Եվրամիությունն ու Թուրքիան պետք են միմյանց
Ներկայացնում ենք Ջորջթաունի համալսարանի հրավիրյալ դասախոս, Իսպանիայի արտաքին գործերի նախկին նախարար ու Համաշխարհային բանկի խմբի նախկին ավագ փոխնախագահ Անա Պալասիոյի հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Անա Պալասիո
Նախքան «Համաս»-ի բարբարոսական հարձակումը Իսրայելի վրա աշխարհաքաղաքականության մեջ կրկին առաջին պլան մղեց Մերձավոր Արեւելքը, Եվրամիությունն արդեն գիտակցել էր Թուրքիայի կարեւոր նշանակությունը՝ որպես տարածաշրջանի պլացդարմ: Այնուամենայնիվ, ԵՄ փոխգործակցության քաղաքականությունը Թուրքիայի հետ երկար ժամանակ նվազագույն մակարդակի վրա էր:
Եվրոպայի ընդլայնված հարեւանությունը կարծես քաոսի նոր դարաշրջան է մտնում: Աճող թվով դերակատարներ պատրաստ են մեծ ռիսկերի դիմել՝ հնարավոր հետեւանքներն անտեսելով: Քանի որ փոխգործակցության առկա շրջանակները գնալով հնանում են, կարեւոր են ստեղծարար միջնորդությունը եւ հնարամիտ դիվանագիտությունը:
Բայց դեռ պարզ չէ, թե արդյո՞ք Եվրոպան պատրաստ է դրան:
ԵՄ աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների ցանկը նույնքան երկար է, որքան եւ անտեսված: ԵՄ հարաբերական պասիվությունը Աֆրիկայում հեղաշրջումների, Միջերկրական ծովում անկայունության եւ Բալկաններում Կոսովոյի ու Սերբիայի միջեւ բախումների ֆոնին (սրանք ընդամենը մի քանի օրինակներ են) խարխլում է վստահությունը Միության նկատմամբ՝ որպես արժանավայել աշխարհաքաղաքական դերակատարի:
Անգամ իր դռան շեմին՝ Ուկրաինայում պատերազմի առումով ԵՄ-ն ավելի հաճախ դիտող է, քան ազդեցիկ միջնորդ:
Ի հակադրություն դրան՝ Թուրքիան ապացուցել է, որ վճռական խաղացող է մի շարք հարցերում, որոնք ուղղակիորեն ԵՄ իրավասության ներքո են: Թուրքիան, օրինակ, մասնակից էր Սեւծովյան հացահատիկի նախաձեռնության (BSGI), որը հեշտացրեց ուկրաինական գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանումը, նախքան Ռուսաստանը դադարեցրեց այն:
Թուրքիան կարեւոր դեր խաղաց նաեւ Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած վերջին իրադարձություններում։ Թեեւ նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հերքում է անմիջական մասնակցությունը 24-ժամյա ռազմական գործողությանը, որը վերականգնեց Ադրբեջանի վերահսկողությունը էթնիկ հայկական անկլավի նկատմամբ, Թուրքիան առանց վարանելու կարեւոր աջակցություն ցուցաբերեց Ադրբեջանին՝ ներառյալ ռազմական տեխնիկան եւ վերապատրաստումը: Էրդողանի վճռականությունն ակնհայտորեն տվեց իր արդյունքը, երբ անցած ամիս կայացան Ադրբեջանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի հայերի միջեւ առաջին ուղիղ բանակցությունները։ Նույնը չի կարելի ասել Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդական ջանքերի մասին:
Էրդողանն օգտագործում է Թուրքիայի ռազմավարական դիրքն ու ռազմական հնարավորությունները՝ խորացնելու իր պաշտպանական կապերը Պարսից ծոցի համագործակցության խորհրդի երկրների հետ (Բահրեյն, Քուվեյթ, Օման, Քաթար, Արաբական Միացյալ Էմիրություններ եւ Սաուդյան Արաբիա)։ Այս համաձայնագրերն ազդարարում են Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական ազդեցության մեծացումը, նույնիսկ եթե արդյունքում սահմանափակվի ակտիվ զինված հակամարտություններում մանեւրելու իր հնարավորությունը: Թուրքիան անկասկած ուշադիր հետեւում է «Համաս»-ի եւ Իսրայելի պատերազմին, որպեսզի հնարավորության դեպքում ներգրավվի:
Բայց Թուրքիայի հզորությունը գերագնահատել պետք չէ: Այն նուրբ խաղ է վարում Ռուսաստանի հետ, որին Էրդողանը չկարողացավ հետ պահել BSGI-ը չեղարկելուց։ Իսկ ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցների հետ Թուրքիայի հարաբերությունները միանշանակ լարված են: Սակայն անհերքելի է, որ Էրդողանի որոշումը՝ չբռնել ո՛չ Ռուսաստանի, ո՛չ Արեւմուտքի կողմը, աշխարհաքաղաքական եւ տնտեսական օգուտներ բերեց Թուրքիային։
Եվրահանձնաժողովը, կարծես, գիտակցում է Թուրքիայի ռազմավարական նշանակությունը, եւ ԵՄ-Թուրքիա հարաբերություններում որոշ դրական տեղաշարժեր կան։ Եվրոպան 400 միլիոն եվրո օգնություն է տրամադրել Թուրքիային այս տարվա սկզբին տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժերից հետո, իսկ թուրք-հունական հարաբերությունները վերջին շրջանում որոշ չափով ջերմացել են: Անցյալ տարի ԵՄ-ն գործարկեց Թուրքիայի ներդրումային հարթակը:
Սակայն դեռ կան բազմաթիվ տարաձայնություններ՝ հատկապես Թուրքիայում օրենքի գերակայության հետ կապված: Երբ Էրդողանը փորձեց հարկադրել ԵՄ-ին առաջ մղելու Թուրքիայի անդամակցության ձգձգված հայտը՝ պատանդ պահելով ՆԱՏՕ-ին միանալու Շվեդիայի դիմումը, Եվրախորհրդարանը զեկույց հրապարակեց, որով պախարակեց օրենքի գերակայությունը Թուրքիայում: Ի պատասխան Էրդողանը սպառնաց «բաժանվել» ԵՄ-ից։ Եվրահանձնաժողովի տարեկան առաջընթացի զեկույցը Թուրքիայի անդամակցության բանակցությունների վերաբերյալ, որը պետք է հրապարակվի այս տարվա վերջին, հավանաբար նմանատիպ արձագանք կառաջացնի:
Խնդիրն այն է, որ ԵՄ-Թուրքիա հարաբերությունների հիմքում դեռեւս Թուրքիայի անդամակցության հեռանկարն է, եւ դրան փոխարինող չի գտնվել։ Փախստականների խնդրի վերաբերյալ լարված համագործակցությունից բացի՝ ավելի խորը ներգրավվածության հարցում առաջընթաց չկա: Հաշվի առնելով Թուրքիայի ռազմավարական նշանակությունը՝ ԵՄ-ն պետք է ավելի մեծ նախաձեռնողականություն ցուցաբերի։
Բարեբախտաբար, Եվրոպան կարող է մի քանի հեշտ դիվանագիտական պտուղներ քաղել: Դրանցից առավել ակնհայտը ԵՄ-Թուրքիա մաքսային միության արդիականացումն է եւ առեւտրային խոչընդոտների վերացումն է. քայլ, որը կօգնի Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների հարցում Թուրքիային գրավել ԵՄ կողմը: Մաքսային միությունը միշտ եղել է ԵՄ անդամակցության ճանապարհի առաջին քայլը: Թուրքիայի անդամակցությունը առայժմ սեղանին չէ, իսկ մաքսային միությունը պարզապես կապում է երկիրը ԵՄ առեւտրային համաձայնագրերին, որոնց մշակման գործում նա ձայնի իրավունք չունի:
Առեւտուրը խթանելու համար ԵՄ-ը կարող է նաեւ դիտարկել գործարարների եւ ներդրողների վիզային ռեժիմի ազատականացումը: Սա կարող է լինել առաջին քայլը Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիների համար վիզայի վերջնական ազատականացման ուղղությամբ՝ եթե Թուրքիան համապատասխանի պայմաններին:
Թուրքիան իր հերթին պետք է ընդունի, որ իր տնտեսական շահերը կապված են ավելի շատ Եվրոմիության, քան Ռուսաստանի կամ Պարսից ծոցի երկրների հետ: Ավելին, գլոբալ ազդեցություն ունենալը մեծապես կախված է Թուրքիայի արեւմտյան դաշնակիցների հետ ամուր կապեր պահպանելուց: ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում մարգինալացված Թուրքիան դիվանագիտական առումով զգալիորեն պակաս արդյունավետ կլինի:
Ավելի վաղ այս տարի Թուրքիայի արտգործնախարար Հաքան Ֆիդանը դատապարտեց ԵՄ-ի «ռազմավարական կուրությունը»՝ հայտարարելով, որ առանց Թուրքիայի այն չի կարող իրապես «համաշխարհային դերակատար» լինել։ Թեեւ նման արտահայտությունները չեն նպաստում երկկողմ հարաբերությունների բարելավմանը, դրանց մեջ որոշ ճշմարտության կա: Մնում է տեսնել, թե արդյոք ԵՄ-ը կարող է հավասարակշռել իր աշխարհաքաղաքական հավակնությունները իր հիմնական արժեքների ու շահերի հետ:
Copyright: Project Syndicate, 2023.
www.project-syndicate.org
Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:
Ներկայացնում ենք Ջորջթաունի համալսարանի հրավիրյալ դասախոս, Իսպանիայի արտաքին գործերի նախկին նախարար ու Համաշխարհային բանկի խմբի նախկին ավագ փոխնախագահ Անա Պալասիոյի հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Անա Պալասիո
Նախքան «Համաս»-ի բարբարոսական հարձակումը Իսրայելի վրա աշխարհաքաղաքականության մեջ կրկին առաջին պլան մղեց Մերձավոր Արեւելքը, Եվրամիությունն արդեն գիտակցել էր Թուրքիայի կարեւոր նշանակությունը՝ որպես տարածաշրջանի պլացդարմ: Այնուամենայնիվ, ԵՄ փոխգործակցության քաղաքականությունը Թուրքիայի հետ երկար ժամանակ նվազագույն մակարդակի վրա էր:
Եվրոպայի ընդլայնված հարեւանությունը կարծես քաոսի նոր դարաշրջան է մտնում: Աճող թվով դերակատարներ պատրաստ են մեծ ռիսկերի դիմել՝ հնարավոր հետեւանքներն անտեսելով: Քանի որ փոխգործակցության առկա շրջանակները գնալով հնանում են, կարեւոր են ստեղծարար միջնորդությունը եւ հնարամիտ դիվանագիտությունը:
Բայց դեռ պարզ չէ, թե արդյո՞ք Եվրոպան պատրաստ է դրան:
ԵՄ աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների ցանկը նույնքան երկար է, որքան եւ անտեսված: ԵՄ հարաբերական պասիվությունը Աֆրիկայում հեղաշրջումների, Միջերկրական ծովում անկայունության եւ Բալկաններում Կոսովոյի ու Սերբիայի միջեւ բախումների ֆոնին (սրանք ընդամենը մի քանի օրինակներ են) խարխլում է վստահությունը Միության նկատմամբ՝ որպես արժանավայել աշխարհաքաղաքական դերակատարի:
Անգամ իր դռան շեմին՝ Ուկրաինայում պատերազմի առումով ԵՄ-ն ավելի հաճախ դիտող է, քան ազդեցիկ միջնորդ:
Ի հակադրություն դրան՝ Թուրքիան ապացուցել է, որ վճռական խաղացող է մի շարք հարցերում, որոնք ուղղակիորեն ԵՄ իրավասության ներքո են: Թուրքիան, օրինակ, մասնակից էր Սեւծովյան հացահատիկի նախաձեռնության (BSGI), որը հեշտացրեց ուկրաինական գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանումը, նախքան Ռուսաստանը դադարեցրեց այն:
Թուրքիան կարեւոր դեր խաղաց նաեւ Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած վերջին իրադարձություններում։ Թեեւ նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հերքում է անմիջական մասնակցությունը 24-ժամյա ռազմական գործողությանը, որը վերականգնեց Ադրբեջանի վերահսկողությունը էթնիկ հայկական անկլավի նկատմամբ, Թուրքիան առանց վարանելու կարեւոր աջակցություն ցուցաբերեց Ադրբեջանին՝ ներառյալ ռազմական տեխնիկան եւ վերապատրաստումը: Էրդողանի վճռականությունն ակնհայտորեն տվեց իր արդյունքը, երբ անցած ամիս կայացան Ադրբեջանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի հայերի միջեւ առաջին ուղիղ բանակցությունները։ Նույնը չի կարելի ասել Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելի միջնորդական ջանքերի մասին:
Էրդողանն օգտագործում է Թուրքիայի ռազմավարական դիրքն ու ռազմական հնարավորությունները՝ խորացնելու իր պաշտպանական կապերը Պարսից ծոցի համագործակցության խորհրդի երկրների հետ (Բահրեյն, Քուվեյթ, Օման, Քաթար, Արաբական Միացյալ Էմիրություններ եւ Սաուդյան Արաբիա)։ Այս համաձայնագրերն ազդարարում են Թուրքիայի աշխարհաքաղաքական ազդեցության մեծացումը, նույնիսկ եթե արդյունքում սահմանափակվի ակտիվ զինված հակամարտություններում մանեւրելու իր հնարավորությունը: Թուրքիան անկասկած ուշադիր հետեւում է «Համաս»-ի եւ Իսրայելի պատերազմին, որպեսզի հնարավորության դեպքում ներգրավվի:
Բայց Թուրքիայի հզորությունը գերագնահատել պետք չէ: Այն նուրբ խաղ է վարում Ռուսաստանի հետ, որին Էրդողանը չկարողացավ հետ պահել BSGI-ը չեղարկելուց։ Իսկ ՆԱՏՕ-ի դաշնակիցների հետ Թուրքիայի հարաբերությունները միանշանակ լարված են: Սակայն անհերքելի է, որ Էրդողանի որոշումը՝ չբռնել ո՛չ Ռուսաստանի, ո՛չ Արեւմուտքի կողմը, աշխարհաքաղաքական եւ տնտեսական օգուտներ բերեց Թուրքիային։
