Նրանք գիրքը դարձնում են գրավիչ, իսկ ընթերցանությունը՝ հաճելի
Ինչի՞ց է, որ գրախանութում հանդիպած անծանոթ գիրքը կարող է այնպես գրավել, որ անկախ բովանդակությունից՝ ուզենաս գնել, իսկ վաղուց փնտրած գիրքը, որ, վերջապես, ձեռքդ ես վերցնում, կարդալ չի ստացվում։
Գրքին «տեսք տվողները»՝ գրաֆիկ դիզայներ Էդիկ Պողոսյանը, հեղինակ-նկարազարդող Լիլիթ Ալթունյանն ու տառաստեղծ Էդիկ Ղաբուզյանը Մեդիամաքսին պատմել են իրենց աշխատանքի այն կարեւոր բաղադրիչների մասին, որոնք ընթերցողը, գուցե, չի նկատում, բայց որոնք գրքին տալիս են ճիշտ ապրանքային տեսք եւ օգնում հաճույքով ընթերցել։
Էդիկ Պողոսյան. «Դիզայները գրքի երկրորդ հեղինակն է»
Արվեստագետ, գրաֆիկ դիզայներ Էդիկ Պողոսյանը գրքի լավ դիզայնի տարածված բանաձեւ չունի։ Բայց 30 տարվա փորձառությամբ գիտի՝ դիզայնը ավելին է, քան՝ արտաքին փաթեթավորումը: Այն գրքի բովանդակությանը պետք է հավելյալ արժեք հաղորդի եւ համապատասխանի ընթերցողի վճարած գումարին։
«Գրքի դիզայնը ոչ միայն տեխնիկական, այլեւ՝ վիզուալ, կոնցեպտուալ, արտադրական լուծումներն են։ Սա մի համալիր գործընթաց է, որը նաեւ կախված է տառատեսակից, դիզայների եւ էջադրողի գրաշարության, տպարանային պրոցեսի մասին գիտելիքներից»։
Երբ Էդիկին պատվիրում են գրքի դիզայն անել, նախ բովանդակությանն է ծանոթանում․ եթե ամբողջ գիրքը կարդալու ժամանակ չկա, անոտացիան շատ է օգնում։ Հետո հեղինակին կամ հրատարակչին է հանդիպում, որ նրա կարծիքը լսի, մտահղացումները, ճաշակը հասկանա։ Եթե խիստ տարակարծություններ չկան, դիզայնի տարբերակներ է առաջարկում՝ տարբեր տառատեսակներով, լուսանցքներով, շապիկով։ Ասում է՝ վատագույն դեպքում երկու էսքիզով կարողանում են «համոզել» պատվիրատուին։
Էդիկ Պողոսյանն ասում է, որ դիզայները գրքի երկրորդ հեղինակն է։ Հատկապես շապիկը կարեւոր դեր ունի, որ ընթերցողի հետ կապ ստեղծի, նրա ուշադրությունը գրավի, գիրքը գնելու ցանկություն առաջացնի:
«Գրքի շապիկը վիզուալ առումով պետք է ունենա տրամաբանական կառուցվածք, ինչպես շենքը պիտի ունենա հիմնակմախք, որ չփլվի։ Տեքստերը պետք է դրվեն այդ հիմնակմախքի կոնկրետ հատվածներում։ Էդտեղից է սկսվում գրագիտությունը։
Դիտողին երբեմն պետք է ուղիղ կապ հաստատել բովանդակության հետ, ու միակ պատուհանը շապիկն է։ Ես փորձում եմ այդ հանդիպման մեջ գեղագիտական, մշակութային տարբեր շերտեր մտցնել։ Շատ եմ սիրում զգացմունքի հետ խաղը․ փորձում եմ զգայական կապը, թատերականությունը պահել՝ ինքս ինձ հնարավորինս չեզոքացնելով, պատմական անցյալից, ժամանակակից կյանքից ընթերցողին ծանոթ շերտեր մտցնելով, որ անկախ բովանդակությունից՝ գիրքը նրա համար գրավիչ դառնա։
Երբ իմ գրքերն եմ դիզայն անում, շապիկները շատ ավելի կոնցեպտուալ են։ Առաջին գիրքս՝ «Սպասող մարդու օրագիրը», որ իրանական պոեզիայի հայերեն թարգմանություն է, կիսաձեռակերտ էր. բոլոր շապիկները տպվել էին սեւ ու սպիտակ, ես 365 օրինակը ձեռքով ներկել եմ։ Երկրորդը՝ «Աստիճան ըստ Ցելսիուսի»-ն, ջերմազգայուն շապիկով էր. ձեռքի տաքությունից սեւը ցնդում, դառնում էր սպիտակ, շապիկին մատնահետքեր էին մնում։ էդպիսի նուրբ, զգայական երանգներ եմ օգտագործում»։
Աշխատանքում Էդիկը մի կարեւոր սկզբունք էլ ունի՝ չօգտագործել անվճար տառատեսակ։ Տառերը գնում են տառաստեղծներից՝ ինքը կամ հրատարակիչը։ Բայց շապիկի վերնագրի կամ ենթավերնագրի համար տառեր ինքն է ստեղծում. եղածները հաճախ չեն բավարարում։
Էդիկն ասում է, որ չնայած գրահրատարակչության ոլորտի բազմաթիվ խնդիրներին՝ վերջին տարիներին Հայաստանում գրքի ապրանքային տեսքին եւ գործածականությանն ավելի շատ են ուշադրություն դարձնում։ Newmag հրատարակչությունը, որի գլխավոր դիզայներն է, իր առաջարկն ընդունել ու մանկական գրքերը դասակարգելու է ըստ տարիքային խմբերի՝ համապատասխան դիզայներական լուծումներով։
«Առանձնացնում ենք 4 տարիքային խումբ, գրքի վրա աղյուսակ է լինելու, որ ծնողն իմանա՝ որ տարիքի համար է։ Եվ այստեղ կա դիզայնի առանձնահատկություն․ յուրաքանչյուր տարիքային խմբին համահունչ՝ ընտրել ենք բառաքանակ եւ տառաչափ։ Բոլոր տառատեսակները նույնն են, բայց եթե 4-8 տարեկանների համար ավելի քիչ բառաքանակ ու ավելի մեծ տառեր ենք ընտրում, ապա ըստ տարիքի աճման՝ տառաչափը փոքրանում է, բառաքանակը՝ շատանում»։
Էդիկն ասում է, որ Հայաստանում այս մոտեցման համակարգային կիրառությունը նորություն է։ Առհասարակ, գրաֆիկ դիզայնի համաշխարհային միտումներից մեր երկիրը հաճախ է հետ մնում։ Դա նախ կրթական համակարգի խնդիրն է, երկրորդ, հենց իրենց՝ մասնագետների մեղավորությունը։
«Գրաֆիկ դիզայներները չունեն արհմիություն, շահերի պաշտպան, մի միավոր, որը կզբաղվի ոլորտի խնդիրներով։ Ամեն մեկն իր ստուդիոյում իր աշխատանքն է անում, ունի իր պատվիրատուն, մրցույթներ է շահում։ Արդյունքում, ունենք անհատական լավ գործեր, բայց չունենք մասսայական լավ արտադրանք, կազմակերպված շուկա։ Ու դրա մեղավորը միայն մենք՝ դիզայներներս ենք։ Մենք ունենք շատ մեծ ժառանգություն՝ ե՛ւ տեսական, ե՛ւ վիզուալ, բայց չունենք գրանցված փաստեր, գրաֆիկ դիզայնի պատմություն։ Այսօրվա երիտասարդը չգիտի՝ 90-ականներին ով էր գրքի դիզայն անում եւ ինչպես։ Երբ չկա այս կապը, ունենում ենք էքսպերիմենտներ եւ «թույն», «փախած» պրոեկտներ, որոնք ընդամենը մոդայիկ են»։
Բայց նույնիսկ վատ դիզայնը կարող է օգտակար լինել։ Էդիկն ասում է, որ վատի կողքին է ցայտուն երեւում բարձր գեղագիտությամբ ու գրագետ արված դիզայնը։
«Վատ դիզայնի գոյություն վատ է, բայց օգնում է լավ դիզայնին։ Արդյունքում ընթերցողը կսկսի պահանջել լավ դիզայն»։
Էդիկ Ղաբուզյան. «Ցանկացած դիզայն պետք է սկսել տառատեսակի ընտրությունից»
«Ցանկացած դիզայն, եթե պարունակում է տեքստ, պետք է սկսել տառատեսակի ընտրությունից։ Եթե ճիշտ տառատեսակ չընտրեցիք, լավ դիզայնի մասին խոսք լինել չի կարող։ Սա աքսիոմ է»,- ասում է Էդիկ Ղաբուզյանը։
Մոտ 35 տարի նա տառաստեղծմամբ է զբաղվում։ 300-ից ավելի տառատեսակներ (fonts) ունի։ Ասում է՝ տառարվեստի ոլորտը Հայաստանում երբեք էլ զարգացած չի եղել։ Խորհրդային տարիներին գնում էին Մոսկվա՝ Պոլիգրաֆիայի ինստիտուտում սովորելու։ Մի քանի տարի է՝ ինքն է Երեւանի գեղարվեստի ակադեմիայում տառարվեստ դասավանդում։
Էդիկ Ղաբուզյանն ասում է, որ մեծ քաղաքները՝ Մոսկվան, Բեռլինը, նույնիսկ՝ Նյու Յորքի օդանավակայանն ունեն իրենց տառատեսակները, նույնը՝ նաեւ բրենդային ընկերությունները, որոնք գովազդում միայն իրենց համար ստեղծված տառատեսակներն են օգտագործում։
Վերջին տարիներին Ղաբուզյանից տառատեսակներ են գնում հայաստանյան խոշոր հրատարակչությունները, խմբագրությունները, բայց շատ ավելի հաճախ դիզայնի մեջ օգտագործվում են ինչ-որ տեղից վերցված, անվճար տառատեսակներ։ Էդիկ Ղաբուզյանն ասում է, որ շատերն էլ տառաստեղծման ծրագրերով փորձում են նոր տառատեսակներ ստանալ, բայց միայն տեխնիկական գիտելիքները շատ քիչ են։ Տառարվեստում կարեւոր է ամեն մանրուք։
«Երբեմն շատ սպասված մի գիրք ես վերցնում ձեռքդ, բացում ես, բայց չես կարողանում կարդալ։ Սովորաբար ընթերցողը չի էլ զգում՝ ինչն է խնդիրը։ Իրականում տառատեսակից է, որը կարող է ապատիա առաջացնել։
Շատ կարեւոր է տառի չափը. սխալ ընտրված չափը կարող է հոգնեցնել աչքը։ Եթե միջտառային հարաբերությունների խնդիրները ճիշտ լուծված չեն, անհեթեթ է լավ ընթերցում սպասել. եթե տառերն իրարից հեռու են, բառերը ճղվում են, եթե շատ մոտ են, չես կարողանում տարբերել, աչքդ կանգնում է բառի վրա։ Չեք զգում, բայց գլխացավ, հոգնածություն է առաջանում։ Մեր տառերն իրենց կառուցվածքային առանձնահատկություններով տարբերվում են լատինականից. որոշ տառեր իրարից տարբերվում են վերին կամ ստորին վերջույթներով կամ հորիզոնական ելուստների դիրքով։ Եթե տառաչափը փոքր է, իսկ այդ մասնիկները՝ կարճ, դժվար են ընկալվում։ Էլ չեմ ասում, որ որոշ խմբագրություններ ք-ի փոխարեն լատինական f-ն են օգտագործում, տ-ի փոխարեն՝ s-ը, r-ը՝ որպես ր»։
Էդիկ Ղաբուզյանն ասում է, որ գրքի դիզայնի մեջ տառերը հաճախ շատ անփույթ են օգտագործում։ Վերնագրի, ենթավերնագրերի համար նույն տառատեսակի regular՝ սովորական, bold՝ թավ կամ դրանց շեղ (թեք) տարբերակներն են կիրառում։ Մինչդեռ կան շատ այլ նկարվածքներ, որոնք օգնում են տարբեր խնդիրներ լուծել։
Կյանքի կեսը հայոց այբուբենի գրության նոր ձեւեր ստեղծելուն նվիրած Ղաբուզյանն ասում է, որ տառարվեստի ոլորտում հայկական եւ լատինական տառատեսակների միջեւ անդունդը տարեցտարի մեծանում է։
Լիլիթ Ալթունյան. «Պատկերն ինֆորմացիայի եւս մի շերտ է, պատմելու եւս մի ձեւ»
Մանկական պատկերագրքեր ստեղծելու մասին Լիլիթ Ալթունյանը վաղուց էր մտածել, բայց մտադրությունն իրականացրեց տարիներ անց՝ մանկավարժական համալսարանի նկարչական բաժինն ավարտելուց ու Ֆրանսիայում անիմացիա եւ նկարազարդում սովորելուց հետո։
Ֆրանսիայում շատ հաճախ էր գրախանութներում մանկական գրականություն կարդում։ Երբ որոշեց իր գիրքը ստեղծել, երկար ժամանակ պատմություն էր փնտրում․ հեքիաթներին ու տարածված թեմաներին անդրադառնալ չէր ուզում։ Քանի որ գրելը նրան խորթ չէր, փորձեց ստեղծել իր պատմությունը կապույտ աղվեսի մասին։ Հիմա նա հեղինակ-նկարազարդող է։
«Հեղինակ-նկարազարդողի աշխատանքը շատ ամբողջական է։ Գրելիս՝ ես միշտ հաշվի եմ առում, թե ինչ եմ ուզում նկարել։ Չեմ գրի այնպիսի պատմություն, որը նկարազարդելն ինձ հաճելի չլինի։ Առաջին պատմությունս գրեցի ելնելով այն բանից, որ սիրում եմ նկարազարդել բնություն, ծառեր, անտառներ։
Ես սխեմատիկ եւ փուլային եմ աշխատում, քանի որ պատկերագրքի դեպքում նկարչական աշխատանքը բավականին բարդ է, չես կարող նկարել, վերջացնել, հետո պատմության մեջ ինչ-որ բան փոխել»։
Թեեւ կապույտ աղվեսի պատմությունը երեխաները շատ սիրեցին, բայց մինչեւ նրանց արձագանքը լսելը Լիլիթն արդեն հաջորդ պատկերագրքերն էր ստեղծում՝ «Երաժիշտ հրեշը», «Խավարի թագավորը»։ Ասում է՝ երեխաների, հրատարակիչների կարծիքը կարեւոր է, բայց կրթությունն ու փորձառությունը թույլ են տալիս ավելի շատ ինքդ քեզ վստահել․եթե անես ուրիշների ասածը, երբեք չես ասի այն, ինչ ինքդ ես ուզում ասել։
«Գիրքը պետք է էսթետիկ լինի, տարբերվող ու ստեղծագործ, կրթի երեխայի աչքը, գունազգացողությունը, պատկերների ընկալումը։ Պատկերն ինֆորմացիայի եւս մի շերտ է, պատմելու եւս մի ձեւ։ Մենք ակնկալում ենք, որ երեխան պիտի մտնի այդ միջավայր, իրեն նույնականացնի հերոսի հետ, ապրի այդ միջավայրում, որը նրան պետք է կրթի բոլոր առումներով։ Կարեւոր է ամեն ինչ՝ տառատեսակի չափսը, տեքստի եւ նկարի հարաբերությունը, որ նկարներն էնպես բաշխված լինեն, որ բացվածքը «չխեղդվի», երեխան կարողանա հանգիստ ընթերցել ու դիտել պատկերը»։
Լիլիթն ասում է, որ Հայաստանում մանկական գրքերին դեռ մեծ կարեւորություն չեն տալիս։ Իսկ նկարազարդումը հաճախ դիտում են որպես դիզայնի մի մաս, մինչդեռ սա առանձին մասնագիտություն է։ Ասում է՝ նախկինում ու հիմա էլ «Ֆոտոշոփ»-ին տիրապետող մարդիկ անհասկանալի գունային ու պատկերային համադրությամբ, ոչ էսթետիկ կերպարներով մանկական գրքեր են պատրաստում։ Իսկ լավ պատկերագիրքը ոչ միայն ճաշակ է ձեւավորում, այլեւ՝ խնդիրներ լուծում։
«Լավ պատկերագիրքը պետք է խոսի երեխայի մակարդակից, նրա առօրյային առնչվող խնդրից։ Օրինակ՝ երեխան վախենում է գիշերը սենյակում մենակ մնալուց։ Լավ պատկերագիրքը պետք է լուծում տա, ոչ թե քարոզի։ Երբ երեխան գրքի հետ անցնում է այդ ճանապարհը, պետք է նաեւ այդ պատմության օգնությամբ ելք գտնի։ Ու կարեւոր է դա անել երեխայի համար աննկատ, որ ինքն էլ չհասկանա՝ ինչպես խնդրի այս ծայրից մտավ ու լուծման ծայրից դուրս եկավ։ Իսկ քարոզի դեպքում, երբ երեխան զգում է, որ իրեն ինչ-որ բան են սովորեցնում, կարող է հակառակություն առաջանալ։ Մյուս կողմից, կան պատկերագրքեր, որ վերջում լուծում չեն տալիս, ու երեխան մնում է հուզված, անպատասխան»։
Մանկական պատկերագրքից բացի Լիլիթ Ալթունյանը նաեւ «Վերնատուն» հրատարակչության գրքերի շապիկներն է նկարազարդում ու ձեւավորում։ Ինչպես նկարազարդումների եւ բացվածքների, այնպես էլ շապիկների դեպքում մանկական գրքերը հատուկ մոտեցում են պահանջում։
«Մեծերի դեպքում կազմի վրա սիմվոլիզմին ավելի շատ է տեղ տրվում, որովհետեւ հաշվի ես առնում, որ մարդը պատրաստ է աբստրակտ, սիմվոլիկ ընկալմանը, ու փորձում ես գրավիչ եւ էսթետիկ ներկայացնել՝ ինչ կա գրքում, մանավանդ, որ ներսում ոչ մի պատկեր չկա։ Փոքրերի դեպքում կարեւոր է սուտ չասել․այն, ինչ գրքի ներսում է, պետք է լինի նաեւ գրքի շապիկին։ Ու կարեւոր է ցույց տալ հերոսին, որ երեխաները միանգամից տեսնեն՝ ինչի կամ ում մասին է պատմությունը»։
Լիլիթը շատ կուզենար Հայաստանում մանկական գրականությանն ավելի գրավիչ, որակյալ աշխատանքներով լիներ։ Պահանջկոտ ու ճաշակով ընթերցող պետք է կրթել մանկուց։
