ШАЙТАНАТ… (75-қисм)

 

 

 

* * *

 

 

Ботировнинг «Иш»и баҳона бўлиб, Зоҳид вужудига эгалик қилаётган бекорчи хаёллардан қутула борди. Назарида айнан шу «Иш» туфайли адолат манзилига етиб борадигандай эди.

У ҳали «Ботиров — гуноҳсиз» деган фикрдан узоқ. Бироқ, кўп масалаларнинг ҳуқуқ чегарасидан нарида ҳал этилгани уни ажаблантирарди. Зоҳид муаммоларнинг чигал ипларини ечишга уринаётган дамларида унинг арзномасига рад жавоби берилди — Суннатуллаев «Иш»и расман ёпилди. Саид Қодиров бундан хабардор қилиб қўйгани учун Зоҳид кўкка сапчимади. Бу «янгилик»ни ювош бола каби хотиржам тарзда қабул қилди. Шу воқеанинг эртасига уни Саид Қодиров йўқлади.

Зоҳид йўқловдан мақсад яна Суннатуллаев иши бўлса керак, деб ўйлаб, гапни шу масаладан бошлади. Муовин аёлга учрашгани, бошлиғининг қўнғироқ қилганини… айтиб берди. Саид Қодиров бу гапларни руҳсиз ҳолда эшитди. Зоҳид буни сезиб гапини қисқа қилди.

— Бу энди сиз билан мен учун ўтмиш. Лекин уни кераксиз матохдай кўчага улоқтирманг. Тахмонга кўрпача тахлагандай тахлаб қўйинг. — деди Саид Қодиров. —

Вақти келади ҳали, ўшанда олиб ишлатасиз. Сиз бир янгиликни эшитдингизми-йўқми, шуни билиш учун йўқладим.

— Қанақа янгилик?

— Ҳосилбойваччанинг йўқолганидан хабарингиз борми?

— Ҳосилбойвачча? Қанақасига йўқоларкан?

— Шунақа… изсиз йўқолган.

— Қизиқ… Шундай одам ҳам изсиз йўқоларканми? Шотирлари-чи? Тирикми ҳаммаси?

— Тирик.

Зоҳид Саид Қодировнинг кўзларига қаради. Бу кўзларда зоҳир бўлган қувлик унинг Ҳосилбойвачча тақдиридан воқиф эканини сездириб қўйди. «Мени синамоқчими? «Ўйлаб кўр-чи, фаҳминг нимага етар экан?» демоқчими? Бу жумбоқнинг нимаси оғир экан?

Шотирлари тирик. Ўзи эса йўқ… Демак…»

— Демак, бир-бирларини қиришни бошлабдилар-да? — деди Зоҳид ундан кўзларини узмаган ҳолда.

— Шунақага ўхшайди. Мендаги маълумотларга қараганда Ҳосилбойвачча ўлдирилган.

Асадбекнинг эски шаҳардаги уйида ўлдирилган.

— Маълумот?… — Зоҳид «кимнинг маълумоти?» деб сўрамоқчи бўлди-ю бундай савол жавобсиз қолмоғи мумкинлигини англаб, гапни бурди: — Маълумотга ишонса бўладими?

— Маълумот аниқ. Ҳовлида икки киши отилган. Биттаси Асадбекнинг куёви. У ҳозир касалхонада. Кўчада кетаётганида номаълум шахслар аллақандай машинада яқинлашиб, отишганмиш. Жабрланувчининг машинаси кўчада турибди. Аммо бир томчи қон йўқ унда. Врачларнинг хулосасига қараганда эса у кўп қон йўқотган.

Вақтида улгуриб қон қуйишмаганида ўлиб қолиши ҳеч гап эмас экан. Мана, экспертиза хулосаси, — у шундай дегач қоғозлар орасидан кераклисини танлаб, Зоҳидга узатди.

Унда ўқнинг йўналишини аниқлаган экспертнинг хулосаси ёзилган эди. Унга кўра, ўқ рўпарадан отилган. Агар жабрланувчи машинасида ўтирган бўлса рўпарадан ўқ ейиши мутлақо мумкин эмас. Ўқ биқингами, чаккагами, боринг, ана ўгирилиб қараган тақдирда пешанасигами санчилиши мумкин. Лекин рўпарадан?.. Сира мумкин эмас.

Агар машина пешайнаси синдириб отилган бўлса?..

Зоҳид бу бошқотирмадан ажабланиб, иягини қашиган ҳолда суҳбатдошига қаради. Саид Қодиров унинг хаёлига келган саволни уққандай гапини давом эттирди:

— Машина бус-бутун, бирон ери ҳам тирналмаган. Маълумотга қараганда жабрланувчи бир неча ҳафта илгари «Мен уларнинг қўйнига илон бўлиб кириб, битта-битта чақиб ўлдираман», деган экан. «Улар» дегани ким, биласизми?

— Ҳосилбойваччами? Ё… Асадбекми?

— Асадбек бўлса эҳтимол… Аммо, нима учун чақиб ўлдирмоқчи эди? — Саид Қодиров жавоб кутмай яна бир савол тоғини кўндаланг қилди: — Ҳосилбойваччанинг мурдаси қаерга кўмилган? Қаерга кўмишган бўлишлари мумкин?

Зоҳид Саид Қодировнинг Элчин ҳақидаги гапларини эшитиб, дафъатан Анвар билан бўлган учрашувни, «Суннатуллаевнинг ўлимини Элчиндан кўрманг», деган гапини эслаб «у чақишга улгурдими ё энди чақмоқчи эдими?» деб ўйлади. Аммо бу ҳақдаги фикрини Саид Қодировга билдирмади. Саид Қодиров жавоб кутар эди. Зоҳид унга қараб, жавоб ўрнига елка қисиб қўя қолди.

— Мурдани топиш керак.

— Агар майдалаб ёқиб юборишмаган бўлса, топса бўлар.

— У ҳолда кулини бўлса ҳам топиш керак!

 

***

 

Ўлимнинг муздек лабига лабини тутаётган, ўлимнинг димоғидан уфураётган совуқ нафасдан эти сесканаётган Зайнабни телефон жиринги қўрқитиб юборди. Ундан бўса олмоқни, бўса нима экан, жон олмоқни ихтиёр этган ўлим фариштаси ҳам чўчиб, ғойиб бўлди. Унинг узоқлашишини истамаган Зайнаб телефон гўшагини кўтармай пича кутди.

Телефон қўнғироғи тўхтовсиз жиринглайверди, ўлимнинг нафаси эса узоқлашаверди.

У сиртмоқни бир қўлига олиб, иккинчиси билан гўшакни кўтарди. Гўшак оғир тош каби туюлди — қулоғига аранг олиб бориб «лаббай» демоқчи эди, тили айланмади — гўё ўлим бўса олаётган дамда тилини музга айлантириб қўйгандек эди.

— Алё, алё, Зайнаб! Зайнаб!!

Онасининг майин овози совуй бошлаган баданига илиқлик бахш этди. Жамшиднинг ўлимини эшитиб ўзини осган дамда ҳам шу овоз унга жонини қайтарган эди. Бу нима ўзи?

Мўъжизами ё туш кўряптими, ё алаҳсираяптими?.. Онасининг овози унинг музлаган тилини ҳам эритди. Беихтиёр:

— Ойижон! — деди-ю, бутун вужудига титроқ югурди.

Дунёда тўсиқни билмайдиган нима бор, деб сўралса ҳеч иккиланмай «она қалби» деб жавоб бериш мумкин. На масофа, на вақт она қалбига ўз ҳукмини ўтказа олади. Мана ҳозир ҳам Манзуранинг безовта қалби қизининг ҳузурига етиб кела олди. Зайнабнинг биргина хитоби — «Ойижон!» дейишининг ўзиёқ аҳволини онасига ошкор этди.

— Зайнаб, жон болам, соғлиғинг яхшими, сенга нима бўлди?

— Ойижон… — Зайнаб нима дейишини билмай, каловланди. Ҳатто «яхши етиб олдингизми?» деган гап ҳам хаёлига келмади. Ўзи учун ҳам кутилмаганда, ўзи ҳам истамаган ҳолда кўкрак қафасида бир фарёд уйғониб, юқорига интилди. Бўғзига етганда эса тўхтаб, уни энтиктирди.