Եվրահանձնաժողովը, կարծես, գիտակցում է Թուրքիայի ռազմավարական նշանակությունը, եւ ԵՄ-Թուրքիա հարաբերություններում որոշ դրական տեղաշարժեր կան։ Եվրոպան 400 միլիոն եվրո օգնություն է տրամադրել Թուրքիային այս տարվա սկզբին տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժերից հետո, իսկ թուրք-հունական հարաբերությունները վերջին շրջանում որոշ չափով ջերմացել են: Անցյալ տարի ԵՄ-ն գործարկեց Թուրքիայի ներդրումային հարթակը:
Սակայն դեռ կան բազմաթիվ տարաձայնություններ՝ հատկապես Թուրքիայում օրենքի գերակայության հետ կապված: Երբ Էրդողանը փորձեց հարկադրել ԵՄ-ին առաջ մղելու Թուրքիայի անդամակցության ձգձգված հայտը՝ պատանդ պահելով ՆԱՏՕ-ին միանալու Շվեդիայի դիմումը, Եվրախորհրդարանը զեկույց հրապարակեց, որով պախարակեց օրենքի գերակայությունը Թուրքիայում: Ի պատասխան Էրդողանը սպառնաց «բաժանվել» ԵՄ-ից։ Եվրահանձնաժողովի տարեկան առաջընթացի զեկույցը Թուրքիայի անդամակցության բանակցությունների վերաբերյալ, որը պետք է հրապարակվի այս տարվա վերջին, հավանաբար նմանատիպ արձագանք կառաջացնի:
Խնդիրն այն է, որ ԵՄ-Թուրքիա հարաբերությունների հիմքում դեռեւս Թուրքիայի անդամակցության հեռանկարն է, եւ դրան փոխարինող չի գտնվել։ Փախստականների խնդրի վերաբերյալ լարված համագործակցությունից բացի՝ ավելի խորը ներգրավվածության հարցում առաջընթաց չկա: Հաշվի առնելով Թուրքիայի ռազմավարական նշանակությունը՝ ԵՄ-ն պետք է ավելի մեծ նախաձեռնողականություն ցուցաբերի։
Բարեբախտաբար, Եվրոպան կարող է մի քանի հեշտ դիվանագիտական պտուղներ քաղել: Դրանցից առավել ակնհայտը ԵՄ-Թուրքիա մաքսային միության արդիականացումն է եւ առեւտրային խոչընդոտների վերացումն է. քայլ, որը կօգնի Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների հարցում Թուրքիային գրավել ԵՄ կողմը: Մաքսային միությունը միշտ եղել է ԵՄ անդամակցության ճանապարհի առաջին քայլը: Թուրքիայի անդամակցությունը առայժմ սեղանին չէ, իսկ մաքսային միությունը պարզապես կապում է երկիրը ԵՄ առեւտրային համաձայնագրերին, որոնց մշակման գործում նա ձայնի իրավունք չունի:
Առեւտուրը խթանելու համար ԵՄ-ը կարող է նաեւ դիտարկել գործարարների եւ ներդրողների վիզային ռեժիմի ազատականացումը: Սա կարող է լինել առաջին քայլը Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիների համար վիզայի վերջնական ազատականացման ուղղությամբ՝ եթե Թուրքիան համապատասխանի պայմաններին:
Թուրքիան իր հերթին պետք է ընդունի, որ իր տնտեսական շահերը կապված են ավելի շատ Եվրոմիության, քան Ռուսաստանի կամ Պարսից ծոցի երկրների հետ: Ավելին, գլոբալ ազդեցություն ունենալը մեծապես կախված է Թուրքիայի արեւմտյան դաշնակիցների հետ ամուր կապեր պահպանելուց: ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում մարգինալացված Թուրքիան դիվանագիտական առումով զգալիորեն պակաս արդյունավետ կլինի:
Ավելի վաղ այս տարի Թուրքիայի արտգործնախարար Հաքան Ֆիդանը դատապարտեց ԵՄ-ի «ռազմավարական կուրությունը»՝ հայտարարելով, որ առանց Թուրքիայի այն չի կարող իրապես «համաշխարհային դերակատար» լինել։ Թեեւ նման արտահայտությունները չեն նպաստում երկկողմ հարաբերությունների բարելավմանը, դրանց մեջ որոշ ճշմարտության կա: Մնում է տեսնել, թե արդյոք ԵՄ-ը կարող է հավասարակշռել իր աշխարհաքաղաքական հավակնությունները իր հիմնական արժեքների ու շահերի հետ:
Copyright: Project Syndicate, 2023.
www.project-syndicate.org
Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: