Ղևոնդ վարդապետ Հովհաննիսյան. Հայը Երուսաղեմում օտարության մեջ է

Երուսաղեմի սուրբ Հրեշտակապետաց վանքի տեսուչ Ղևոնդ վարդապետ Հովհաննիսյանին հանդիպել եմ 2013-ի մայիսին, Երուսաղեմում, երբ ուխտագնացության էի գնացել Սուրբ Հող: Նրա հետ հանդիպումը այնքան ներդաշնակ շարունակություն էր այդ օրերի տպավորությունների ու զգացումների, որ պարզ զրույցից հետո ինքս հարցազրույց խնդրեցի, թեպետ ծանոթության սկզբում նա չգիտեր էլ, որ ես ոչ միայն Հայաստանից Երուսաղեմ գնացած ուխտավոր եմ, այլև՝ լրագրող: Եվ իսկապես ուրախ էի, որ ինչ-որ պահից մեր խոսակցությունը վերածվեց հարցազրույցի, որ «Հայերը սուրբ երկրում» անցյալում ու ներկայում՚ վերնագրով տպագրվեց «Իրատես de facto»-ում, երբ ես դեռ Երուսաղեմում էի:

***

-Աշխարհի համարյա բոլոր երկրներում հայ համայնքներ կան, Ձեր կարծիքով` Երուսաղեմի համայնքն ինչո՞վ է առանձնանում:

-Երուսաղեմի հայ համայնքի ձևավորման կարևոր պատճառներից մեկը Սուրբ երկիրն է և քրիստոսակոխ սրբավայրերը, որոնք աշխարհի բոլոր քրիստոնյաներին միշտ ձգել են ուխտագնացության: Երրորդ դարում` 250 թվականին, հիշատակություն ունեն պատմիչները, որ հայերը փնտրել են սուրբ վայրերը: Իսկ եթե հիմք ընդունենք Աբգար թագավորի հիշատակությունը, ում մասին վկայել է և Մովսես Խորենացին հինգերորդ դարում, հասնելու ենք մեր թվարկության սկիզբը: Աբգար թագավորի պատմությունը լավ հայտնի է, իսկ երբ Աբգարի մահից հետո քրիստոնյաները հալածվում են, թագուհին` Հեղինեն, վերադառնում է հայրենի տուն` Երուսաղեմ: Ժողովրդին կերակրելու համար նա ցորեն է գնում Եգիպտոսից ու Կիպրոսից, և թագուհուն թույլ են տալիս քարերով ծածկել Հիսուսի գերեզմանը, մատուռ սարքել համբարձման վայրում, ծննդյան վայրը պահպանել: Թագուհին Երուսաղեմում մտերմանում է Մարիամ Աստվածածնի հետ: Այդ մասին հիշատակում են նաև հրեա պատմիչները, նշելով, որ նա տուն է ունեցել Երուսաղեմի հարավ-արևելյան կողմում: Մարիամ Աստվածածնի ննջումից երկու տարի հետո Հեղինեն է մահանում, և նրան հուղարկավորում են Երուսաղեմի հյուսիսային կողմում: 1860 թվականին դեռ Երուսաղեմի պատմիչները նշում են, որ, ցավոք, գերեզմանի տեղը չգիտեն: Տաս տարի անց թագուհու գերեզմանը գտնում են ֆրանսիացիները` քարե դամբարան, ուր լինում են թագուհու մասունքները: Այսօր գտածոն պահվում է Լուվրում որպես Հեղինե թագուհու դամբարան, Երուսաղեմի հրեաներն ունեն Հեղինե թագուհու փողոց: Հեղինե թագուհու փրկած սրբավայրերը նրա մահից հետո քանդվում են, և Կոստանդինոս կայսեր մայրը` Հեղինեն է վերակառուցում, Սուրբ երկրում սրբավայրերի շինարարությանը մեծ մասնակցություն են ունենում Տրդատ թագավորը և Գրիգոր Լուսավորիչը: Շատ եկեղեցիներ են կառուցվել արքունական ու իշխանական տոհմերի գումարներով: Ութերորդ դարում մենք ունեցել ենք ութսունից ավելի եկեղեցիներ, որոնց մի մասը կորցրել ենք երկրաշարժերի, արշավանքների, քրիստոնեական վեճերի պատճառով:


-Ե՞րբ է հիմնվել պատրիարքարանը Երուսաղեմում:

-Յոթերորդ դարում` 620 թվականին, Աբրահամ Առաջին պատրիարքի գլխավորությամբ: Հայերը սկսում են հզորանալ, գումարներ են գալիս, արաբների արշավանքների ժամանակ լինում են մեծ նեղություններ, հալածանքներ քաղկեդոնիկ եկեղեցու կողմից, արաբների կողմից: Նույնիսկ վանականներին հալածել, երկրից վտարել են, բայց մնացել են հոգևորականներ, ովքեր կյանքի գնով պահպանել են պատրիարքարանի ունեցվածքը: Ընթացքում մշտապես ուխտավորներ են եկել, ոմանք նաև մնացել են:

-Կարևոր ի՞նչ փուլեր կառանձնացնեիք հայ Երուսաղեմի պատմության մեջ:

-Խաչակրաց շրջանում Երուսաղեմ են գալիս երեք հայ թագուհիներ` Արդան, Մոսեան և Մելիքսենդան, նրանք մեծ դեր ունեն համայնքի կյանքում, նրանց հետ շինարարներ են գալիս Կիլիկիայից: Թագավորները քաղաքական ամուսնություններ էին կնքում օտարների հետ, գալիս էին, հողեր էին գնում ու իրենց հետ ժողովուրդ էին բերում, քաղաքականությունը մեկն էր` հայեր բնակեցնել նոր հողերում: Հենց այդ ընթացքում կամաց-կամաց հայոց վանքի շուրջը բնակված հայերը ձևավորում են հայոց թաղամասը, որ այսօր հին Երուսաղեմի չորս թաղամասերից մեկն է: Վանքի շրջակայքում հայերը հողեր են գնում, տներ են կառուցում, որը զորացնում է նաև վանքը: Այդ ժամանակներում է կառուցվում Հրեշտակապետաց եկեղեցին, որ դառնում է ժողովրդի հոգևոր տունը. մկրտությունները, պսակները, թաղումները կատարվում են Հրեշտակապետաց վանքում: Մինչ օրս էլ ժողովուրդը շատ կապված է Հրեշտակապետացին, որտեղ գործում էր նաև կուսանոց, վերջին մայրապետը վախճանվել է 1980-ին: Հայերը միշտ մասնակցում են եկեղեցու կյանքին, նվիրատվություններ են անում: Հայկական դպրոց չկար, և իրենք ավելի շատ ունեին արաբական կրթություն ու լեզու: Անգլիական ու թուրքական տիրապետության ժամանակներում հայերը մեծ պաշտոններ են ունեցել: Այսօր տոհմեր կան, որ մինչև 1600 թվականը գիտեն իրենց տոհմածառը, յուրահատուկ ավանդույթները, որպեսզի չկորցնեն հայությունը և հարստությունը, այդ տոհմերի ներսում նույնիսկ ամուսնություններ են եղել զարմիկների ու զարմուհիների միջև: 1915 թվականին Երուսաղեմ եկան եղեռնից փախածները: Վանքը, որքան կարողանում է, ընդունում է նրանց, ոմանք դառնում են կաթոլիկ: Երուսաղեմի պատրիարքությունը միշտ էջմիածնապատկան է եղել ի հոգևորս, բայց հին ժամանակներում խնդիրներ եղել են` թուրքական ենթակայության ժամանակ որոշ շրջան Կ. Պոլսի ենթակայության տակ է եղել: Որոշ վնասներ կրելուց հետո միաբանությունը որոշում է ինքնավար լինել: 1915 թվականին շատերը բնակություն են հաստատում վանքից ներս, այսօր էլ նրանց սերունդները դեռ ապրում են վանքում: 1928-ին կառուցվում է դպրոցը, և երեխաները հայերեն սովորելու հնարավորություն են ստանում, երբ եղեռնից փախած հայերը գալիս են Երուսաղեմ, տեղի քաղաքացիները շատ երեխաներ են որդեգրում, բացվում է սկաուտական առաջին խումբը, սկսվում է սկաուտական շարժումը: Երեխաներին սովորեցնում են լեզու, գրականություն, արվեստ: Այն ժամանակներից մինչև հիմա հին տոմարով հունվարի 12-ին նշվում է Նոր տարին բոլոր երեխաների համար, նրանց փոքրիկ նվերներ են տալիս, գեղեցիկ երեկոներ են լինում` երգով, արտասանությամբ, ազգային շնչով:

-Ձեր կարծիքով` այսօր Երուսաղեմում ապրող հայերն ի՞նչ խնդիրներ ունեն:

-Տարբեր խնդիրներ, հայը Երուսաղեմում օտարության մեջ է կարծես: Ճիշտ է, ունի անկախություն, իր փոքրիկ Հայաստանը, որ պահում է, բայց արաբների համար հայը օտար է, հայը օտար է հրեաների համար: Բոլոր օրենքները նորմալ աշխատում են առանց ազգային խտրականության, բայց հայը, միևնույն է, մնում է օտար: Գիտեք, այստեղ խելացի արաբներին ասում են, որ ձեր ցեղում հայի արյուն է եղել: Հրեան հային իրեն հավասար չի համարում, արաբների հաստատություններում հայերը դպրոցների տնօրեններ են եղել, դասախոսներ, ֆաբրիկաների տերեր, հրեաների մոտ` ոչ:

-Համայնքն ամրապնդվո՞ւմ է, թե՞ նոսրանում:

-Նոսրանում է, գիտեք, առաջ տեղաբնակ և նորեկ հայերը միմյանց հետ չէին ամուսնանում, իսկ վերջին 20-30 տարում այդպես չէ, ամուսնանում են: Շատ հայեր գնացին Ավստրալիա ու Ամերիկա, բայց կապերը պահում են միմյանց հետ: Վերջին տարիներին Հայաստանից շատ հայեր եկան: Հայ համայնքն ընդհանրապես բազմաշերտ է, կան նաև խառն ամուսնություններով հայեր: Նրանք, ովքեր եկել են Իսրայել խառն ամուսնությունների շնորհիվ, հիմնականում ապրում են Հայֆայում, իրենց հայությունը պահում են, բայց երեխաներին արդեն կորցնում են` դպրոց չունեն: Այսօր գործում են «Արարատ» և «Նաիրի» միությունները: «Արարատ» միությունը դպրոց ունի, որտեղ որոշ չափով հայերեն, հայ մշակույթ սովորում են, բայց հրեաների զորությունն այնքան մեծ է, որ Ռուսաստանից ես եկել, թե Հայաստանից, քո զավակին կարողանում է հրեա դարձնել` մանկապարտեզից սկսած մինչև բանակ ու համալսարան: Խառն ամուսնություններով շատ հայեր իրենց երեխաներին կնքում են, դա և ազգային գիտակցության պահպանում է, և բանակի խնդիրն է ներգործում` այդ երեխաները կարող են բանակում չծառայել: Իսրայելում ու Պաղեստինում հայ համայնքը ներկայացնողը եղել ու մնում է պատրիարքարանը: Համայնքներն ու միությունները այսօր փորձում են համագործակցել պատրիարքարանի հետ` իրենց նպատակը հայ լինելն է, հայկական ավանդույթների պահպանումը:

-Ինչպե՞ս են իրենց դրսևորում հայ կուսակցությունները Իսրայելում:

-Կուսակցությունները վանքի հովանու ներքո են, վանքից ներս են գործում, և միշտ համագործակցությունը կա:

-Հայկական մշակութային կյանք կա՞: Կա՞ն հայտնի դեմքեր, մշակութային ճանաչում ունեցող գործիչներ:

-Ցավոք, մշակութային կյանքը աշխույժ չէ: Գրողներից ամենահայտնին Անուշ Նագգաշյանն է, որ թերթ է հրատարակում և Հայաստանի հետ համագործակցությունն է պահում` սփյուռքի նախարարության, «Սփյուռք» գիտաուսումնական կենտրոնի հետ, որ գործում է Հայաստանում` ուսուցիչների վերապատրաստման նպատակով: Հայ գործիչներ այսօր կան, որ ավելի շատ հայտնի են արաբական միջավայրում ու արաբացումն են պաշտպանում, հայերենին էլ լավ չեն տիրապետում: Երաժիշտներ ունենք, նկարիչներ, Անուշ Նագգաշյանն իր «Անդրադարձում» նրանց միշտ ներկայացնում է: Առաջին տպարանը, լուսանկարչատները այստեղ հայերն են բացել, այսօր էլ լավ լուսանկարիչներ կան:

-Ձեր կարծիքով` հայ համայնքը դեպի ուծացո՞ւմ է գնում, թե՞ կան պահպանության կռվաններ:

-Խնդիրներ շատ կան: Վերջին ժամանակներս Հայաստանից ու սփյուռքից մեծացել է ուխտավորների ներհոսքը, որ համայնքի կյանքի վրա գուցե մեծ ներգործություն չունի, բայց շատ կարևոր է, որովհետև ակնառու է դարձնում, որ հայերով ու հայությամբ մեծ հետաքրքրություն կա, որ հայեր կան: Տոների ընթացքում իսրայելցիները զարմանքով տեսնում էին, որ տեղում այդքան հայեր չկան, բայց բազմաթիվ հայեր են մասնակցում տոնակատարություններին: Ժամանակին շուկայի սկզբից հայերի խանութներն էին, բայց արաբ-իսրայելական պատերազմի սկզբում շատ հայեր հեռացան` վաճառելով խանութները, այսօր մոտ տաս խանութ է մնացել: Հայ խմբերը, որ գալիս են Իսրայել, գերազանցապես այդ խանութները չեն այցելում, իսկ դա մեծ օգնություն կլիներ:

-Բայց ուխտավոր հայերը պիտի իմանան այդ խանութների տեղը, որ այցելեն:

-Տեղացիները դրսի հայերին միշտ լավ ընդունել են: Այսօր հրեաները, արաբները հորդորում են գնումները իրենց խանութներից կատարել, օտար զբոսաշրջիկներն էլ իրենց զբոսավարներն ունեն, որ տանում են իրենց խանութները: Խմբերը, որ գալիս են, պիտի համագործակցեն:

-Այո, բայց դա տեղում պիտի կազմակերպվի, որովհետև Հայաստանից եկողը չգիտի հայ խանութպանների տեղը, վերջապես կարող են լինել և հայ զբոսավարներ, որ տանեն հայկական խանութներ: Առավել ևս, որ գնումներն էլ նույնն են` խունկ, մոմ, հուշանվերներ:

-Այդ խնդիրը բերողն ու դիմավորողը պիտի լուծեն, դա մեծ խթան կարող է դառնալ հայ խանութպանների համար: Դեռ 16-րդ դարից հայերն այստեղ հախճապակու արտադրություն են ունեցել, և նրանց սերունդները հիմա էլ կան: Մի քանի խանութներ կան միայն հախճապակու, ոսկերիչների, նրանց զավակները մեկնել են այլ երկրներ ուսանելու ու չեն վերադարձել, որովհետև աշխատանքի խնդիր ունեն: Շատ հայեր հրեաների, արաբների տպարաններում են աշխատում: Մի քանիսը համալսարաններում են դասավանդում:

-Հայերն այստեղ հովանավորներ չունե՞ն, որ այդ հարցը կազմակերպվի:

-Կա հյուպատոս, որ ոսկերչական ֆաբրիկա ունի, բայց հարուստ հայեր չկան, որ կազմակերպեն:

-Պատրիարքությունը չի՞ կարողանում աջակցել այդ հարցում:

-Վանքի ներսում ապրողներին` այո, նրանք վճարում են միայն ջրի ու հոսանքի համար, պետության տուրքերը չեն վճարում, որովհետև վանքում են ապրում: Վանքը տներ է կառուցել իր տարածքում, որտեղ ապրողները ամսական 100 դոլար են վճարում, իսկ հրեական, արաբական հատվածներում նույն բնակարանի դիմաց 800 դոլար պիտի վճարեին: Խանութներին մեծ տուրքերի զեղչումների հարցում է օգնում: Քաղաքացիները այստեղ միշտ վանքին օգտակար լինելու հոգեբանությամբ են ապրում: Գիտեք, որ կրակը Փրկչի գերեզմանից հանողները դարից դար ընտանեկան ավանդույթով նույն մարդիկ են` մեկը պատուհանի մոտ է, մյուսը վազեցնում է մարդկանց:

-Վերջերս Իսրայելի Կնեսետը նորից էր անդրադարձել Հայերի ցեղասպանության ճանաչման հարցին, Դուք դա ռեալ համարո՞ւմ եք:

-Դա արդեն քաղաքականության հարց է, որ առնչվում է Թուրքիայի հետ հարաբերություններին, ոչ թե բարոյական խնդիրներին:

***

Ղևոնդ վարդապետ Հովհաննիսյանից երկու ձիթապտուղ նվեր ստացա, ավելի ճիշտ՝ կորիզ: Դա այն կոճղն է եղել, որ պտղակալել է, երբ Պոնտացի Պիղատոսի հրամանով ձաղկել են Հիսուս Նազովրեցուն, որ հետո ազատ արձակեն, ու նրա արյունը ցայտել է անպտուղ կոճղին: Ձիթենին դեռ կա ու դեռ պտղակալում է, պտուղները համարվում են բուժիչ տարբեր հիվանդություններից: Մինչև վերջերս կորիզներից մեկը դեռ մեր տանն էր, երկուսն էլ տվել եմ ինձ հարազատ մարդկանց՝ հավատալով, որ օգնելու են: Կարծում եմ՝ օգնել են:

…11 տարի անց ես նորից եմ ուզում վերադառնալ Երուսաղեմ, Հորդանան ու Մեռյալ ծով, և, իհարկե՝ Միջերկրական: Սուրբ Հարության տաճարում պատարագող մեր հոգևորականները ասում էին, որ ով մեկ անգամ գալիս է Երուսաղեմ, ոտքերը նորից են բերում: Չգիտեմ: Գուցե: Երբևէ: Ես այնտեղ թողել եմ իմ ոտնահետքերը, ու՝ վերադառնալու տեղ ունեմ…  

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: