ШАЙТАНАТ… (125-қисм)
* * *
Уч йил илгари Жалил укасидан «Шорасул амакинг яхши юрибдиларми?» деб сўраганида «Бир-икки кундан бери кўринмаяптилар» деган жавобни эшитиб «Кўринмаётган бўлсалар йўқлаб қўйсанг ўласанми!» деб сўкиниб, хабар олгани уйига кирган эди. Уч кундан бери иситмалаб, туз тотмай ётган бу одамнинг тирикми ё ўлик эканини дастлаб билмади.
Қўшнилардан гина қилганида улар «Қайдам, ветеранларнинг шифохонасига ётмоқчийдилар, ўша ёққа кетгандирлар, деб ўйлабмиз», деган баҳона билан ўзларини оқлашди. Шундан сўнг Жалил Асадбекни ишга солиб, Шорасул акани кўндириб, Тўхтахонни кўчиртириб келган эди. Милитсиядаги хизматидан ҳайдалиб, ишининг тайини бўлма-ётган куёв болани Асадбек Чувриндининг лимонад тсехига жойлаб қўйганди.
Бошқаларга нисбатан тўрт баравар кўпроқ маош олувчи «куёв бола» қайнотасининг бир пайтлардаги яхшиликлари эвазига бу мартабага эришганини фаҳмламасди. Шорасул ака тақдирга тан бергандай кўринса-да, қизи билан ҳам, куёви билан ҳам гаплашмасди.
Бир нима дейиш зарурати туғилса набиралари воситасида айттирарди. Шорасул аканинг бу одатларини билганлари учун ҳам улар набиранинг йўқлаб келганидан ажабланишмади.
Шорасул ака ҳамишалик ўрни — темир каравотда эмас, хона ўртасида, қиблага оёқ қилиб ётқизиб қўйилган эди. Бунинг маъносини тушунган Жалил орқасига ўгирилиб, остонада турган Тўхтахонга ажабланиб қаради.
— Ўзлари айтдилар, — деб изоҳ берди Тўхтахон.
Жон бераётган одам юзини қиблага қаратиб, ибодатини қилиб олсин учун шундай ётқизилишини билмайдиган Асадбек бу ҳолатга эътибор бермади. Шорасул аканинг кўзлари очиқ, нафас олиши ҳам бир меёр-да — жон бераётган одамга ўхшамас эди.
— Асад, келдингми, тойчоқ болам, — деди у тетик овозда. Сўнг Асадбек билан изма-из кириб келган Жалилга кулимсираб қаради: — Ҳа, шалпангқулоқ, сенам келдингми? Ишқилиб Худо сенларни бир-бирларингдан айирмасин. Шалпангқулоқ, бормисан, бу дунёда? Юз сўмлик пулдай йўқ бўлиб кетдинг-ку, а? Асаддан гинам йўқ, унинг иши кўп. Сен салтисвой одамсан, сени сўксам ҳам арзийди.
— Нима бўлса ҳам балога қолувчи Жалил-да, а? Бу тойчоғингизни мен етаклаб келдим.
Ой чиқса ҳам шунга чиқсин, кун чиқса ҳам шунга, а? Бу қанақа ётиш, отагинам?
— Бу ётишми… Оталарингни соғиндим. Ёғоч отга миниб би-ир йўлга чиқадиган бўлиб турибман.
— Адаларимизнинг сизга кўзлари учиб тургани йўқдир, биз билан отамлашиб юраверинг.
Ёғоч отни ҳам қўйинг, бу ёқда ота бўлиб қилиб берадиган ишларингиз чиқиб турибди.
— Хайрли ишми, ишқилиб? — Шорасул ака шундай деб Асадбекка қаради.
— Хайрли ишларнинг додахўжаси, — деди Жалил. — Тойчоғингиз ўғилларини уйлантиряпти.
Энди тойчоқ демасангиз ҳам бўлади. От бўлиб қолди. Озгина эшшаклиги ҳам бор-у лекин сизнинг ҳурматингизни қилиб «от» десак ҳам бўлар.
