ШАЙТАНАТ… (107-қисм)
* * *
Одам боласи туғилиб, дунёни кўрган онидан ўлим билан қувлашмачоқ ўйинини бошлайди. Ўлим қувлайди, одам боласи эса қочаверади. Кимдир бу ўйинда тез чарчайди, ўлим тезгина қувиб етади. Баъзилар эса узоқ, жуда узоқ қочади. Ҳатто ўлим тезроқ югура қолса эди, тезроқ менга ета қолса эди, деб нолалар қилади. Ҳатто югуриб ҳоригани учун секинроқ юра бошлайди. Не ғамки, шу онда ўлим ҳам югуришни бас қилади. Югура-югура чарчаган, ҳаётдан тўйган одам ўлим ета қолсайди, деган илинжда тўхтайди. Не қайғуки, ўлим ҳам тўхтайди. Чунки… қувлашмачоқ ўйинининг ниҳояси, оқибати қочаётганнинг ҳам, қувлаётганнинг ҳам ихтиёрида эмас. Ҳолиқи олам белгилаган вақт ва манзилга етилгунга қадар бу ўйин давом этаверади.
Солиевни қувиб келаётган сайёд — ўлим айни шу бекатда сайдига етиб келдими экан?
Буни ёлғиз Яратган билади.
***
Учоқ бекаси Масков ўн икки даражали совуқ билан қаршилаётганини эълон қилиб, эҳтиёт камарларини боғлаган ҳолда қўнишга тайёргарлик кўришни илтимос қилди.
Ғилдираклар ерга дўқиллаб тегиб, учоқ силкинганида Манзура «Худога шукр», деб пичирлади. Уйига етиб олишига ҳали фурсат бўлса-да айрилиқ кунларининг тугаётгани унинг қалбини қувонч нури билан ёритди. Шунинг баробарида шодлик қуёши юзини ташвиш булути тўсишга уринди.
Чувриндининг ўлими ҳақидаги хабарни эшитгач, қайтиш ихтиёрини билдирди-ю, уйига қўнғироқ қилиб аҳдини эрига билдиришдан чўчиди. Ана шу дамларда Асадбекнинг ўзи қўнғироқ қилиб мушкулини бир оз енгиллаштирди. Одатдаги салом-аликдан сўнг Манзура юрак ютган ҳолда сўрамоқчи бўлди:
— Адаси, Маҳмуджонга…
Саволини охирига етказа олмай эрининг тўнг жавобини эшитди:
— Ишинг бўлмасин…
Дарвоқе, Манзура эрининг ҳаётига, ишларига аралашмоқ ҳуқуқидан маҳрум эканини унутибди. Асадбек, фақат у эмас, балки бошқа эркаклар ҳам «умр йўлдоши» деб аталгувчи хотинларининг чегарасини аниқ белгилаб қўйишади. Ҳалқадан иборат бу ҳудуд орасидагина аёллар эрларининг умрларига йўлдош бўлишлари мумкин, яъниким, тўшакда эрнинг кўнглини олиш, болалар туғиб бериш, фарзандларни тарбиялаш, эрнинг иссиқ-совуғидан хабардор бўлиб туриш ҳуқуқи уларга тўлалигича берилган. Бу ҳуқуқ ҳалқасидан бир қарич чиқиш ёки чиқишга уриниш, агар омадли бўлсалар сўкиш билан, шўрпешона бўлсалар калтак билан мукофотланади.
Ҳар бир аёл каби Манзура ҳам билиб-билмай баъзан чегара чизиқларига яқинлашиб қолади. Эрининг «ишинг бўлмасин», ёки «ақлинг етмайдиган ишларга аралашма» деб тўнғиллаши унга чегарада турган аскарнинг «Тўхта, отаман!» деган ҳайқириғидай эшитилиб, яланг оёғи билан чўғни босиб олган одам ҳолатида изига қайта қоларди.
Асадбек сўнгги марта қўнғироқ қилганида ҳам ўз одатига содиқ қолди: саволининг ярмини ичига ютиб «ишинг бўлмасин», деган жавобдан қаноатлана қолди. Эри «Яна нима гапинг бор?» дегач, аҳдини айтишга қийналиб, бир зум тилдан қолди.