Լուսինե Ղարիբյան
Ինչի՞ց է, որ գրախանութում հանդիպած անծանոթ գիրքը կարող է այնպես գրավել, որ անկախ բովանդակությունից՝ ուզենաս գնել, իսկ վաղուց փնտրած գիրքը, որ, վերջապես, ձեռքդ ես վերցնում, կարդալ չի ստացվում։
Գրքին «տեսք տվողները»՝ գրաֆիկ դիզայներ Էդիկ Պողոսյանը, հեղինակ-նկարազարդող Լիլիթ Ալթունյանն ու տառաստեղծ Էդիկ Ղաբուզյանը Մեդիամաքսին պատմել են իրենց աշխատանքի այն կարեւոր բաղադրիչների մասին, որոնք ընթերցողը, գուցե, չի նկատում, բայց որոնք գրքին տալիս են ճիշտ ապրանքային տեսք եւ օգնում հաճույքով ընթերցել։
Էդիկ Պողոսյան. «Դիզայները գրքի երկրորդ հեղինակն է»
Արվեստագետ, գրաֆիկ դիզայներ Էդիկ Պողոսյանը գրքի լավ դիզայնի տարածված բանաձեւ չունի։ Բայց 30 տարվա փորձառությամբ գիտի՝ դիզայնը ավելին է, քան՝ արտաքին փաթեթավորումը: Այն գրքի բովանդակությանը պետք է հավելյալ արժեք հաղորդի եւ համապատասխանի ընթերցողի վճարած գումարին։
«Գրքի դիզայնը ոչ միայն տեխնիկական, այլեւ՝ վիզուալ, կոնցեպտուալ, արտադրական լուծումներն են։ Սա մի համալիր գործընթաց է, որը նաեւ կախված է տառատեսակից, դիզայների եւ էջադրողի գրաշարության, տպարանային պրոցեսի մասին գիտելիքներից»։
Երբ Էդիկին պատվիրում են գրքի դիզայն անել, նախ բովանդակությանն է ծանոթանում․ եթե ամբողջ գիրքը կարդալու ժամանակ չկա, անոտացիան շատ է օգնում։ Հետո հեղինակին կամ հրատարակչին է հանդիպում, որ նրա կարծիքը լսի, մտահղացումները, ճաշակը հասկանա։ Եթե խիստ տարակարծություններ չկան, դիզայնի տարբերակներ է առաջարկում՝ տարբեր տառատեսակներով, լուսանցքներով, շապիկով։ Ասում է՝ վատագույն դեպքում երկու էսքիզով կարողանում են «համոզել» պատվիրատուին։
Էդիկ Պողոսյանն ասում է, որ դիզայները գրքի երկրորդ հեղինակն է։ Հատկապես շապիկը կարեւոր դեր ունի, որ ընթերցողի հետ կապ ստեղծի, նրա ուշադրությունը գրավի, գիրքը գնելու ցանկություն առաջացնի:
«Գրքի շապիկը վիզուալ առումով պետք է ունենա տրամաբանական կառուցվածք, ինչպես շենքը պիտի ունենա հիմնակմախք, որ չփլվի։ Տեքստերը պետք է դրվեն այդ հիմնակմախքի կոնկրետ հատվածներում։ Էդտեղից է սկսվում գրագիտությունը։
Դիտողին երբեմն պետք է ուղիղ կապ հաստատել բովանդակության հետ, ու միակ պատուհանը շապիկն է։ Ես փորձում եմ այդ հանդիպման մեջ գեղագիտական, մշակութային տարբեր շերտեր մտցնել։ Շատ եմ սիրում զգացմունքի հետ խաղը․ փորձում եմ զգայական կապը, թատերականությունը պահել՝ ինքս ինձ հնարավորինս չեզոքացնելով, պատմական անցյալից, ժամանակակից կյանքից ընթերցողին ծանոթ շերտեր մտցնելով, որ անկախ բովանդակությունից՝ գիրքը նրա համար գրավիչ դառնա։
Երբ իմ գրքերն եմ դիզայն անում, շապիկները շատ ավելի կոնցեպտուալ են։ Առաջին գիրքս՝ «Սպասող մարդու օրագիրը», որ իրանական պոեզիայի հայերեն թարգմանություն է, կիսաձեռակերտ էր. բոլոր շապիկները տպվել էին սեւ ու սպիտակ, ես 365 օրինակը ձեռքով ներկել եմ։ Երկրորդը՝ «Աստիճան ըստ Ցելսիուսի»-ն, ջերմազգայուն շապիկով էր. ձեռքի տաքությունից սեւը ցնդում, դառնում էր սպիտակ, շապիկին մատնահետքեր էին մնում։ էդպիսի նուրբ, զգայական երանգներ եմ օգտագործում»։
Աշխատանքում Էդիկը մի կարեւոր սկզբունք էլ ունի՝ չօգտագործել անվճար տառատեսակ։ Տառերը գնում են տառաստեղծներից՝ ինքը կամ հրատարակիչը։ Բայց շապիկի վերնագրի կամ ենթավերնագրի համար տառեր ինքն է ստեղծում. եղածները հաճախ չեն բավարարում։
Էդիկն ասում է, որ չնայած գրահրատարակչության ոլորտի բազմաթիվ խնդիրներին՝ վերջին տարիներին Հայաստանում գրքի ապրանքային տեսքին եւ գործածականությանն ավելի շատ են ուշադրություն դարձնում։ Newmag հրատարակչությունը, որի գլխավոր դիզայներն է, իր առաջարկն ընդունել ու մանկական գրքերը դասակարգելու է ըստ տարիքային խմբերի՝ համապատասխան դիզայներական լուծումներով։
«Առանձնացնում ենք 4 տարիքային խումբ, գրքի վրա աղյուսակ է լինելու, որ ծնողն իմանա՝ որ տարիքի համար է։ Եվ այստեղ կա դիզայնի առանձնահատկություն․ յուրաքանչյուր տարիքային խմբին համահունչ՝ ընտրել ենք բառաքանակ եւ տառաչափ։ Բոլոր տառատեսակները նույնն են, բայց եթե 4-8 տարեկանների համար ավելի քիչ բառաքանակ ու ավելի մեծ տառեր ենք ընտրում, ապա ըստ տարիքի աճման՝ տառաչափը փոքրանում է, բառաքանակը՝ շատանում»։
Էդիկն ասում է, որ Հայաստանում այս մոտեցման համակարգային կիրառությունը նորություն է։ Առհասարակ, գրաֆիկ դիզայնի համաշխարհային միտումներից մեր երկիրը հաճախ է հետ մնում։ Դա նախ կրթական համակարգի խնդիրն է, երկրորդ, հենց իրենց՝ մասնագետների մեղավորությունը։
«Գրաֆիկ դիզայներները չունեն արհմիություն, շահերի պաշտպան, մի միավոր, որը կզբաղվի ոլորտի խնդիրներով։ Ամեն մեկն իր ստուդիոյում իր աշխատանքն է անում, ունի իր պատվիրատուն, մրցույթներ է շահում։ Արդյունքում, ունենք անհատական լավ գործեր, բայց չունենք մասսայական լավ արտադրանք, կազմակերպված շուկա։ Ու դրա մեղավորը միայն մենք՝ դիզայներներս ենք։ Մենք ունենք շատ մեծ ժառանգություն՝ ե՛ւ տեսական, ե՛ւ վիզուալ, բայց չունենք գրանցված փաստեր, գրաֆիկ դիզայնի պատմություն։ Այսօրվա երիտասարդը չգիտի՝ 90-ականներին ով էր գրքի դիզայն անում եւ ինչպես։ Երբ չկա այս կապը, ունենում ենք էքսպերիմենտներ եւ «թույն», «փախած» պրոեկտներ, որոնք ընդամենը մոդայիկ են»։
Բայց նույնիսկ վատ դիզայնը կարող է օգտակար լինել։ Էդիկն ասում է, որ վատի կողքին է ցայտուն երեւում բարձր գեղագիտությամբ ու գրագետ արված դիզայնը։
«Վատ դիզայնի գոյություն վատ է, բայց օգնում է լավ դիզայնին։ Արդյունքում ընթերցողը կսկսի պահանջել լավ դիզայն»։
Էդիկ Ղաբուզյան. «Ցանկացած դիզայն պետք է սկսել տառատեսակի ընտրությունից»
«Ցանկացած դիզայն, եթե պարունակում է տեքստ, պետք է սկսել տառատեսակի ընտրությունից։ Եթե ճիշտ տառատեսակ չընտրեցիք, լավ դիզայնի մասին խոսք լինել չի կարող։ Սա աքսիոմ է»,- ասում է Էդիկ Ղաբուզյանը։
Մոտ 35 տարի նա տառաստեղծմամբ է զբաղվում։ 300-ից ավելի տառատեսակներ (fonts) ունի։ Ասում է՝ տառարվեստի ոլորտը Հայաստանում երբեք էլ զարգացած չի եղել։ Խորհրդային տարիներին գնում էին Մոսկվա՝ Պոլիգրաֆիայի ինստիտուտում սովորելու։ Մի քանի տարի է՝ ինքն է Երեւանի գեղարվեստի ակադեմիայում տառարվեստ դասավանդում։
Էդիկ Ղաբուզյանն ասում է, որ մեծ քաղաքները՝ Մոսկվան, Բեռլինը, նույնիսկ՝ Նյու Յորքի օդանավակայանն ունեն իրենց տառատեսակները, նույնը՝ նաեւ բրենդային ընկերությունները, որոնք գովազդում միայն իրենց համար ստեղծված տառատեսակներն են օգտագործում։
Վերջին տարիներին Ղաբուզյանից տառատեսակներ են գնում հայաստանյան խոշոր հրատարակչությունները, խմբագրությունները, բայց շատ ավելի հաճախ դիզայնի մեջ օգտագործվում են ինչ-որ տեղից վերցված, անվճար տառատեսակներ։ Էդիկ Ղաբուզյանն ասում է, որ շատերն էլ տառաստեղծման ծրագրերով փորձում են նոր տառատեսակներ ստանալ, բայց միայն տեխնիկական գիտելիքները շատ քիչ են։ Տառարվեստում կարեւոր է ամեն մանրուք։
«Երբեմն շատ սպասված մի գիրք ես վերցնում ձեռքդ, բացում ես, բայց չես կարողանում կարդալ։ Սովորաբար ընթերցողը չի էլ զգում՝ ինչն է խնդիրը։ Իրականում տառատեսակից է, որը կարող է ապատիա առաջացնել։
Շատ կարեւոր է տառի չափը. սխալ ընտրված չափը կարող է հոգնեցնել աչքը։ Եթե միջտառային հարաբերությունների խնդիրները ճիշտ լուծված չեն, անհեթեթ է լավ ընթերցում սպասել. եթե տառերն իրարից հեռու են, բառերը ճղվում են, եթե շատ մոտ են, չես կարողանում տարբերել, աչքդ կանգնում է բառի վրա։ Չեք զգում, բայց գլխացավ, հոգնածություն է առաջանում։ Մեր տառերն իրենց կառուցվածքային առանձնահատկություններով տարբերվում են լատինականից. որոշ տառեր իրարից տարբերվում են վերին կամ ստորին վերջույթներով կամ հորիզոնական ելուստների դիրքով։ Եթե տառաչափը փոքր է, իսկ այդ մասնիկները՝ կարճ, դժվար են ընկալվում։ Էլ չեմ ասում, որ որոշ խմբագրություններ ք-ի փոխարեն լատինական f-ն են օգտագործում, տ-ի փոխարեն՝ s-ը, r-ը՝ որպես ր»։
Էդիկ Ղաբուզյանն ասում է, որ գրքի դիզայնի մեջ տառերը հաճախ շատ անփույթ են օգտագործում։ Վերնագրի, ենթավերնագրերի համար նույն տառատեսակի regular՝ սովորական, bold՝ թավ կամ դրանց շեղ (թեք) տարբերակներն են կիրառում։ Մինչդեռ կան շատ այլ նկարվածքներ, որոնք օգնում են տարբեր խնդիրներ լուծել։
Կյանքի կեսը հայոց այբուբենի գրության նոր ձեւեր ստեղծելուն նվիրած Ղաբուզյանն ասում է, որ տառարվեստի ոլորտում հայկական եւ լատինական տառատեսակների միջեւ անդունդը տարեցտարի մեծանում է։
Լիլիթ Ալթունյան. «Պատկերն ինֆորմացիայի եւս մի շերտ է, պատմելու եւս մի ձեւ»
Մանկական պատկերագրքեր ստեղծելու մասին Լիլիթ Ալթունյանը վաղուց էր մտածել, բայց մտադրությունն իրականացրեց տարիներ անց՝ մանկավարժական համալսարանի նկարչական բաժինն ավարտելուց ու Ֆրանսիայում անիմացիա եւ նկարազարդում սովորելուց հետո։
Ֆրանսիայում շատ հաճախ էր գրախանութներում մանկական գրականություն կարդում։ Երբ որոշեց իր գիրքը ստեղծել, երկար ժամանակ պատմություն էր փնտրում․ հեքիաթներին ու տարածված թեմաներին անդրադառնալ չէր ուզում։ Քանի որ գրելը նրան խորթ չէր, փորձեց ստեղծել իր պատմությունը կապույտ աղվեսի մասին։ Հիմա նա հեղինակ-նկարազարդող է։
«Հեղինակ-նկարազարդողի աշխատանքը շատ ամբողջական է։ Գրելիս՝ ես միշտ հաշվի եմ առում, թե ինչ եմ ուզում նկարել։ Չեմ գրի այնպիսի պատմություն, որը նկարազարդելն ինձ հաճելի չլինի։ Առաջին պատմությունս գրեցի ելնելով այն բանից, որ սիրում եմ նկարազարդել բնություն, ծառեր, անտառներ։
Ես սխեմատիկ եւ փուլային եմ աշխատում, քանի որ պատկերագրքի դեպքում նկարչական աշխատանքը բավականին բարդ է, չես կարող նկարել, վերջացնել, հետո պատմության մեջ ինչ-որ բան փոխել»։
Թեեւ կապույտ աղվեսի պատմությունը երեխաները շատ սիրեցին, բայց մինչեւ նրանց արձագանքը լսելը Լիլիթն արդեն հաջորդ պատկերագրքերն էր ստեղծում՝ «Երաժիշտ հրեշը», «Խավարի թագավորը»։ Ասում է՝ երեխաների, հրատարակիչների կարծիքը կարեւոր է, բայց կրթությունն ու փորձառությունը թույլ են տալիս ավելի շատ ինքդ քեզ վստահել․եթե անես ուրիշների ասածը, երբեք չես ասի այն, ինչ ինքդ ես ուզում ասել։
«Գիրքը պետք է էսթետիկ լինի, տարբերվող ու ստեղծագործ, կրթի երեխայի աչքը, գունազգացողությունը, պատկերների ընկալումը։ Պատկերն ինֆորմացիայի եւս մի շերտ է, պատմելու եւս մի ձեւ։ Մենք ակնկալում ենք, որ երեխան պիտի մտնի այդ միջավայր, իրեն նույնականացնի հերոսի հետ, ապրի այդ միջավայրում, որը նրան պետք է կրթի բոլոր առումներով։ Կարեւոր է ամեն ինչ՝ տառատեսակի չափսը, տեքստի եւ նկարի հարաբերությունը, որ նկարներն էնպես բաշխված լինեն, որ բացվածքը «չխեղդվի», երեխան կարողանա հանգիստ ընթերցել ու դիտել պատկերը»։
Լիլիթն ասում է, որ Հայաստանում մանկական գրքերին դեռ մեծ կարեւորություն չեն տալիս։ Իսկ նկարազարդումը հաճախ դիտում են որպես դիզայնի մի մաս, մինչդեռ սա առանձին մասնագիտություն է։ Ասում է՝ նախկինում ու հիմա էլ «Ֆոտոշոփ»-ին տիրապետող մարդիկ անհասկանալի գունային ու պատկերային համադրությամբ, ոչ էսթետիկ կերպարներով մանկական գրքեր են պատրաստում։ Իսկ լավ պատկերագիրքը ոչ միայն ճաշակ է ձեւավորում, այլեւ՝ խնդիրներ լուծում։
«Լավ պատկերագիրքը պետք է խոսի երեխայի մակարդակից, նրա առօրյային առնչվող խնդրից։ Օրինակ՝ երեխան վախենում է գիշերը սենյակում մենակ մնալուց։ Լավ պատկերագիրքը պետք է լուծում տա, ոչ թե քարոզի։ Երբ երեխան գրքի հետ անցնում է այդ ճանապարհը, պետք է նաեւ այդ պատմության օգնությամբ ելք գտնի։ Ու կարեւոր է դա անել երեխայի համար աննկատ, որ ինքն էլ չհասկանա՝ ինչպես խնդրի այս ծայրից մտավ ու լուծման ծայրից դուրս եկավ։ Իսկ քարոզի դեպքում, երբ երեխան զգում է, որ իրեն ինչ-որ բան են սովորեցնում, կարող է հակառակություն առաջանալ։ Մյուս կողմից, կան պատկերագրքեր, որ վերջում լուծում չեն տալիս, ու երեխան մնում է հուզված, անպատասխան»։
Մանկական պատկերագրքից բացի Լիլիթ Ալթունյանը նաեւ «Վերնատուն» հրատարակչության գրքերի շապիկներն է նկարազարդում ու ձեւավորում։ Ինչպես նկարազարդումների եւ բացվածքների, այնպես էլ շապիկների դեպքում մանկական գրքերը հատուկ մոտեցում են պահանջում։
«Մեծերի դեպքում կազմի վրա սիմվոլիզմին ավելի շատ է տեղ տրվում, որովհետեւ հաշվի ես առնում, որ մարդը պատրաստ է աբստրակտ, սիմվոլիկ ընկալմանը, ու փորձում ես գրավիչ եւ էսթետիկ ներկայացնել՝ ինչ կա գրքում, մանավանդ, որ ներսում ոչ մի պատկեր չկա։ Փոքրերի դեպքում կարեւոր է սուտ չասել․այն, ինչ գրքի ներսում է, պետք է լինի նաեւ գրքի շապիկին։ Ու կարեւոր է ցույց տալ հերոսին, որ երեխաները միանգամից տեսնեն՝ ինչի կամ ում մասին է պատմությունը»։
Լիլիթը շատ կուզենար Հայաստանում մանկական գրականությանն ավելի գրավիչ, որակյալ աշխատանքներով լիներ։ Պահանջկոտ ու ճաշակով ընթերցող պետք է կրթել մանկուց։
Լուսինե Ղարիբյան