Австралиядә имам Булат Ишмөхәммәтов: «Татар булырга кирәкми, мөселман булу җитә, диләр»
«Рөстәм Миңнехановның Австралиядә имам вазифасына кеше эзләвен белдем»
Булат, сез ничек Австралиягә килеп эләктегез? Ничек шулай еракка китәргә булдыгыз?
Казанда журналист булып эшләгәндә, чит илгә күчү турында уйланганым юк иде. Ләкин бер мизгелдә эшчәнлек төрен үзгәртү турында уйлар барлыкка килде, чөнки журналистикада мин инде билгеле бер дәрәҗәгә җиттем.
2011 елның сентябрендә ул чакта Татарстан Президенты Австралиядә була, анда татар диаспорасы вәкилләре белән очраша. Рөстәм Миңнехановка татар диаспора вәкилләре аларга имам җибәрү турында зур үтенеч белән чыга. Нәкъ шул вакытта, иҗади һәм рухи эзләнүләрдә булганда, мин Рөстәм Миңнехановның Австралиядә имам вазифасына кеше эзләве турында белдем.
Бу вариант миңа бик туры килде, чөнки бу – вәгазьче эше генә түгел, ә укыту һәм иҗтимагый эшчәнлек. Ул вакытта минем дини белемем дә, педагогик дипломым да һәм журналистикада зур эш тәҗрибәм дә бар иде. Мин тиз арада, бу – карьерамның кызыклы дәвамы булыр, дип уйладым.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
«Һәр эмиграция – бик зур сынау»
Эмиграциядән өметләрегез акландымы?
Дөресен генә әйткәндә, әйе дә, юк та. Моңа 100 процент әзер булу мөмкин түгел. Хәзер инде мин әйтә алам, теләсә нинди эмиграция – кеше өчен дә, аның гаиләсе өчен дә бик зур сынау. Чөнки бу – ераклык белән генә түгел, ә адаптация, изоляция һ.б. белән дә сынау.
Әгәр Австралиягә ПМЖга барсаң, 3 әйбернең берсе булса да булырга тиеш: я акчаң күп булырга тиеш, я телне яхшы белү яки һөнәрең бик кирәкле булуы кирәк. Минем очракта бу санап чыкканнарның берсе дә юк иде. Минем монда калуым ул могҗиза булгандыр. [Татарстан] Хөкүмәт нәкъ 2 елга акча бүлеп бирде. Рус телле журналист монда бик актуаль түгел, педагогик диплом да кирәкми.
2 елдан соң өйгә кайтырга тиеш идегезме?
Әйе, 2 ел, намус белән, татар җәмәгатьчелегебезнең имамы булып эшләдем, һәм виза тәмамлангач, китәргә туры килде. Ул вакытта минем алда сайлау тора иде: Россиядә калыргамы яки яңадан Австралиягә барыргамы. Берникадәр вакыттан соң мин яңадан килдем, инде студент буларак, телне өйрәндем һәм социаль ярдәм остасы һөнәрен алдым. Хәзер мин Аделаидада җирле хөкүмәт өчен эшлим.
Димәк, ил сезнең өчен уңайлы булды?
Монда яшәү минем дөнья һәм мөмкинлекләр турында күзаллауларымны бик киңәйтте. Мин моны балаларыма да җиткерергә теләдем, алар тормышның күп вариантлылыгын күрсен дип теләдем. Мәдәниятне һәм телне өйрәнсеннәр, әмма шул ук вакытта безнең менталитетыбызны саклап калуларын теләдем.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
«Безнең мәчеткә постсовет киңлегеннән рус телле мөселманнар еш килә»
Австралиядә мөселманнар күпме? Җирле татар мәхәллә тормышы ничек оештырылган?
Континентта татарларның иң күбе Көньяк Австралия штатында яши, атап әйткәндә, безнең Аделаидада – барлыгы 200гә якын кеше. Гомумән, монда мәхәллә оештырган беренче мөселманнар нәкъ менә татарлар дип атарга мөмкин.
Гомумән, Аделаиданың мөселман җәмгыяте шактый зур һәм төрле. Дөресен генә әйткәндә, мин аның санын якынча әйтә алмыйм. Минемчә, аларның саны 20 меңгә якын булырга мөмкин. Биредә 3 мөселман гомуми белем бирү шәхси мәктәбе бар, аларның һәрберсендә 300дән 1000гә кадәр бала укый, яхшы үсеш алган хәләл инфраструктура – кибетләр һәм рестораннар бар.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
Чынлыкта, мөселман җәмәгатьчелегенә бәя бирү шактый кыен, чөнки дин монда күбрәк мәдәниятнең өлеше буларак бара, ягъни диаспоралар бер-берсе белән элемтәгә кермиләр. Мәсәлән, Балкан мөселманнары – үз мәчетләренә, ливанлылар һәм пакистанлылар үзләренең дини үзәкләренә йөриләр.