— Зайнаб, гапларимни эшитяпсанми, нимага индамаяпсан?

— Яхшиман, — деди Зайнаб титроқ овозда.

— Тобинг йўқми, нимага овозинг ўзгариб турибди?

— Шамоллабман…

— Ўзингга қара, жон болам, ётишдан олдин сут қайнатиб ич.

— Хўп.

— Аданглар яхшимилар, йўталлари қолай дедими?

— Яхшилар.

— Бугун бордингми, хабар олдингми?

Зайнаб жавоб бера олмади. Отасини кўрганини, қай аҳволда юзлашганини қандай айта оларди?

— Адангларни бугун кўрдингми?

— Кўрдим…

— Эринг яхши юрибдими? Уйда йўқми яна?

— Йўқлар.

— Мен яхши етиб келдим. Акаларинг билан гаплашасанми?

— Майли…

Зайнаб акалари билан ҳам шу тарзда гаплашди.

Шармандалик балчиғидан халос бўлмаган, бир қўлида сиртмоқни маҳкам чангаллаб турган жувон жигаргўшалари билан нима ҳақда гаплашсин?

Абдулҳамид гўшакни онасига узата туриб:

— Кайфияти чатоқроқми, гаплашгиси ҳам келмади, — деб қўйди.

Манзура яна қайта-қайта ҳол-аҳвол сўрагач, гапни бас қилди-да, ўғилларига маъюс боқди:

— Касал бўлиб қолганга ўхшайди… Боласи нобуд бўлганидан бери эзилиб кетди…

Манзура бу гапни беихтиёр равишда айтди. «Эринг яхшими, уйда йўқми?» деган гапидан бери ўғилларининг ажабланиб ўтиришганини сезмади. Унинг хаёли қизи билан банд, ўғилларининг уйдаги воқеалардан бехабар эканликларини унутган эди. Онасининг маъюс чеҳрасида ғам баҳрининг мавжларини кўрган Абдулҳамид:

— Зайнабни… қачон узатдинглар? — деб сўради.

Бу савол Манзуранинг хаёлини қизи бағридан юлиб олиб, ўғиллари ҳузурига қайтарди.

— Ҳали бир йил бўлгани йўқ…

— Бизга нима учун айтмадинглар? — деди Абдусамад ранжиганини яширмай.

— Дадангни биласан-ку, ўқишларидан хаёллари чалғимасин, дедилар.

— Куёв ким, биз таниймизми? — деб сўради Абдулҳамид.

— Билмадим, танирмикансан? — Манзура куёвининг номини айтишга қийналди. — Ашулачи йигит экан… Элчин…

— Элчин? — Абдусамад ўрнидан туриб кетди. — Қамалиб кетган отарчими? Ойи,

Зайнабни кимга берганингизни биласизми?

— Биламан, жон болам, биламан. Тақдир экан-да… Адангнинг феъли ўзингга маълум-ку?

— Адам… Зайнаб-чи, Зайнабнинг ўзи кўндими?

— Кўнмаса… тегармиди?..

Абдусамад отасига ўхшаш — баъзан сал нарсага тутаб кетади. Абдулҳамид эса онасига тортган. Мулоҳаза билан иш юритади. У онасини қийнаётган, бировга, ҳатто ўз ўғилларига ҳам айта олмайдиган дарди борлигини сезди. Шу сабабли тутай бошлаган акасига қараб лабини тишлаганича бошини сарак-сарак қилиб қўйди. Абдусамад укасининг мақсадини англаб, бошини эгиб ўтирган онасининг елкасидан қучди.

— Ойижон, юринг, боғни айланиб келамиз.

Манзура истар-истамас ўрнидан турди.

— Маҳмуд акангга тилпон қилсак бўларкан. Ўзими, хотиними хабар олиб турса бўларди.

— Ҳамид, сен буюртма бериб кутиб ўтир, биз айланиб келамиз.

 

 

***

 

 

Абдусамад ҳовлига чиққач, онасини қўлтиқлади. Манзурага бу ғалати туюлиб, ўғлига қараб олди. Бу ҳолда сира юрмагани учун худди ўғли судраётгандай туюлиб, қадам олиши қийинлашди. Абдусамаднинг йўл-йўлакай боғ таърифини қилишидан билдики, ўғли бу ерларда тез-тез бўлиб туради. Рўпарадан чиқиб қолган боғ хизматчиларининг таъзим бажо келтириши ҳам унинг бу ердаги мавқеидан дарак берди. Хизматчилар Абдусамадни хўжайиннинг меҳмони сифатида иззат қилишармиди ёинки бу хонадоннинг бўлажак куёви, таъбир жоиз бўлса, валлоҳи аълам, бўлажак ҳожаси сифатида эҳтиром этишармиди — Манзурага қоронғи эди. У ўзича «ўғлимнинг бу жойга куёв бўлишини хизматчилар ҳам билишар экан-да», деб бир қувонди, айни чоқда «ўғлим шу ерларда қолиб кетса-я» деган хавотири уйғониб, ташвишланди.

Бундай хонадонга ўғлининг куёв бўлишини қайси она истамайди? Бундайин сарой, бунчалар мол-мулк… Ҳар қадамда хизматчиларнинг таъзим қилиб туриши… Хон куёвигагина насиб этувчи мартаба… Бу — она орзусининг ушалишими? Бахтми?

Кимларгадир бахт бўлиб туюлиши мумкин. «Ўғлим қаерда юрса ҳам боши омон бўлса бас», деб шукр қилувчилар бор. Аммо йўғида сабр қилиб умр кечирган, борида талтайиб яшамаган Манзура учун бу бахт эмас. Хорижда яшайдиган қизларни келин қилиши лозимлигини билганидан бери у ташвиш баҳрида сарсари сузади. «Қизил оёқ келиб, қизил юздан жудо қилди», деганларидек, икки келин икки ўғлини бағридан юлиб олажагини ўйласа, вужуди музлаб кетади.

Асадбек қиморга кетиб, ўзи жойнамоз устида ўтириб Оллоҳга муножот этиб тонг оттирган кезлари эрига инсоф сўраган экан-у, фарзандларим улғайишганида бағримдан юлиб олма, демаган экан… Агар ҳозир ғойибдан овоз келиб, «Ўғилларингнинг мол-дунё денгизида чўмилиб яшаганлари дурустми ё бир бурда нонга қаноат қилиб бағрингда умр кечирганлари яхшими» деб сўраса, у шак-шубҳасиз, иккинчисини танлаган бўларди.

Манзура кўр эмас, кар ҳам эмас, дунёнинг одам зотига вафо қилмаслигини кўриб, эшитиб турибди.

Ёнида бораётган ўғли тилида боғ таърифини қилади. Дилида эса бошқа гап. Онанинг сезгир қалби буни сезади. Ўғли «Қизлар сизга ёқдими?» деб сўрамоқчи бўлади. Лекин йигитлик ғурури бу саволнинг тилга кўчишига йўл қўймайди. Ота билан ўғил орасида ҳаё пардаси бўлгувчи эди. Ҳар қандай ўғил кўп ҳолларда отага айтмоқчи бўлган дардини она орқали етказарди. Ҳаттоки маълум дамларда ўғилнинг сирдоши ота эмас, айнан она бўлиши ҳам ҳеч кимга сир эмасдир. Асадбек ўғилларини ўз юмушларидан узоқроқ тутишга ҳаракат қилиб, фарзандларининг руҳий оламидан анча йироқлашганини ўзи ҳам сезмай қолган эди. Барча оиладагилар каби бу хонадон ўғиллари онага яқин бўлсалар-да, Абдусамад ҳозир арзимас туюлган саволни онасига беролмай қийналарди. Манзура ўғлини бу қийноқдан қутқариш учун ўзи муддаога яқинлашмоқчи бўлди:

— Қизлар билан… бирга ўқийсизларми?

— Йўқ… Улар ҳам ўқишади, лекин бошқа соҳада. Бизга доктор Худоёр устозлар.

Биофизикадан…

— Буни биламан.

— Бизни доктор Худоёр таништирганлар.

— Бойлигига учдингларми?

Манзура «отанг ҳам камбағал эмас эди-ку?» деган оҳангда гапирди. Абдусамад бу оҳангни сезиб, ерга қаради.

— Ойи… улар яхши қизлар… Ҳали гаплашиб кўрасиз…

— Мен ёмон деяётганим йўқ… Попукдаккина экан икковиям… Лекин… шу ерда қолиб кетасанларми, деб жоним ҳалак, болам. Мен… айрилиққа чидай олмасам керак…

Абдусамад йиғламсирай бошлаган онасини елкасидан қучди.

— Бундан хавотирланманг, айрилиқ бўлмайди, ойи. Қизларнинг ота-онаси бизни бу ерда олиб қолмоқчи эмас. Уларнинг мақсади қизларини Ватанга узатиш. Шу йўл билан Ватанга қайтиш.

— Қизларини узатиб, ўзлари ёлғиз қолишадими?

— Ойи, ҳали уларнинг гапларини тушундингизми? Уларда ҳамма нарса бор. Фақат Ватанлари йўқ. Ватансиз яшаш улар учун жуда оғир. Биз буни тушуна олмаймиз. Ватан дейилса улар қизлар тугул жонларини ҳам бериб юборишга тайёрлар. «Биз Ватан ҳажрида куйиб ўтяпмиз, фарзандларимиз куймасин», дейишади. Агар тарозининг бир палласига фарзандларидан айрилиш азоби, бошқа палласига Ватан ҳажри дарди қўйилса, дард босиб кетади. Улар шунақа одамлар. Биз ўқишни тугатиш билан қайтамиз.

— Худо ўша кунга етказсин, ишқилиб. Лекин… даданглар нимагадир қайтишга шошилманглар, дегандай бўлдилар.

— Нима учун?

— Билмадим, болам… балки ўзлари ҳам шу ёқларга келиб яшамоқчидирлар. Ишларини биласан-ку… У ёқлар нотинчми, дейман?

Манзура эрининг мақсадини аниқ англамаган эди, шу боис мавҳумроқ оҳангда айтди.

Онасидан эшитган янгилик ўғил учун кутилмаган эди. Бунда Саид Музаффархоннинг нияти бошқа, унда Асадбекнинг умиди бўлак бўлса?! Бири Ватанга интилса, иккинчиси эса қочмоқ, йироқлашмоқ илинжида… Самодаги қора булут парчаларининг бири манфий, иккинчиси мусбат қувватга эга бўлса, яқинлашмоқ онларида чақин чақнайди, олам остин-устун бўлгандай туюлади. Шу хаёлга бориб, Абдусамаднинг юраги увишди.

Ўзига-ўзи тасалли бериш мақсадида:

— Ойи, сиз нотўғри тушунгандирсиз? — деди.

Манзура ўғлидаги ўзгаришни сезиб, хатосини тўғриламоқчи бўлди:

— Ҳа, болам, хато тушунгандирман. Адангларни биласан-ку, очиқ-сочиқ гапирмайдилар.

Бу ёққа келишлари… Йўқ, келмайдилар. Эски ҳовлиларини соғиниб турадилар-ку… Бу ёқларга бутунлай келармидилар… Йўқ, келмайдилар.

Чиндан ҳам Манзура Асадбекни нотўғри тушунган эди. «Мен ўғилларингнинг ўша ерда ўқиб, ўша ерда ишлашларини хоҳлаяпман», деганида ўзининг ҳам кўчиб боришини назарда тутмаган эди. Гарчи ўша суҳбатда Асадбек уч-тўрт йилда қайтишади, дея гапини юмшатган бўлса-да, Манзурага эгалик қилган хавотир исканжаси бўшашмаган эди. Чувринди кузатаётганда «Тилла тақинчоқларни кўпроқ олаверинг, балки ўша ерда асқотар, балки уч-тўрт ой ўша ерда қоларсиз», деганида эри айтган «уч-тўрт йил»ни эслаб чўчиб тушди. «Зайнабни кейинроқ юборамиз», девдилар. Секин-секин ҳаммамиз кўчиб ўтарканмиз шекилли» деб ҳам ўйлади. Тўғри, кейинги пайтларда Асадбек оиласининг ўша томонларда яшашини истаб қолди. Лекин ўзининг ҳам кетиши сира режасида бўлмаган. Айниқса, хасталиги аниқ бўлиб, Ҳосилбойвачча қилиқларини бошлаган дамда кетишни ўйлаши мумкин ҳам эмасди. Унинг бирдан-бир нияти — оиласининг тинчи ва фаровонлиги эди. Бу нияти Манзурага, алҳол ўғлига-да қоронғу эди.