— Тойчоқ, ошнангдан хафа бўлма, бунинг онаси гармдорига бош-қоронғу бўлганда.
— Отагинам, онамни қўя туринг. Келинлар қаердан, деб сўрасангиз-чи?
— Сўраш учун сен бировга гап берасанми, қани айтавер-чи?
— Келинпошшалар сиз етиб боролмаган нақ Гирмоннинг ўзидан.
— Гирмондан дейсанми? — у ўрнидан бир қимирлаб олиб, ажабланганини яширмай Асадбекка тикилди.
— Ҳа, Гирмондан, лекин сиз ўйлагандай Гитлернинг жиянлари эмас улар. Ўша ерда қўниб қолган бир ўзбек бойнинг қизлари экан. Ака-ука божа бўлишяпти.
Тойчоғингизнинг омади юриб қолган, ҳозир хўрози ҳам тухум қиляпти. Ана энди ўрнингиздан «бисмилло» деб турасизу бир тоғорагина норин, бир челак нишолдани кўтариб, бўрдоқини судраб Гирмонга тўй олиб борасиз. Шалпангқулоқ болангиздан ор қилмасангиз ёнингизга олволарсиз, қўйни етаклаб юрар…
Шорасул ака соғ пайтида Жалил билан унча-бунча ҳазил қилиб турарди. Ҳозир ҳазил гапларга майл билдирмади. Асадбекдан кўз узмаган ҳолда Жалилдан илтимос қилди:
— Сен чиқиб тур, тойчоққа айтадиган гапим бор.
Жалил илтимос оҳангидаги амрга итоат этди. Даҳлизга чиқиб, эшик ортида турган Тўхтахонга «гап пойлаяпсанми?» дегандай қараб қўйди.
— Адангни олиб келармишсан, ростми? — деб сўради Шорасул ака, Жалил чиқиб кетгач.
— Аниқ бир қарорга келганим йўқ, — деб жавоб берди Асадбек. — Биров олиб кел, дейди, биров безовта қилма, дейди. Ҳайронман.
— Безовта қилмаслик яхши-я… лекин олиб келганинг маъқул. Бегона юртларда ётмасин… Олиб келсанг… ёнимга қўй, хўпми, тойчоғим?
Кейинги гапни ёш болага гапираётгандай ширин оҳангда айтди. Отаси қамалган кунлари Асадбек нон дўконида умидвор бўлиб турганида худди шундай ширин оҳангга зор эди. Амаки қаторидаги бу азиз одам ширин оҳангини ўлими олдидан айтиш учун асраб қолганмиди?
— Унгача бир иш қиласан: адангнинг қабридан тупроқ олиб келувдинг, а? Озгинасини онангнинг қабрига тўкувдингми? Қолгани-чи? Қолгани турибдими?
— Ҳа, — Асадбек шундай дейишга деди-ю, ўйланиб қолди. Ўшанда Манзура «Адаси, мозорнинг тупроғини бекорга олиб келибсиз, хосияти йўқ, мозорга олиб бориб ташлаш керак» деган эди. Асадбек «билганингни қил», девди. Ҳозир шуни эслаб «ташлаб юборган бўлса-чи?» деб ўйлади.
— Ўша тупроқдан бир ҳовучини менга атайсан. Кўмаётганларингда гўрковга берсанг, бошимга қўйиладиган гувала устига сочади. У тупроқда адангнинг ҳиди борда…
Асадбек Красноярдан қайтганида Шорасул ака уни йўқлаган, тупроқ олиб келганини эшитиб:
— Эсинг борми, тупроғинг нимаси? Ўзини олиб келишинг керак эди, — деган эди.
Ҳозир ўша тупроқни соғиняпти…
Жалил чиқиб кетмаганида бу гапларни эшитиб «Э, отагинам, сиз ҳали кўп яшайсиз», дебми, ишқилиб кўнгилни кўтарувчи бир нарсани айтарди. Асадбекнинг эса, ўртоғидан фарқли ўлароқ, бунақа одати йўқ эди. Касал ётган одамга қараб «рангингиз тоза, кўринишингиз яхши» дея олмасди. Кўп ҳолларда ёнидаги одам гапириб, у қараб тураверарди. Айни дамда бу одатини канда қилмади.
Шорасул ака бир-икки ютиниб қўйгач, ҳориган кўзларини юмди.
— Худо нега мени бунча хорлади, нега бунча кўп азоб берди, биласанми? — деб сўради у кўзларини очмай.
Асадбек «Худо ҳаммага жазо бераркан, жазосиз одам йўқ экан бу дунёда», демоқчи бўлди-ю, гапи қўпол оҳангда чиқиши мумкинлигини фаҳмлаб, индамай қўя қолди.
Шорасул ака бу саволни ўзига кўп марта берган. Фарзандлари бирин-кетин ўлаверганида ҳам, қизи туфайли иснодга қолганида ҳам, бева қолганида ҳам… Саволни берарди-ю, қилган гуноҳларини бир-бир эслаб, сўнг худди тарозига солгандай салмоғига қараб сараларди. «Энг оғири бу, манавиниси мундайроқ», деб ўринларга бўлиб чиқарди. Иккинчи, учинчи… йигирманчи ўринларда гуноҳларнинг жойлари алмашиниб турарди. Аммо биринчи ўриндагиси жойини бош-қаларга бўшатмас эди. Ҳозир ҳам шуни айтмоқчи бўлди:
— Одамларнинг нонига хиёнат қилганман…
Айтишга оғиз жуфтлади-ю, ногаҳон уйғонган бир фарёд фикрини тилга кўчишига йўл бермади.
«Сен буларга бир-икки бурдадан нон бергансан, қолганини ўзинг егансан. Бир бурда эмас, битта ушоқ ҳам сен учун ҳаром эди. Лекин сен бу ҳаромдан хазар қилмадинг, куйдиргингга роҳатланиб единг, еб яна роҳатландинг. Нега хазар қилар экансан, ахир шу ҳаромни еб, тўқ юриш, нафсингни ором олдириш қасдида кирган эдинг-ку бу ишга.
Энди ҳаромингга буларни шерик қилмоқчимисан? Агар ўша нон буларга ҳам ҳаром бўлса, сен туфайли гуноҳга ботишади. Ҳозир «одамларнинг нонига хиёнат қилганман», десанг, «Сенларни тўйдириш учун қилдим бу ишни», деган маъно чиқади. Шунда «тойчоқ» деб эркалаётганинг бу одам башарангга тупурса ҳам арзийди. Энди бу одам кечаси билан зор қақшаб нон дўкони ёнида навбатда турувчи бечора бола эмас…» — Шу фарёд туфайли уни ўчган Шорасул ака ҳозир «Искандарнинг шохи бор», деган ҳақиқатни айтолмай қийналган сартарош ҳолида эди. Сартарош-ку, бир иложини қилди, қуриган қудуқни топиб айтди дардини. Лекин Шорасул ака топмади бундай қудуқни.
Ёнида чўккалаб ўтирган одам ҳам қудуқ эмас. Бу ҳақиқатни индамай ютиб кета олмайди.
Шорасул ака, Яратганнинг нотавон бандаси, ҳидоят йўлининг қандай бўлишини билмай шу ёшга етди, энди ҳидоятдан бенасиб тарзда бу дунёни ташлаб кетмоқчи.
Бу қадар узун умри йўлида бир иймон эгаси чиқиб унга тавбани ўргатмади, саждага даъват қилмади. Аслида ўзида рағбат бўлмади. Ўзи ҳидоятга интилганда эди, иймон эгаларига йўлиққан бўларди. У тавбани-ку қилади, бироқ, пешона саждага тегмаса бу тавбанинг қадри қанчалик экан, валлоҳи аълам?
Шорасул аканинг ичида бир оғриқ уйғониб, тишсиз милклари билан тилини тишлаб беихтиёр ингради.
Асадбек у томон яқинроқ сурилиб, пешонасига кафтини қўйди. Шорасул ака кўзларини бир очди-ю, аммо нимадандир қўрққандай яна юмиб олди. Мижжаларидан ёш сизиб чиқди.
— Бармоқларим оғрияпти… — деди у инграб. — Зириллаб оғрияпти. Худди оловда қарсиллаб ёнаётган ўтинга ўхшаб қақшаяпти…
Асадбек кўрпа устидаги озғин бармоқларни икки кафти орасига олди. Бармоқлардаги совуқлик унинг вужудига ўтиб, бир титради.
— Буниси эмас, ўнг қўлим. Бармоқларим қақшаяпти… Силаб қўй, болам…
Асадбек ажабланди: «Ўнг қўлни снаряд елкадан узиб ташлаган бўлса, йўқ бармоқлар қандай оғрийди. Алаҳсираяпти… Хаёл кетган шекилли…»
— Эсингдами, мен сени урган эдим. Шу шапалоғим билан урган эдим. Ошиқ тепаётганингда «қимор ўйнама», деб урувдим. Шу бармоқларим қақшаяпти. Сен ўша шапалоқ учун мени кечир. Мендан рози бўл, тойчоқ. Рози бўлмасанг, бармоқларим қақшайверади. Дўзахда ҳам куйиб қақшайди…
Ургани ёдида… Уларга нон берган бу бир қўлли одамнинг орқасидан сўккани ҳам эсида.
Аммо… ўнг қўли билан урмаган эди. Чап қўли билан қулоғини аямай бураб, орқасига астароқ тепганди.
— Эсингга тушдими, кечирдингми? — деди Шорасул ака кўзларини очиб. Кўзларининг қорачиғи худди кулга кўмилгандай зўрға кўриниб турарди.
— Тўғри ургансиз ўшанда. Мен сиздан кечирим сўрашим керак.
— Мен сендан розиман. Сен ўзинг учун ҳам, отанг учун ҳам мендан рози бўл, болам. — У яна кўзларини юмиб ингради. — Отанг рози бўлмайди мендан. Эсингдами, отангни олиб кетишгандан кейин мен икки ҳафта сенлардан ўзимни тортиб юрувдим.
Ўшанда мен ҳам сўроқ бераётувдим. Мен ожизлик қилдим, қўрқоқлик қилдим. Отангни «Бу халқ душмани эмас», дея олмадим. Отанг раҳматли «немиснинг ҳаммаси фашист эмас, яхшилари кўп, илмда, маданиятда илғор», деган экан. Шу гапни айтмаган, дея олмадим… Худо урушда қўлимни олмай, тилимни, кўзимни, қулоғимни ола қолмайдими?.. Шунча ўқлар бекорга ёғилиб турганида биттагинасини юрагимга санча қолмайдими?.. Бармоқларим қақшаяпти… Ҳа, шу бармоқларим билан қўл қўйиб берганман ўша хатга. Шунинг учун қақшаяпти. Бармоқларим дўзах оловида куйишини бошлади.
Асадбек чап қўлнинг совуқ бармоқларини силади.
— Адам тирик бўлганларида сизни кечирардилар, гина сақламасдилар. Ўша хатга қўл қўймаганингизда ҳам барибир қамашарди, сиз бундан сиқилманг.
Бу гапдан кейин Шорасул ака кўзларини очди. Буткул ўзга оҳангда, ўзга мавзуда гап бошлади:
— Маъракага куёвнинг бир тийини ҳам аралашмасин. Ўзимнинг ҳалолдан топиб, атаб қўйганим бор, Жалил ошнанг билади. Кейин… шу уйни Жалил оғайнингга хатлаб бера қолсаммикин? Каталакда яшамай, маҳаллага кўчиб кела қолсин, хўпми?
Бу фикр Асадбек учун янгилик эмасди. Тўхтахонни кўчириш таклифини айтганида Шорасул ака «Қўй уни, яхшиси ошнанг Жалил кўчиб келсин», деганди. Асадбек ўша суҳбатни эслаб:
— Айтаман-ку… лекин кўнмайди у шалпангқулоғингиз, — деди. — Мени эшакка ўхшатади-ку, асли ўзи эшшакдан ҳам баттарроқ қайсар.
— Бу гапинг тўғри. — Шорасул ака чуқур нафас олди. — Унда Соҳиб сариққа хатлаб берасан. Ўн иккита боласини қайга жойлашни билмай гаранг, у бояқиш.
Асадбек унинг мақсадини англагани учун ҳам «Тўхтахон-чи, қизингиз туравермайдими?» деб сўрамади.
— Энди сен боравер, мен чарчадим, озгина дам олволай.
Асадбек Шорасул аканинг бармоқларини яна оҳистагина силаб қўйиб хайрлашди-да, ўрнидан турди. Остонага етганида Шорасул аканинг овозини эшитди:
— Худо сенга ширин-ширин неваралар берсин, невараларингнинг тўйларини кўр. Отанг кўрмаган бахтни Худо сенга насиб этсин…
Асадбек бу дуони эшитиб, орқасига ўгирилди. Шорасул ака бўйнини буриб, унинг изидан мўлтиллаб қараб турган эди. Бу ҳолатни кўриб Асадбекнинг кўнгли янада вайрон бўлди, кўзларига ёш келди. У айни дамда бир соатгина илгари почтачининг ўлигини қабрдан чиқартириб ташлатаман, деб ҳукм юритаётган дийдаси қаттиқ раҳмсиз одам эмасди. Агар ҳозир Жалил ўша аҳддан сўз очгудай бўлса «Гапинг тўғри, ошнам, ўликда нима гуноҳ, ётган ерида ётаверсин», деб чекиниши табиий эди.
Асадбек даҳлизга чиққач, Жалил билан Тўхтахонни кўриб, ўртоғига савол назари билан тикилди.
— Асад, Тўхтанинг бир илтимоси бор экан, ор-қангга қайтасан, энди ошнам…
— Нега? — Асадбек бу аёлга қарашни истамаётган бўлса ҳам мажбуран қаради.
— Сиз айтинг… биздан рози бўлсинлар…
— Розилик учун ҳам даллол керакми? — деб тўн-ғиллади Асадбек ундан кўзини олиб. — Ўзинг сўрайвер.
— Биз сўрадик, жавоб бермаяптилар…
— Икки мўъминни яраштириб қўйиш савоб, — деди Жалил. — Банда розилик билан кетгани дуруст.
— Шу савоб ўзингга буюрсин, — Асадбек шундай деб дераза томон ўтди-да, унга йўл бўшатди.
Гапни чўзишдан фойда йўқлигини англаган Жалил кўп ўйлаб ўтирмай олдинга ўтди-да, аёлга «юр», деб ичкари кирди. Асадбек эса бу савдонинг нима билан тугашини кутиб турмай ташқарига чиқиб кетаверди. У Шорасул аканинг феълини яхши билгани учун ҳам Тўхтахоннинг кечирилмаслигига ишонарди. Бир марта Асадбек «Тўхта билан гаплашмаяпсизми, кечириб қўя қолмайсизми?» деганида «Онаси кечирмаган қизни мен кечираманми?» деган жавоб эшитган эди. Шорасул ака қизини фақат беҳаёлиги учун эмас, хотинининг исноддан куйиб, бевақт ўлишига сабаб бўлгани учун ҳам кечиролмас эди. Асадбек буни ўша суҳбатдан кейин тушунганди.
Шорасул ака қизини кечирса хотини руҳига хиёнат қилгандай бўларди. Ўртада турган Асадбекнинг гапини икки қилмай қизининг кўчиб келишига розилик берганидан сўнг ўтган кунлари унга азобли бўлди. Қизи уйига қайтди-ю, ўзи азобли, тўлғоқли денгизга ғарқ бўлди. Тўхтахон остона ҳатлаб кириб келган дақиқадаёқ хотинининг руҳи чирқиллай бошлаган каби туюлди. Уйқуларидан ҳаловат қочди. Тушларида хотинининг ғамнок кўзларига термилиб «Қизимизни кечира қол, ёшлик қилган-да», деб ҳам ялинди. Лекин
хотинидан садо чиқмади, демак кечирмади. Шу сабабли ҳам Шорасул ака қизининг розилик сўраб айтган зорли сўзларини жавобсиз қолдирган эди.
Асадбек кўча эшигига қадар кузатиб чиққан куёвга «хайр» ҳам демай, машинага ўтирди. Ҳалимжон «Жалил ака ҳам чиқадиларми?» деган савол назари билан хожасига қараб жавоб олмагач, таваккал қилиб машинани юргизмоқчи бўлди.
— Тўхта, аканг чиқмайдими? — деди Асадбек уни жеркиб.
Жалил узоқ қолмади. Машинага чиқиб ўтиргач, Асадбек «Ҳа, рози бўлдими?» деб сўрамаса ҳам ҳисоб берди:
— Чол қайсар, кўнмади.
Асадбек ўртоғига «Аҳмоқ бўлмасанг ўртага тушармидинг?» — деган маънода қараб қўйди. Жалил бу қарашдаги маънини уқмагандай худди ўзига ўзи гапирган каби давом этди:
— «Онасидан сўрамаган розиликни мендан сўрайдими, оқ сутни мен эмас, онаси берган», деди. Мен бир нима дея олмадим. Тўхта қўрқяпти, бу норизолик болларимга урмасайди, деб ташвишланяпти.
Асадбек бу гапларни эшитмагандай девор бўйи тахлаб ташланган пишиқ ғиштларга имо қилиб сўради:
— Куёв боланг уй қурмоқчими?
— Шунақадир. Нима эди?
— Овора бўлмасин, айтиб қўй: жанозадан уч кун ўтгач, келган ерларига кўчиб кетишади.
— Сен ҳам ўжарсан.
— Бу менинг ҳукмим эмас. Уй Соҳиб сариққа қоларкан.
Бир оз юришгач, Жалил машинани тўхтатиб, «Укамда ишим бор», деб тушди-да, эшикни ёпмай туриб:
— Менга қара, сенам бир фаросатингни ишлатгин, номаҳрам деган гапни тушунасанми ё йўқми, даюс эмассан-ку, ахир, — деди. — Хўп, илгари майли эди, энди келинларинг бор. Лайчангни бошқа ёққа боғла, ғар кўзини лўқ қилмай юрсин.
Бу гапни эшитиб Асадбек машинадан тушди-да, Жалилга яқинлашгач билагидан ушлаганича бир-икки қадам нари юрди. «Лайча» дейилганида ким назарда тутилганини англаб турса ҳам:
— Ҳайдарни айтяпсанми? — деб босиқлик билан сўради.
— Ҳа, яна бошқа лайчанг борми?
— Энди… ошнам, ҳадеб унга ёпишаверма.
— Намунча?! — Жалил жириллашини бошламоқчи эди, Асадбек билагини қаттиқроқ қисиб, силтади:
— Гапни эшит: Ҳайдар ёмонми-йўқми, сендан кўра яхшироқ биламан. Ҳайдар билан орамизда дўстлик йўқ, иш бор. Шунинг учун сен тинч юр. Илгари осилсанг ҳам энди осилма. Энди у… — Асадбек «хўжайин» деб юборишига салгина қолди. Гапни бошлашга бошлаб қўйиб якунлашга тараддудланганини сезган Жалил унга тик қаради:
— Ҳа, тинчликми? Гапиравер.
— Энди у бошқа одам, — деди Асадбек.
— Унинг ўлганда ҳам бошқа одам бўлмайди.
— Сен ҳам одамга ўхшаб бир марта «хўп» дегин. Сен учун у энди йўқ, ўлган, кўмиб ташланган, билдингми?
— Билмадим. Очиқ гапир, нима бўлди? Масковдан келишинг менга ёқмай турибди.
— Ҳозирча «хўп», деб туравер, қолганини кейин билиб оласан. Энди боравер, уканг соғиниб, ичикиб ўтиргандир.
Асадбек шундай деб изига қайтди. Жалил эса турган ерида унинг орқасидан қараб қолди.
(давоми бор)
Тоҳир МАЛИК