2020-2021: COVID-19 iqtisodiyotga og‘ir zarba berdi. Yangi yilda u o‘zini o‘nglay oladimi?
Koronavirus pandemiyasi 2020 -yilda dunyo iqtisodiyotini “esankiratib” qo‘ydi. Kompaniyalar faoliyatini cheklashga, hukumatlar jabrlanganlarga ko‘mak uchun harajatlarni ko‘paytirishga majbur bo‘lmoqda. Iqtisodiyot 2021 - yilda oyoqqa tura oladimi va koronavirusga qarshi emlash qanday ahamiyat kasb etadi?
COVID-19 barcha mamlakatlar iqtisodiyotiga og‘ir zarba berdi. Ekspertlar fikricha, insoniyatni Ikkinchi jahon urushidan buyon misli ko‘rilmagan jiddiy iqtisodiy bo‘hron kutmoqda.
Pandemiya dunyoning barcha mamlakatlariga yoyildi. Kasalga chalinganlar soni 63 milliondan oshdi. Dekabr boshidagi holatga ko‘ra, COVID-19 dan bir yarim milliondan ortiq kishi vafot etdi.
Yer kurrasi aholisining yarmidan ko‘p karantin hamda harakatlanish cheklovlarini o‘z tanasida his qildi. Insoniyat tarixida bu qadar keng ko‘lamli choralar ko‘rilgan emas.
Ba’zi mamlakatlar hukumatlari kompaniyalar, oilalar hamda aholining eng nochor qatlamlariga moliyaviy ko‘mak ko‘rsatdi. 2020 - yilning martidan buyon bunday maqsadlar uchun, ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra, 12 trillion dollar sarflandi.
Biroq byudjetdan sarflangan bu pullar tadbirkorlik faoliyatining, safar va sayohatlarning to‘xtatishi, tovar yetkazib berish sxemalarining buzilishi oqibatida iqtisodiyotni pasayishdan, ba’zida esa, sinishdan saqlab qololmadi. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT) hisob-kitobiga ko‘ra, global IYaM hajmi 4,5%ga qisqarishi kutilmoqda.
BMTning Savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferensiyasining noyabr oxirida e’lon qilingan hisobotida iqtisodiy bo‘hron oqibatida yana 130 million kishi qashshoqlikka yuz tutadi.
Kasallikning 2020 - yilning so‘nggi oylarida Yevropa, Amerika va boshqa qit’alarda yuz bergan ikkinchi to‘lqini vaziyatni yana og‘irlashtirdi.
Bo‘hronning ko‘lami keng va ildizi chuqur ekanligini hisobga olganda 2021 - yili iqtisodiy o‘sish yuz berish ehtimoli qanchalik?
Vaksinalar yordam bera oladimi?
Ekspertlarning deyarli barchasi iqtisodiyotning o‘sishi vaksinalarning samaradorligiga bog‘liq degan fikrda yakdildir. Shu kunda G‘arbda uch kompaniya: Pfizer/BioNTech, Moderna va AstraZeneca kompaniyasining Oksford vaksinasi haqida eng ko‘p gapirilmoqda. Pfizer/BioNTech va Moderna kompaniyalari vaksinalari klinik sinovlarning so‘nggi bosqichlarida 90%dan ortiqroq samara ko‘rsatdi.
Vaksinalar tezlashtirilgan tartibda qayddan o‘tkaziladi. 2 - dekabrda Buyuk Britaniya Pfizer-BioNTech vaksinasi qayddan o‘tkazilganini e’lon qildi. Rossiya COVID-19 ga qarshi «Sputnik-V», vaksinasini birinchi bo‘lib tasdiqlagan mamlakat bo‘ldi. Biroq xalqaro ilmiy jamoatchilik bu vaksinani qayddan o‘tkazish mexanizmi yetarli darajada shaffof bo‘lganiga shubha bildirdi.
Vaksinalarning tez orada sotuvga chiqishini kutishdan iqtisodiyot yaqin kelajakda izga tushib ketishiga bo‘lgan ishonch suv ichmoqda. Biroq ekspertlar vaksinani keng ko‘lamda ishlab chiqarishni tashkil qilish va yetkazib berishning qiyinligidan kelib chiqib xomtama bo‘lmaslik kerakligiga ishora qilmoqda.
Masalan, Pfizer kompaniyasi bu yil 25 million kishini emlash imkonini beradigan 50 million doza ishlab chiqarilishi to‘g‘risida noyabr boshida bayonot berdi. 2021 - yili bu kompaniya ishlab chiqaradigan dozalar miqdorini 1,3 milliardtaga yetkazmoqchi.
Yer kurrasida 7,5 milliard kishi yashashi hisobga olinsa, bu o‘ta katta raqam emas.
Yirik investitsiya xoldingi - UBS raisi Aksel Veber 11 - noyabrda iqtisodiyotning oyoqqa turib ketishi vaksinani hisobga olgan taqdirda ham qisqa vaqt ichida yuz bermaydi, deb bayonot berdi.
“IYaMning bo‘hrongacha bo‘lgan ko‘rsatkichlarga qaytishiga ketadigan vaqt bir yildan kam bo‘lmaydi. Yana bir yoki ikki yil ishsizlikning hamda iqtisodiy o‘sishga bo‘hrongacha bo‘lgan ko‘rsatkichlariga yetib olishga ketadi. Demak, oldimizda tiklanishning ancha uzoq davom etadigan jarayoni turibdi”, dedi Veber CNBCga bergan intervyusida.
18 - noyabrda JSSTning Yevropa mintaqaviy byurosi direktori Xans Klyuge Yevropa AQSh bilan birgalikda yana bir bor pandemiya epimarkazida bo‘lib qolganini aytar ekan, bunday dedi: “Zulmat ortida nur bor, albatta, biroq oldimizda og‘ir yarim yil turibdi”.
Oyoqqa turish hamma uchun emasmi?
COVID-19 pandemiyasidan ko‘rilgan zararni hisobga olganda, tiklanish ehtimoli oz, deb hisoblamoqda YuNKTAD ekspertlari.
YuNKTAD 19 - noyabrdagi hisobtida pandemiyaning iqtisodiy oqibatlarini ayniqsa eng qashshoq va himoyalangan ijtimoiy guruhlar uzoq muddat sezib turadi deyilgan. Hisobotda aytilishicha, dunyo bo‘ylab qashshoqlik darajasi Osiyoda 1988 - yili yuz bergan moliyaviy bo‘hrondan buyon birinchi marta o‘sa boshlagan.
“Virus dunyo iqtisodiyotining asosiy arteriyalari bo‘ylab chegaralarni kesib o‘ta boshladi. Bu globalizatsiyaning zaif nuqtasi ekanligi bilinib qoldi. Pandemiya dunyo iqtisoliyotini karaxt qilib qo‘ydi. Va bu holat eng avvalo himoyalanmagan ijtimoiy guruhlarga zarba bo‘ldi”, deb bayonot berdi YuNKTAD bosh kotibi Muxisa Kituyi.
Bu fikrga Vashingtondagi Xalqaro moliya instituti bosh iqtisodchisi muovini Elina Ribakova Ozodlik radiosi bilan suhbatda qo‘shilar ekan, bunday dedi:
“O‘sish holatidagi bozorlar harakatlanish cheklovlariga, xo‘jalik aloqalari, savdo, turizm va pul o‘tkazish tartibining buzilishini ayniqsa juda tez his qiladi”.
COVID-19 pandemiyasi nafaqat dunyo miqyosida, balki alohida bir davlat ichida ham farovonlik darajasidagi farqqa katta ta’cir qiladi.
Masalan, «Blumberg» agentligi hisobotiga ko‘ra, Kreml Rossiyaning mintaqaviy hukumatlariga pandemiya bilan bog‘liq sog‘liqni saqlash va boshqa ijtimoiy harajatlar uchun qarz ko‘tarishni taklif qilmoqda. Kelasi yili bu maqsadlar uchun 400 milliard rubl (5,3 mlrd dollar) qarz ko‘tarilishi kutilmoqda. 2020 - yili bu ko‘rsatkich 0 ga teng bo‘lgan.
“Kuchli mintaqalar yutib, zaiflar yanada zaiflashadi”, - deb hisoblaydi Rossiya mintaqalari obligatsiyalari bilan shug‘ullanadigan Transfingrup boshqaruvchisi Stanislav Ponomarev.
Xitoy kuchayadimi?
Pandemiya zaiflarning ahvolini og‘irlashtrib, kuchlilarnikini yaxshilaydi – har holda iqtisodiyotda shunday bo‘ladi.
Koronavisning ilk holati qayd etilgan Xitoyda iqtisodiy o‘sish yuz bergani qayd etildi.
Iyuldan sentabrgacha dunyodagi ikkinchi katta iqtisodiyot o‘tgan yilning mos choragidagiga qaraganda 4,9 %ga o‘sdi. Bu prognoz qilingan 5,2 % dan ozroq, biroq Xitoy IYaM o‘sish dinamikasida COVID-19dan oyoqqa turish yo‘lida avangard bo‘lmoqda.
Qariyb 5% lik o‘sish pandemiya boshlangan 2020 - yilning boshida Xitoy iqtisodiyoti qulagan handak fonida misli ko‘rilmagan progressdir.
2020 - yilning birinchi choragida butun mamlakat bo‘ylab zavod-fabrikalarning to‘xatilishi fonida Xitoy iqtisodiyoti 6,8%ga qisqargan edi. Bu Xitoy iqtisodiyotida choraklar bo‘yicha hisobotlar tayyorlash boshlangan 1992 - yildan buyon yuz bergan birinchi qulash bo‘ldi. Tahlilchilar fikricha, qulashdan o‘sishga o‘tish o‘ta qattiq karantin choralarini joriy etib, so‘ngra ishlab chiqarishni rag‘batlantirish choralarini ko‘rgan hukumat siyosati mahsuli bo‘lishi mumkin.
Ishchilarga og‘ir bo‘ladi
Pandemiya ishchilar va xizmatchilarga turlicha zarba beradi.
«Ofislarda ishlovchi xizmatchilar o‘zining oshxonasidami, yotoqxonasidami – ishqilib, ishlab turibdi, har holda qisman bo‘lsada, ishli. Biroq oldin ofitsiant, farrosh yoki sotuvchi bo‘lganlar chekkaroq joylarda ish izlashiga to‘g‘ri keladi», – deb yozdi Britaniyadagi «Ekonomist» jurnali.
2020 - yilning dastlabki 9 oyida ish vaqtining global hajmi 11,7%ga qisqardi. Bu ko‘rsatkich BMT huzuridagi Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) ma’lumotlariga ko‘ra, 323 million doimiy ish o‘rniga tengdir.
Ish vaqtining qisqarishi daromadlarning 3,5 trillion dollarga yoki global IYaMning 5,5%ga qisqarishiga olib keldi.
2021 - yili mehnat bozorlaridagi vaziyat qanday bo‘lishi pandemiya dinamikasi hamda hukumatlar ko‘radigan choralarga bog‘liq bo‘ladi.
“Karantin choralarining erta yumshatilishi pandemiyaning davom etishiga va mehnat bozorlaridagi vaziyatning yomonlashiuviga olib keladi, shuning uchun sog‘liqni saqlash, iqtisodiyot va ijtimoiy siyosatda ko‘riladigan choralar muvozanatini saqlash muhimdir, – deb hisoblaydi XMT tahlichisi Kapsos. – Hukmatlar oldida ishsizlik, qashshoqlik, tengsizlik va ijtimoiy yakkalanish o‘sishiga e’tibor qaratish uchun byudjetdan pul topishdan og‘ir vazifa turibdi”.
Qanday omillarga qarash kerak
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) hisob-kitobicha, 2021 - yili umumjahon IYaM 5%ga o‘sadi. Biroq bu bir qator omillarga, shu jumladan koronavirusning yangi to‘lqinlari bo‘lish-bo‘lmasligiga, karantin choralari va cheklovlariga rioya qilinishiga, iste’molchilar va kompaniyalarning kelajakka ishonchiga, shuningdek, davlatning ko‘magi miqyosi biznesning ehtiyojlariga qanchalik mutanosib bo‘lishiga bog‘liq.
"Hukumatlar oldida qachon aralashsa bo‘ladiyu qachon bozor mustaqil ravishda o‘zini o‘zi isloh qilib olishiga iz bermoq kerak, degan murakkab tanlov turibdi", deb hisoblaydi Elina Ribakova.
Iqtisodiyotning tabiiy ravishda transformatsiyalashuviga halaqit bermagan holda uni qo‘llab-quvvatlashga imkon beradigan muvozanat topish zarur. Ba’zi sohalar oldingi holatiga qayta olmaydi; mustaqil yashashga bundan buyon qobiliyatsiz kompaniyalarning zombilashuvidan qochish kerak”,- deydi u. Ribakovaning fikricha, iqtisodiyotning oyoqqa turishi uzoq vaqt oladi.
«Vaksinatsiyaning qanchalik tez o‘tishi va har bir muayyan davlatda pandemiya bilan bog‘liq vaziyatdan kelib chiqib, 2021-2022 - yillarda hukumatlar umumiy moliyaviy yordamni tobora ozaytirib, e’tiborni ishsizlik uchun nafaqalar to‘lash va ishchilarni qayta tayyorlash kabi manzilli yordam ko‘rsatishga qaratadi,- dedi u Ozodlik bilan suhbatda. – Biroq baribir ko‘plab mamlakatlar uchun pandemiyagacha bo‘lgan o‘sish sur’atiga yetib olishga ko‘plab yillar kerak bo‘ladi.