— Нима, ўлиб қолдингми? Гапир, гапинг бўлса! — деган амрдан сўнг тилига жон қайтгандай бўлди-ю, тутила-тутила мақсадини маълум қилди. Бу хабарни эшитган Асадбек жимиб қолди. Манзура вулқон отилишини кутган бечора ҳолида, бармоқларидаги қалтироқни ошкор қилмаслик учун гўшакни маҳкамроқ қисиб, қулоғига қаттиқроқ босди-да, рўпарасидаги ўғилларига нажот кўзлари билан боқди. Абдулҳамид онасидаги ўзгаришни сезиб «айбни бизга юклайверинг» деган маънода кўрсатгич бармоғини кўкрагига нуқиб қўйди.
Манзура кутган вулқон портламади, вазмин, дардли овоз эшитилди:
— Сени биров ҳайдадими?
— Йўқ, адаси, ўғилларингиз…
— Самадга бер.
Ўғлининг саломига совуқ тарзда алик олган Асадбек қачон учишларини сўраб, Масковга кутиб олувчи одам юборажагини айтишдан нарига ўтмади Асадбек ўғилларига индамайди, заҳрини Манзурага сочади. Манзура ишончли қалқони билан ўзини ҳимоя қилишга ҳар он шай бўлса-да, эри отган заҳарли сўз тошлари бу қалқонни ёриб ўта олмаслигини яхши билса-да, барибир зириллаб туради. Никоҳ кечаси Асадбек чимилдиққа кириб келишидан сал олдин янгасининг «нима бўлсаям ҳамиша битта гапдан қолишни ўрган», деган ўгити бутун умр давомида унга ишончли қалқон сифатида хизмат қилди. Агар ҳар сафар битта гапдан қолганида биттадан гугурт чўпи ташлаб қўяверганидами шаҳарни чўп босиб кетиши аниқ эди. Эринмаган одам бу чўпларни темир йўли сингари териб чиқса Ер юзини неча бора айланар экан…
Эрга тегиб калтак емаганининг бир сабаби Асадбекнинг онаси тақдирини унутмагани бўлса, иккинчиси ана шу «бир гапдан қолиш» деб аталувчи қалқон ҳимоясида эканлиги эди.
Масковнинг музлаган ерига қадам қўйган Манзу-ра навбатдаги «бир гапдан қолиш» учун уйига ошиқарди.
Чегарачилар назоратидан ўтиб, божхона расм-русм-лари майдончасига ўтишганида Манзура тўсиқ орти- да турган Жамшидни кўрди-ю, тошдай қотди. Ҳатто киприклар ҳам ҳаракатдан қолдилар. Абдусамад жомадонлар билан овора эди. Акасига кўмаклашишга ҳозирланган Абдулҳамид онасидаги ўзгаришни сезиб, тўхтади. Онаси тикилиб турган томонга қараб Жамшидни кўрди-ю, жилмайганича қўлини ҳаволатиб, саломлашган бўлди.
Сўнг онасига:
— Жамшид акам келибдилар, ойи, — деди.
— Вой тавба, астағфируллоҳ! — деди Манзура пичирлаб.
— Ҳа, ойи? — деди ажабланган Абдулҳамид.
— Ростданам Жамшид акангми?
— Ҳа, танимадингизми?
Танимаганида бунчалик ҳолсизланмас эди. Бошқа аъёнларга нисбатан яқинроқ, суюмлироқ бўлган Жамшиднинг ўлимини Манзура ўғилларига айтмаганди. Ку-йиб, қовжираб, деярли кўмирга айланган жасад учун Чувриндининг уйида ўзи ўрин солганини, ғассол келгунига қадар она қаторида мурданинг ёнида ўтирганини, сўнгроқ эса Жамшиднинг ўлимини эшитган Зайнабнинг ўзини осганини айтганида Абдулҳамид бундай деб сўрамаган бўлар эди.
Ўғли таниди. Демак, тўсиқ ортидаги йигит — Жамшид. Унда Чувриндининг уйида кимнинг ўлигига ўрин солди? Ё тирилиб қайтдими бу йигит? Кўмирга айланганини кўрмаганида ҳам «тирилибди» деган гапга ишониши мумкин эди. Балки кўраётгани арвоҳдир? У ҳолда… ўғлига ҳам арвоҳ кўриндими?
Божхоначиларга жомадонларни очиб кўрсатаётган Абдусамад гап талашиб овозини баландлатгач, она-бола беихтиёр ўша томонга қарашди. Абдулҳамид «Сизлар шу ерда туринглар», деб келинлар билан Манзурани қолдириб, ўзи акаси томон юрди.
Ўғилларининг гап талашаётганидан, божхоначиларнинг зарда қилаётганларидан хавотирланган Манзура келинларига «шу ерда жилманглар», деб фарзандларига яқинлашди.
Ўрисчани дурустроқ билмагани сабабли нима воқеа юз берганини дарров англамади.
Англамаса-да, ярим ўрисча, ярим ўзбекчалаб болаларини ҳимоя қила кетди. Гўштдор малла божхоначи «гражданка, сиз нари туринг» деб Манзуранинг билагидан ушлаганида Абдулҳамид қизишиб «Нега онамни туртасан!» деганича унинг қўлини силтаб тортди.
Даҳанаки жанг Манзура келиши билан росмана олишувга айланиб кетай деди. Абдусамад укасини четга тортиб танбеҳ бераётганида Жамшид тўсиқ эшиги олдидаги соқчи йигит кафтига пул қистирди-да, шошганича йигитларга яқинлашди.
— Кеннайи, сиз келинларингизнинг ёнига бориб тура қолинг, — деди. Кейин Манзуранинг нари кетишини кутмай, Абдулҳамиднинг елкасини ушлаб силкитди: — Калланг борми, кимга осиляпсан?
— Ўзини кўрмайсизми?
— Ўчир, аҳмоқ!
Манзура жойига қайтгач, Жамшид ака-укаларни ҳам қолдириб божхоначилар билан ўзи гаплаша бошлади. Оқибат шу бўлдики, ўзи билан келган йигитга аёлларни топшириб меҳмонхонага жўнатди. Ака-укани эса юклари билан бирга милисахонага олиб кетдилар.
Улар билан изма-из етиб келган Жамшид милисахонанинг катталари билан тил топишга уринди.
Божхонада тафтиш қайдномаси ёзилмагани учун бу ерда иш осон битар, деб ўйлаб янглишган эди. Милисахонада ҳам терговчи сўроқни бошламай ака-укаларни «изолятор» деб аталмиш вақтинчалик қамоққа қамади. Жамшид «Иш»нинг расмийлаштирилишига шошилишмаётганидан, гапларини бееътибор тинглашаётганидан бир шумликни сезди. Шу боис улар қаршисида кўпам эланмай, изига қайтди. Телеграфга кириб Бек акасига нохуш хабарни билдирди-да:
— Юкларидан қора дори чиққанмиш, — деб изоҳ берди.
Бу гапдан сўнг Асадбекдан бир неча сония садо чиқмади.
— Хонгирейга айтсаммикин? — деб сўради Жамшид.
Бу сафар жавоб ҳаялламади:
— Йўқ, — деди Асадбек бўғиқ овозда. — Сен аралашмай тур, ўзим етиб бораман.
Милисаларга гапи ўтмагач, Жамшид Хонгирейга учрашмоқни ўйлади-ю, аммо «Хонгирейнинг иши бўлса-чи, бу?» деган савол хаёлини бир ёритиб ўтди. «Агар бу ишда Хонгирейнинг қўли бўлса, гапимни сариқ чақага олмайди, Бек акамнинг оёқларига бош уриб келишларини хоҳлайди, деган фикр уни тўхтатди.
Жамшиддан совуқ хабарни эшитган Асадбек ҳам биринчи галда Хонгирейни эслади.
Эслади-ю, мақсадини ҳам англади: энди оёқларига бош уриб боришдан ўзга чораси йўқ. Шу топгача эркакман, деб қаддини ғоз тутиб юрган Асадбек энди эгилишга мажбур. Бу қимор ўйинига анов-манов нарса эмас, ўғилларининг жонлари тикилган. Кўнгли шу хорликни сезарди. Сезгани учун ҳам уларнинг қайтишларини истамаётган эди.
Хожасига шумхабар етказган Жамшид «Бек акамнинг жаҳллари чиқди» деб ўйлади. У жаҳл эмас, нақ жоннинг ўзи чиқаёзганини фаҳмламади. Шумхабарни эшитган топда Асадбек бўлажак хорликни, таъзим қилиб бориб балчиққа булғанишини ўйламади. Йўқ, буни анча кейин ўйлайди. Ҳозир унинг кўзларига фақат болаларининг жони кўринди. «Болалар қамоқда» деган гап унга «болалар тобутда» дейилгандай эшитилиб, вужудига муз югурди. Жамшиднинг «гаплашдим, анча юмшатдим», дейиши ҳам бу музни эрита олмади. Ўзининг тезда етиб боражагини айтгач, «Кеннайингга индамай қўя қол», деди.
Ҳожаси огоҳлантирмаса ҳам Жамшид нима воқеа юз берганини янгасига айтмас эди.
Ваҳима тўрига ўралиб йиғига банди бўлиб ўтирган аёлларга «аҳвол чатоқ, юкинглар орасидан анча қорадори чиқибди» де-йишининг оқибатини яхши биларди.
Манзура меҳмонхонага жойлашгунига қадар, юраги ёрилиб кетгудай даражада потирлаб ураётган бўлса-да, аламли йиғи бўғзидан бўғса-да, ўзини тутишга куч топди. Хонага кириб оромкурсига омонат ўтирди. Ўтирдию мушук панжасидаги онасига мўлтиллаб тикилаётган кабутар полопонлари ҳолидаги келинларининг кўзларига кўзи тушгач бошқа чидай олмади. Ювиниш хонасига ўтиб унсиз йиғлади. Қалбидан нидо вулқони портлаган бўлса ҳам овоз чиқармади. Унсиз йиғла- моқ — унинг қисмати. Яратган унга шу азобни раво кўрган экан, дардини кимларга айтсин? Ҳамма уни бахтли ҳисоблайди. Агар емоқ-ичмоқ, кийинмоқ, безанмоқ бахт ҳисобланса Манзурани энг бахтли аёллардан бири демоқ мумкин. Ўлчови, замони, макони бўлмаган бахт аталмиш тушунчага Манзуранинг ўзи ҳам тушунмайди.
Манзурани бахтли деб ҳисобловчилар, «шу аёлга насиб этганингдан менга ҳам бер», деб Тангрига тавалло қилғувчилар уни ҳозирги аҳволда бир кўрса- лар эди, «агар бахт шу бўлса бахтсизлиги қандай экан?» деган муаммога жавоб топа олмай яна Яратганга юзланар ва бу аёлга ўхшатиб қўймаслигини сўрар эдилар.
Манзуранинг қорни тўқ, усти бут бўлиши баробарида ташвиш сандиғи ҳам тўла эди. У таниш-нотаниш одамлар оғзидан баъзан тўғри, баъзан миш-мишларни эшитиб қолганида «бундан кўра қимор ўйнаб юрганлари маъқул эди», деб қўярди. Қайтар дунё, деганларидек, бошқаларга раво кўрилган зулм фарзандларига қайтиши мумкинлигини ўйлаганда эса баданига муз югуриб «қимор ўйнаб, мени ютқизиб юборганлари минг марта афзал эди», деб қўярди. Дейишга дерди-ю, ке-йинроқ ношукрликка йўл қўйганини фаҳмлаб, тавба қиларди. Шу топгача хонадони бошига қора кунлар тушмагани балки шу тавбалар, дуолар туфайлидир? Шиддат билан бостириб келаётган қора кунлар сели қаршисида энди унинг тавбалари, дуолари ожизлик қилиб қолгандир?
Ровийлар айтурларким, чўпон сурувни қайтаргач, совлиқларни соғиб, бир қултум сутга ҳам хиёнат қилмай, хўжасига бераркан. Хўжайин эса сутга сув қўшиб, пулларкан.
Чўпон хўжасини ҳаромдан қайтармоқчи бўлганида даъвати эвазига орқасидан тепки ебди. Бир куни сурув ўтлаб юрганда қўққисдан сел келибди-ю, қўйларни суриб кетибди.
Оқшомда сўппайиб қайтаётган чўпонини кўриб, хўжайин «Қўйлар қани?» деб сўрабди. «Сиз сутга қўшган сувлар йиғилиб селга айланди-ю, сурувни суриб кетди», дебди чўпон.
Ҳар қандай айбли ишлар, гуноҳ амаллар йиғиндисининг томчилардан вужудга келган кўл каби сел қудратига эга бўлишини ва бу қудрат жазо дарвозаларини очиб юборажагини кўп қатори Манзура ҳам билмасди. Қизи Зайнаб ўғирланган куни бу жазо дарвозасининг қия очилганини, энди эса баралла очила бораётганини у фикр қилиб кўрмади. Бошлари узра жазо шабадалари эса бошлаганда эр-хотин тавба билан саждага бош қўйганларида балки ибодатлари жазо сели йўлига тўғон бўла қолармиди, валлоҳи аълам? Энди эса кеч.
Ёз чилласи ўрнини навбаҳор қайта эгаллай олмагани каби ғам-ташвиш булутларидан ёғила бошлаган алам дўлларига чора йўқ энди.
Манзура бугунги ҳолатдан эзилади. Юраги эса эртанинг аламларидан сўзламоқни истаб беҳаловат тепади. У эса тилсиз юрагининг фарёд билан айтаётган сўзларини англамайди.
Уларни кузатиб келиб, меҳмонхонага жойлаштирган йигит чақиртирган ресторан ходимлари дастурхон тузадилар. Манзуранинг ҳам, келинларининг ҳам томоқларидан овқат ёки бир тишлам нон тугул, бир қултум чой ҳам ўтмади.
Манзура келинларига нима деб изоҳ беришни ҳам, нима деб юпатишни ҳам билмас эди.
Унинг ўзи шу топда бир дононинг изоҳига, бир меҳрибоннинг овутишига муҳтож эди.
Муштарий қуйиб узатган чойни олишга олди-ю, кўнгил учун лабига ҳам олиб бормади.
Кўзи келинларининг нигоҳлари билан тўқнашгач, шу болаларни туғиб катта айб иш қилиб қўйгандай бошини хам қилди.
Чўлпоной ҳам, Муштарий ҳам савол муҳрланган назарларига қайноналаридан жавоб талаб қилмаётган эдилар. Ота-оналарининг ҳикоялари орқали бу мамлакатни оч, ваҳший бўри кўринишида тасаввур этган, бир ҳавотир билан йўлга чиққан келинларнинг юраги қуш ҳадиги билан тепарди. Ота-оналари юртларига кимлар ҳукмрон эканликларини билиб турсалар-да, мамлакатдаги кейинги ўзгаришларга умид билан қараб, Асадбекнинг ўғилларини куёв қилмоқликка жазм этган эдилар. Бўрилар ҳукмидаги ўрмонда қашқиру шоқоллар ҳам давр суришини улар ҳисобга олмаган эдилар. «Мубҳам у диёрда қандай яшаб кетаркинмиз?» деган ташвишдаги келинларга бу ҳодиса кутилмаган, ажабтовур туюлмади. Уларнинг юраклари қандайдир нохуш воқеанинг албатта содир бўлажагини сезган эди. Аммо «мамлакат тупроғига қадам қўйишга улгурмай эрларимиз ҳибсга олинарлар» деб ўйлашмаган эди. Яхшики улар Олмон полиси билан Москва милисаси орасида осмон билан ерча фарқ борлигини билишмайди. «Адвокатлар иштирокидаги савол-жавобдан сўнг ҳадемай чиқиб келишади» деган ўй уларни бир оз бўлса-да, хотиржамликда ушлаб турарди. Эрларининг зах ва совуқ, қоронғу ва бадбўй қамоқ хонасида қунишиб ўтиришганини билишсами, буни Манзура ҳам билсами, учовларининг азадор хотин ҳолатига тушмоқликлари аниқ эди. Юрт соғинчи билан умр кечираётган ота-оналарининг армонлари соясида улғайган қизлар никоҳдан сўнг танмаҳрамларидан ватанлари ҳақида эшитган нурли ҳикояларга бир ишониб, бир ишонмай сафарга отланишган эдилар. Абдусамад ҳам, Абдулҳамид ҳам уларни алдамаган эдилар. Улар Русия истилосида унсиз инграётган Ватан нолаларини эмас, қуёш нурида яшнаётган юрт табиатини мақтаган эдилар. Бунинг учун уларни ёлғончига чиқармоқ ноўриндир, чунки Ватанда туриб улар Ватан нолаларини эшитмас эдилар. Бу азобли ингроқни армонда яшаётганлар жон қулоқлари билан тинглаб, юракларидаги нолалари билан жўр бўлар эдилар. «Бедарднинг олдида бошимни оғритма», деганларидек тўкин дастурхон атрофида улғайган болаларнинг Ватан аламларидан воқиф бўлмоқликлари мумкин эмас эди. Абдусамад билан Чўлпонойни, Абдулҳамид билан Муштарийни бир-бирларига айнан шу тўкин дастурхон бирлаштириб турарди. Дунёни англамак, Ватан тақдирига куюнмак борасида уларнинг қалблари бошқа-бошқа эди. Шунинг баробаринда Асадбек билан Музаффархон, Манзура билан Гулузор бегим ҳам бу масалада ўзга-ўзга оламнинг фуқаролари эдилар.
