди.
— Уйингизни меҳмон босадиган пайтда келибман шекилли, — деди Чувринди қувлик билан.
Ҳовуз полвон Чувриндининг уйида айтган гапини эслаб, кулимсираб қўйди:
— Йўқ, сен ошга тушган пашша эмассан. Эсингни таниганингдан бери уйимга энди келишинг. Мен бобонг билан ошна эдим. Бобомнинг руҳлари ором олсин, десанг, дўстларидан хабар олиб туришинг керак. Энди ёш бола эмассан, бунақа гапларга ҳам ақлинг етсин.
— Полвон тоға, сиз отамни билармидингиз?
— Йўқ, мен бу қишлоққа кейинроқ келганман. Лекин отангнинг йўқолганини эшитганман. Ҳар хил миш-мишлар юрарди.
— Қанақа миш-миш?
— Сўрайсан-а? Ўзинг эшитмаганмисан? Шаҳарда ўйнаши бор экан, ўша келиб ўлдириб кетган, деган гап-да.
— Ҳақиқатни ҳеч ким билмайдими?
— Нега билмайди? Худо билади.
— Мен ҳам… Ўлими олдида айтди.
— Билганинг яхши. Лекин энди фойдаси йўқ. Орада нима сир бор, билмайман. Лекин сирлигича қолавергани маъқул. Эсли боласан.
— Ҳа… — Чувринди хўрсинди. — Менга оғир мерос қолдирди. Бу сирни гўримга олиб кетаман.
— Овқатингни ич, кўзёшинг косага тушса, шўрванинг шўри чиқиб кетади.
Кўнгли эзила бошлаган Чувринди бу танбеҳдан сўнг бир оз енгил тортиб, жилмайиб қўйди.
Келин косаларни олиб чиққач, Ҳовуз полвон чой қуйиб узатди-да:
— Ўғлим эсон-омон чиқиб келди, раҳмат, — деди.
— Қани ўзи? — деб сўради Чувринди.
— Тоққа чиқиб кетди. Ўт ўряпти.
— Мен билан бирга кетсин.
— Йўқ, кўз олдимда бўлсин. Сенинг ишингни биламан, қалтис. Бугун ошиғинг олчи, эртага қарабсанки… Ке, қўй, меҳнат билан бўлаверсин. Ёрдаминг керак бўлиб қолса, югуриб боравераман.
— Унда уйлантириб қўйинг. Бевош юрмайди.
— Ҳа, мўлжал бор. Хашакдан тушсин-чи.
— Хизматнинг каттасини менга юклайсиз. Ҳофиз мендан. Гарнитурни бу томонларда куёв томон олади, а?
— Бе, — Ҳовуз полвон кулимсираб, қўл силтади, — шу уйга гарнитўрми? Қўйсанг-чи!
Битта сандиқ, тўртта кўрпа-кўрпача билан турмуш-тирикчилигим ўтди. Гарнитўри керакмас. Худо бахтини берсин. Гарнитўрига тилла чойнак-пиёлаларни териб қўйса-ю, Худо бахтини бермаса ҳаммаси бир пул.
— Бу гапингиз ҳам тўғри. Лекин… мен шу ўғлингизни укамдай кўриб, тўйига бош қўшсам, девдим.
— Тўйга айтиб бораман, хотиржам бўл.
Яна бир оз гаплашиб ўтиришгач, ош кирди. Ошни еб, дастурхонга фотиҳа ўқилиши билан Ҳовуз полвонни кимдир чақириб келди. У ташқарига чиқди-ю, дам ўтмай қайтди.
— Тоғанг келибди, кир десам кирмайди, ўзингга айтадиган омонат гапи бор шекилли, чиқа қол.
Тоғаси ҳовлига киришга ҳам ботинмай, кўчада турар эди. Чувринди уни зўр бир ташвиш етаклаб келганини сезди. Эрталаб синглисини дафн этадиган одам расман жиян деб аталувчи меҳмонни бекорга йўқламайди. Чувринди тоғасининг ташвишини англаб турса ҳам ўзини билмаганга олди-да:
— Ҳа, тинчликми? — деб қўйди.
— Дадам юбордилар, нимага олиб кирмадинг деб, мени анча койидилар. Борсангиз яхши бўларди.
— Шуни айтгани келдингми?
Тоғасини сенсираши Чувриндининг ўзига ҳам хунук туюлса-да, сизлашга тили бормади.
Тоғаси эса бу сенсирашни бўлажак хунук бир воқеанинг даракчиси сифатида қабул қилди.
Кексайиб қолган одамнинг довдираши ғалати бўларкан. Айтадиган гапини ҳам йўқотган тоғаси шу топда иштонини ҳўл қилиб энди онасидан шапалоқ кутаётган бола ҳолида эди.
Чувринди «ўл, бу кунингдан», деб ўйлаб, унинг бу ҳолидан нафратланди, айни ўринда кулгиси ҳам келди.
— Эрталаб бораман.
— Жанозани бомдоддан кейин ҳовлида ўқийдиган бўлишди.
— Хўп, яна нима демоқчисан? Гапинг бўлса, айт, ичингда қолиб, сасиб кетмасин.
Тоғаси дардини айтиши учун ундан фатво олган бўлса ҳам бир оз жим тургач, кейин аста сўз бошлади:
— Менга раҳмингиз келмаса ҳам, отамга жабр қилманг. Қариганда шу азоблар каммиди? Кўз кўрмаса, чап қўл-оёқ ишламаса, Худо ҳеч бир бандани бундай қийнамасин. Чақалоқдай бўлиб қолганлар…
— Унга бу азоблар ҳам кам, — деди Чувринди совуққонлик билан.
— Улғайганингизда ўзимиз айтмоқчи эдик. Синглим йўл бермади. Охири ўзи айтибди… Биз гуноҳкормиз… Лекин… атайин бўлмаган. Тасодиф… тўғри, жиян дейишга ҳаққим йўқ, лекин… қонимиз бир…
— Бекор айтибсан! Йигитнинг томирида отанинг қони оқади, тоғанинг эмас! Нимага келдинг, чайналмасдан мақсадингни дангал айт!
— Мақсад… мақсад… гуноҳимизни кечинг, ўтган ишга…
— Салавотми? Ўрага сичқон тушди, гулдир гупми? — Чувриндининг қони қайнади. «Булар мени ким деб ўйлаяпти? Ҳаммаёқни ағдар-тўнтар қилади, милиса чақиради, қаматади», деяптими, қанақа аҳмоқ экан булар? Шуларни қаматишдан бошқа ишим йўқми?
Тўхта, сени бир бопламайми…» Чувринди бир шум қарорга келиб, қатъий тарзда деди: —
Эрталаб милиса келиб, каравотнинг тагини кавлайди. Кейин нима бўлиши ўшанда билинади.
— Йўқ, йўқ… жон… ука… ундай қилманг. Отамга раҳмингиз келсин… — Тоғаси энди росмана йиғламсиради. Тиз чўкиб ялинишга тайёр ҳолга келди.
— Менда раҳм йўқ, — деди Чувринди. — Раҳм нима қилсин. Шаҳарда дайдиб юрганимда раҳм-шафқат деган ҳислар ўлиб бўлган. Одамга меҳр она сути билан киради?
Ҳа! Менда меҳр нима қилсин? Мен ёввойи одамман. Фақат одам гўшти емайман. Лекин одамни қийнаб, роҳатланаман. Сен отанг билан бирга қамоқда ўлиб, ўша ерда чирийсан. Қайтага болаларингга яхши. Ўликларингни кўмишга сарф-харажат қилиб ўтирмайди. Ҳукуматнинг ўзи чиройли қилиб жойлайди. Ўликларингни қизиб турган ўчоққа тиқади. Мурдаларинг худди тирик одамдай уч-тўрт марта сакрайди-ю, кейин бирпасда кулга айланади. Сенларнинг турган-битганларинг икки ҳовучгина кул.
Чувринди айтган бу гапларни эшитишнинг ўзиёқ даҳшат эди. Мурданинг ёниш олдидан сакрашини кўз олдига келтирган ҳар қандай одамнинг баданида енгил титроқ туриши тайин. Чувринди тоғаси билан бобосини шу дунёнинг ўзидаёқ дўзах оташига ҳукм қилаётган эди. У крематорийни ўзи кўрмаган, кўрганлардан эшитган, эшитиб бир сесканиб тушган эди. Ҳозир тоғасини ҳам шу ҳолга солмоқчи эди. Тоғаси сесканиш нима экан, биратўла жон таслим қилай деб қолди. Ялиниш учун эмас, оёқларида дармон қолмагани учун тиз чўкди.
Чувринди сўкиниб, елкасидан ушлади-да, турғизди.
— Аввал ҳам палид экансанлар, палидликларингча қарибсанлар. Аслида сен хунасаларнинг киндикларингдан бўғизларинггача тилиб ташлашим керак эди. Мен милиса билан иш битирадиган ҳеббим эмасман. Мени шунақа паст кетади, деб ўйладиларингми? Мен синглингнинг айтганларини тўғри ё нотўғрилигини билгани келдим. Отангни Худонинг ўзи уриб қўйибди-ку, мен туртиб нима барака топдим. Бориб айт, тинчгина ўлаверсин.
Ўлганидан сўнг жаноза ўқишади, олиб бориб кўмишади. Кейин биттаси туриб «қанақа одам эдилар?» деб сўрайди. Ҳамма «яхши эди, Худо раҳмат қилсин», деб тарқайди.
Сенинг ҳам кўнглинг жойига тушади. Хўш, мен-чи? Жанозаси ўқилмаган, молдай кўмиб ташланган одамнинг ўғли нима қилишим керак? Жўна, турқинг қурсин…
Тоғаси бошини эгганича, битта-битта оғир қадамлар босиб изига қайтди. Чувринди унинг қораси ўчгунича ҳаракатсиз туриб қолди. Сўнг «Полвон тоға!» деб чақирди. Ҳовуз полвон айвонда, уларнинг гапларини эшитиб, ҳайрат тузоғига банди бўлиб ўтирарди.
Чувриндининг чақирувидан ўзига келиб, ёшига хос бўлмаган чаққонлик билан ўрнидан турди-да, кўча томон юрди.
— Полвон тоға, кетяпман.
— Ие, жанозага қолмайсанми?
— Йўқ… қололмайман. Жаҳл устида яна бир нарса қилиб қўймайин.
— Ўзинг биласан… Эсли боласан, аммо қаттиқ гапириб юбординг.
— Энг юмшоқ гапирганим шу. — Чувринди шундай деб хайрлашиш учун қўл узатди.
***
Анвар қия очиқ турган эшик ортидан Чувриндини кўриб, юраги «шиғ» этиб кетди.
«Наҳотки тўғри бўлса?» деб ўйлади. Шу ўй хаёлидан ўтиши билан «Биз қачон сени алдаган эдик?» деган овозни зшитгандай бўлиб, юришдан тўхтади. Буни кўриб
Чувринди кулимсиради:
— Ҳа, Анварбек, бирон нима эсдан чиқдими? — деди қувноқ оҳангда.
Чувриндининг жарангдор овозидан Анвар ўзига келди. Қадамини тезлатиб юриб борди-да, кўришиб, сўнг уни ичкарига таклиф қилди.
— Эртага Красноярга жўнайдиган бўлиб турибмиз. Бирга борасизми, деб келдим, — деди
Чувринди, ичкарига киришга унамай.
— Красноярга? Нима учун? — Анвар уларнинг Красноярскка нима учун боришларини билса ҳам атайин сўради. Чувринди «наҳот билмасангиз?» дегандай қараб қўйиб, сўнг жавоб берди:
— Бек акамнинг оталарини зиёрат қилгани кетяпмиз.
— Ким?
— Бек акам, мен, борсангиз — сиз, яна Бек акамнинг бир жонажон оғайнилари. Улфати чор — анда маза бор, дейишади-ку? Чор улфат бўлиб бориб келамиз.
Анвар тунги топшириқни эслаб, ўйланиб қолди.
— Агар борадиган бўлсангиз, эрталабки саккизда тўғри аеропортга чиқаверасиз. Майда-чуйда олиб юрманг. Йўқ, яхшиси соат етти яримда шу ерга машина келади.
— Бормасам керак, узримни айтиб қўйинг, — деди Анвар хомуш тарзда.
— Эрталабгача бир гап бўлар, — Чувринди шундай деб, машинаси томон юрди.
Анвар унинг машинаси кўздан йўқолгунича турган жойида қотди. Сўнг бурилиб, ичкари кирди-да, ярим йўлда яна тўхтади. Деразасига қараганича туриб қолди.