 

***

 

Манзура толиққан бўлишига қарамай тунда ухлай олмади. Юмшоқ ўрин унга тиконзор каби туюлди. Оиласидан илк карра узоқ кетгани учун қалби нотинч эди. Безовта юрак юртидаги нохушликларни сезиб, вужудини беҳолгина титратиб турарди. Шу азобдан қийналган Манзурага бу шаҳарнинг туни беҳад узундай туюлди. Уй исиб кетиб, нафас олишга арзирли ҳаво қолмагандай бўлди. Ўрнидан туриб, пешайвонга чиқадиган эшикни очди. Юзига салқин шабада урилиб, ором олди. Ташқарида майдалаб ёмғир ёға бошлаган, саноқсиз чироқлар ёруғида боғ тўлин ой нурига чўмилгандай сўлимлик кашф этган эди.

Аммо бу сўлимлик унинг кайфиятини яхшилашга қодир эмас эди. Бу олам аро тунни бедор ўтказган фақатгина Манзура эмас. Неча минг, балки неча юз минг, балки ундан-да кўп одам — хаста ҳам, тани соғ ҳам, подшо ҳам, гадо ҳам; бахтли ҳам, бахтсиз ҳам; қайғули ҳам, қайғусиз ҳам… тунни бедор ўтказади. Ҳеч ким ўша туннинг ўзида, қаердадир бир жигарбанди ҳам қалб титроғида эканини билмайди. Алҳол Манзура ҳам юртида эри билан қизининг тунни уйқусиз ўтказишганидан бехабар эди.

Нонуштадан сўнг ўғиллари шаҳар айланажакларини маълум қилдилар. Манзуранинг сайру саёҳатга хоҳиши ҳам, ҳоли ҳам йўқ эди. Шунга қарамай, ўғилларининг шаштини қайтармаслик учун отланди.

Ўғиллари шаҳар кўчалари, айрим иморатлар ҳақида гапиришар, Манзура эса уларнинг завқини баҳам кўра олмас эди. Юраги нима сабабдан ғашланаётганини ҳатто ўзи ҳам билмасди. Баъзан хаёлини шаҳар манзараларига банд этиб чалғимоқчи бўларди. Бу каби шаҳарларни у телевизорда кўрган, мухбирлар «чириган капитализм» деб буларни танқид қилишарди. Манзура сайр чоғида шаҳарда чирик иморатларни кўрмади. Тўғри, сиёсат оламига у бегона аёл эди. Капитализмнинг чиригани қанақа бўлади, чиримагани қандай — билмасди. Билиш учун ҳаракат ҳам қилмасди, ўйламасди ҳам. Ҳозир, икки ўғли икки қанотида шаҳар боғини сайр қилаётган чоғида «Шундай яхши жойларни нима учун ёмонлашади?» деб ўйлаб қўйди. Унинг сиёсатга муносабати шу ўй билан чекланди.

Манзуранинг руҳидаги синиқликни ўғиллари сезишди. Бу ҳолни улар чарчоқ оқибати деб ўйлаб сайрни узоқ давом эттиришмади. Виллага қайтишгач, учовлари ошхонага кирдилар.

Абдулҳамид ошпаз аёлга палов пишириш ниятлари борлигини маълум қилди. Бу хонадонда тез-тез паловхўрлик бўлгани сабабли немис аёли ҳам ош пиширишни биларди. Шу сабабли чаққонлик билан масаллиқни тайёрлаб берди. Манзура ошга уннамоқчи эди, ўғиллари йўл қўйишмади.

(давоми бор)

Тоҳир МАЛИК