***
Жамшид таксига ўтириб меҳмонхонага яқинлашганида хожасидан бир нарсани сўраб олмаганини фаҳмлаб, афсусланди. Шу боис меҳмонхона назоратчиси чўнтагига беш сўмликни қистириб ичкари ўтгач, юқорига кўтарилмай, телефон кўшклари томон юрди.
Асадбек аъёнининг овозини эшитиши билан хавотирланиб:
— Яна нима бўлди? — деб сўради.
— Кеннайимларни жўнатиб юбора қолсаммикин, деб сўрамоқчийдим…
Асадбек бу масалани Жамшид айтмасдан илгарироқ ҳал қилиб қўйган эди. Шу сабабли жавобни ҳаяллатмади:
— Тайёр турларинг, одам боради.
Жамшид еттинчи қаватга кўтарилиб, аёллар жойлашган хона эшиги олдидаги шеригига яқинлашди.
— Айтганингиздай чой-пой қилдим, — деди йигит Жамшиднинг савол назарига жавобан.
— Йиғи-сиғи қилишмаяптими?
— Йўқ.
— Битта-яримта кузатмаяптими, сезмадингми?
— Йўқ. Биров яқинлашмади.
— Ичкарида гап-сўз бўлмадими? — Жамшид шундай деб шифтга қараб олди. У овоз ёзиб олувчи ускуналар ўрнатилган бўлиши мумкин, деган гумонда шеригини аввалроқ огоҳлантирган эди. Йигит ҳозирги саволдан Жамшиднинг мақсадини англаб, «йўқ» деган маънода бош чайқади. Шундан сўнг Жамшид эшикни аста тақиллатиб, сўнг қия очдида:
— Кеннайи, кирсам майлими? — деб сўради.
Қафасга солинган қушлар ҳолатидаги аёллар қия очилган эшикка нажот кўзлари билан қарашди. Жам-шиднинг ортидан Абдусамат билан Абдулҳамидни кўрмоқ илинжида термулдилар. Жамшид остона ҳатлаб ичкари кирганидан сўнг ҳам эшикдан кўзларини узмадилар. Манзура Жамшидга яқинлашиб, палтосининг ёқасини аста ушлади-да:
— Ўғилларим қани? — деб енгил силтади.
— Озгина қоғозбозлик ишлари бор экан, келиб қолишади, — деди Жамшид хотиржам тарзда.
Она қалби бу хотиржамлик пардаси ортида ёлғон яширинганини сезиб, Жамшиднинг кўзларига тикилди. Асадбекнинг баданни тешиб юборгудай ўткир нигоҳларига кўникиб қолган Жамшид учун бу маъсума кўзларнинг тикилиши нима экан? Жамшид худди ҳеч қандай воқеа юз бермагандай, ўғиллари ростдан ҳам ҳозир кириб келадигандай хотиржам тарзда қараб тураверди, ҳатто сал жилмайган ҳам бўлди.
(давоми бор)
Тоҳир МАЛИК