… Кеча тунда худди шу деразадан нур оқиб кирган эди. Йўқ, аввал ширин уйқудаги Анварни кимдир туртиб уйғотгандай бўлди. «Хотиним уйқусираб туртдими?» деб ўйлади.
Йўқ. Хонзодаси ўрин четида, орқа ўгирганича беозоргина ухлаб ётибди. Анвар, уйқуси тўла очилмасидан, таниш овоз эшитди:
— Сени биз уйғотдик…
— Нимага? — деди Анвар ажабланиб. — Безовта қилмаймиз, деган эдинглар-ку?
— Ҳа, сени биз безовта қилмаймиз. Ўзинг чақирдинг. Тур ўрнингдан.
Анвар буйруққа итоат этиб, ўрнидан турди-да, қўшни хонага чиқди. Хона ёришган, деразадан нур оқиб кирган эди.
— Мен сизларни чақирмадим.
— Тилинг билан чақирмадинг. Лекин дилдан истадинг. Биздан нажот кутдинг. Бир неча маротаба чақиришга чоғландинг. Лекин журъат этмадинг. Қўрқдинг.
— Бўлмаган гап! Мени қўрқоқликда айблашга ҳаққингиз йўқ!
— Ботирмисан? Ботирни ҳам, қўрқоқни ҳам бир илдиз қовуштириб туради. Ботир бир ишни қилишга жазм эта олгани учун ботир, қўрқоқ эса ўша ишни қилмай қочгани учун қўрқоқ.
— Бу фалсафангиз ноўрин.
— Баҳслашма, муддаога кўч.
— Мен домла Иноятуллони кўришим керак.
— Мумкин эмас, ижозат йўқ.
— Ҳақиқатни аниқлашим зарур.
— Ҳақиқат шуки, Ҳикмат Ўролов айбсиз айбдор. У Иноятуллога хиёнат қилмаган.
— Ҳақиқатни билмоқчиман, менга исбот керак.
— Ҳақиқатни сенга Ҳикмат Ўроловнинг ўзи айтади. Унга ишон.
— Қачон?
— Тонг отгач, сени Асадбекнинг одами йўқлаб, сафарга чорлайди. Сен у ёққа борма.
Хизмат жо-йингда сени нохушлик кутади. Сен ўзингни йўқотма. Ҳеч ким билан айтишма.
Тўғри Ҳикмат Ўроловнинг уйига бор. Гапларини эшит. Сўнг, биз уни олиб кетамиз…
— Йўқ! — Анварнинг овози худди жон таслим қилаётган одамникидай бўғилиб чиқди. —
Йўқ! — деб такрорлади у. — У яшаши керак!
— Унинг руҳи оромга муҳтож.
Шу гапдан кейин Анварнинг қулоқлари шанғиллади. Нур йўқолди. Терга ботган Анвар дераза олдида яна узоқ туриб қолди…
Ҳозир Чувриндини кузатгач, тунда эшитганлари ҳақиқатга айлана бошлаганидан қўрқди.
Ҳа, қўрқди. Лекин уни бу ҳолатда қўрқоқликда айблаб бўлмас. У айни дамда ожиз эди.
Бўлажак воқеаларга тўғаноқ бўла олмасди. Бўлажак нохушликларни изига қайтаролмасди.
Мана шу ожизлик унинг юрагига қўрқув соларди.
Ана шу қўрқув билан ишга отланди. Шу қўрқув билан хонасига кирди.
***
Ҳамхоналари бирин-кетин келдилар. Хомуш ўтирган Анвар улар билан бош ирғаб сўрашди.
Яхши кайфиятда кириб келган Гулнора унга бир қараб олиб «нима бало яна айнияпти шекилли?» деб ўйлади-да, сумкасидан газит чиқариб, ўқий бошлади. Унинг бу ҳаракати Анварнинг зийрак назаридан четда қолмади. «Газит ўқийдиган бўлиб қолибдими?» деб ажабланди. Дам ўтмай хонага «энг кичик илмий ходим» кириб, Анвар билан қўшқўллаб сўрашди-да, газит ўқиётган Гулнорага ғалати қараб қўйди.
(давоми бор)
Тоҳир МАЛИК