Еш кына аралашу бер-берсенә якын булган культуралар белән бара. Без күбесенчә төрекләр, уйгырлар, үзбәкләр, казахлар белән якын, безнең мәчеткә постсовет киңлегеннән рус телле мөселманнар еш килә.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
Мәчеттә эшегез нәрсәдән гыйбарәт? Австралиядә мәхәллә кешеләре белән эшләүдә үзенчәлек бармы?
Беренче 2 елда мин рәсми рәвештә имам булып эшләдем, ә кабат килгәч, бу эш миңа җәмәгать башлангычы буларак бирелде. Безнең үзәктә, әлбәттә, имам белән 5 тапкыр намаз укылмый, әмма җомга намазларын мин һәрвакыт үткәрәм. Җомгага нигездә татарлар һәм инглиз телле мөселманнар килгәнлектән, башта без вәгазьне татар телендә үткәрәбез, аннан соң стандарт хөтбә гарәп һәм инглиз телләрендә укыла.
– 20 мең мөселман – бу бер полимәдәни шәһәр җәмгыяте өчен шактый күп. Барысына да мәчетләр җитәме?
– Аделаидада манаралы рәсми төзелгән биналар нибары 4-5 кенә, әмма һәр диаспораның үз гыйбадәт йортлары һәм намаз уку өчен, гыйбадәт кылу өчен бүлмәләре бар. Шулай ук дини дәресләр һәм җомга намазлары үткәрелә торган Ислам үзәкләре дә бар. Мөселман җәмгыяте монда бик дини, чөнки ул мәдәният өлеше булып тора, алар аны югалтырга теләми.
«Безнең мәчеттә татар рухы хөкем сөрә»
Татарларның үз мәчете бармы?
Безнең татар үзәге урнашкан бина – җирле бизнесмен Рөстәм Садр милкендәге борынгы утар. Монда безнең мәчет, төгәлрәге, 2013 елда оештырылган намаз бүлмәсе урнашкан. Шул вакытта без җәмгыять белән бергә үзәк һәм мәчет өчен барлык шартларны тудырдык. Ә 10 еллык юбилейга без намаз залларында ремонт үткәрдек – төрек келәме алдык, стеналарны яңарттык.
Безнең мәчеттә нәкъ менә татар рухы хөкем сөрә, без бик матур бизәкләр ясарга тырыштык.
Дини яки милли бәйрәмнәр ничек уза?
Чынлыкта, барысы да Татарстандагы яки башка төбәкләрдәге кебек. Җәмгыять без үскән һәм тәрбияләнгән традицияләрне сакларга тырыша.
Ләкин кайбер үзенчәлекләр бар, мәсәлән, барлык өлкән яшьтәге туганнарны котлау – «гаетләү». Зур чараларга (Ураза бәйрәме һәм Корбан бәйрәме) без башта зур залда җыелабыз һәм гает намазы укыйбыз, аннары өлкән буынны котлыйбыз, зиратка барабыз.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
Җирле мөселманнар алдында торган кыенлыклар бармы?
Монда дин иреге булганлыктан, син башкаларның хокукларын бозмасаң, бернинди проблемалар да тумый. Безнең дини җәмгыятебез теркәлмәсә дә, бу 10 ел эчендә бернинди тикшерүләр дә булмады һәм кыенлыклар да тумады.
Аделаидада хәләл ризык һәм башка нәрсәләр белән проблемалар юкмы?
Монда шиит-әфганлылар шактый күп, алар белән без, сөнниләр, очрашмыйбыз, әмма күпчелек хәләл кибетләрне нәкъ менә алар ача. Монда хәтта мөселман тормышы кайнап торган Prospect Road урамы да бар: хәләл кибетләр һәм супермаркетлар, хәләл рестораннар һ.б. соңгы елларда төрек кафелары, Пакыстан һәм Иран рестораннары да барлыкка килә башлады. Ләкин бу нишада иң башта беренче булып татар рестораны ачылган.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
«Татар җәмгыятенең үзәге – кытай татарлары»
Татарлар тарихи Ватаныннан ничек шулай ераклашкан?
Монда урнашкан татар җәмгыятенең үзәге – революция һәм репрессияләр вакытында [Россиядән] качкан кытай татарлары. Алар – үз вакытында Көнчыгыш Төркестанга Урумчи һәм Кулджага күченгән татарларның нәсел варислары. Татарлар анда бик яхшы урнашканнар, чөнки алар белемле булганнар – алар оста эшкуарлар булганнар, революциягә кадәрге вакытта ук илгә Германиядән су асты көймәләрендә авыр типография станоклары алып килгәннәр. Татарлар бик актив булганнар һәм уйлаганнарын җиңел генә тормышка ашырганнар.
Узган гасыр уртасыннан Көньяк Австралиягә Германия, Польша, Маньчжурия һәм Көнчыгыш Төркестаннан (Кытай), Япониядән, Төркиядән һәм Советлар Союзынан татарлар миграциясе башлана.
Җирле татарларның күбесе затлы нәселләрнең дәвамчылары – мәсәлән, Садри гаиләсе, Акчуриннар, Юничлар һәм башкалар. Аларның гаиләләре эзәрлекләнә һәм кулаклардан азат ителә. Ул вакытта гамәлдә булган «ак миграция» программасы ярдәмендә Кытайда яшәүче татарлар, аны ташлап, «Яшел континент»ка күченә алалар. Репрессияләр вакытында анда киткән руслар, татарлар ярдәме белән, шулай ук Австралиягә күченәләр. Бу очраклар бик сирәк була. Беренче мәчетләргә дә татарлар катнашында нигез салынган.
Татарлар арасында нинди традицияләр саклана?
Элек кытай татарлары коммуна принциплары буенча яшәгәнгә күрә, хәзер дә безнең мәхәлләдә бу саклана. Бу яшәү рәвешенең ниндидер ябыклыгын гына минус дип санарга мөмкин. Соңрак монда килгән шул ук постсовет татарларының, минемчә, бөтенләй башка менталитет. Ләкин кемгәдер ярдәм кирәк булса, һәрвакыт үз коммунагызга таяна аласыз.
Без барыбызга да таныш булган Ураза һәм Корбан бәйрәмен бәйрәм итәбез, гает көннәрендә өлкән буынның хәлен беләбез, Сабантуй үткәрәбез.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
«Балалардан татар булу мәҗбүри түгел, мөселман булулары да җитә, дигәнне ишетергә була»
Австралия мәдәнияте милли үзенчәлекне бетермиме?
Бер яктан, җәмгыятьтә традицияләрне саклауның консерватор функциясе уңай роль уйный. Чөнки шәхес монда бик тиз югала. Соңгы елларда монда мигрантлар агымы күп, һәм агрессив глобальләшү процессы мәдәният һәм туган телнең югалуына китерә. Балалардан кайвакыт, татар булырга кирәкми, мөселман булу да җитә, гарәп мәчете дә җитә, дигәнне ишетергә мөмкин. Ләкин, шулай итеп, алар үзләренең татар мәдәнияте һәм үзенчәлегеннән баш тарталар.
Чынлыкта, гарәп мәчетендә сөйләнгән вәгазь – ул гарәп мәдәниятенең бер өлеше. Саф дин юк, бу – мәдәни кодның өлеше. Безнең татар фәлсәфәсе һәм дөньяга ислам карашы гарәпләрнекеннән бик нык аерыла, чөнки гарәп мөселманнары һәрвакыт монодини илдә яшәгәннәр. Алар өчен мондый культуралар бәрелешүе – зур проблема.
Сез балаларга татарлыкны һәм туган телгә мәхәббәтне ничек сеңдерергә тырышасыз? Татар телен ничек саклыйсыз?
Балаларны татар мәдәниятендә ялгыз тәрбияләү бик авыр, шуңа күрә без татар гаиләләре арасында элемтәләрне сакларга һәм төрле чаралар оештырырга тырышабыз. Димәк, татар мәктәбендә дәресләрдән тыш, без җәмгыять эчендә очрашулар һәм чаралар үткәрәбез, шул исәптән җомга намазлары, ифтарлар һ.б. Әлбәттә, мөмкин булганча, балаларны Казанга алып барырга кирәк, аларда үз мәдәниятебез һәм халкыбыз өчен горурлык хисе тәрбияләргә кирәк. Мин үзем соңгы тапкыр Казанда 4-5 ел элек булдым. Әлбәттә, туган илдән ерак булу бик авыр.
Фото: © Булат Ишмөхәммәтовнең шәхси архивыннан
Татарларны һәм мөселманнарны Австралия җәмгыятенә интеграцияләү мәсьәләсендә үзгәртергә яки яхшырту өчен теләкләрегез бармы?
Мондый финанс мөмкинлеге булса, мин миграция агентын яллар идем, ул татарларга законнар һәм адаптация белән ярдәм итәр иде, чөнки миграция хезмәтләре кыйммәт тора. Башка җәмгыятьләрдә мондый чаралар бар, минемчә, татарлар моны үзләштерә ала.
Айгөл Ахмадишина
«Миллиард.Татар»