Երուսաղեմը եւ հայերը՝ նոր գրքում եւ վերաբացված թանգարանում
Ֆրանսահայ պատմաբան, հայագետ Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանն առաջին անգամ Երուսաղեմի հայկական թանգարան 1970-ականներին էր այցելել:
«Շատ հիասթափվեցի, ողորմելի մի բան էր, ոչ մի գլուխգործոց չկար, շենքն էլ քայքայված էր։ Բարեբախտաբար, թանգարանը փակեցին»,- հիշում է նա։
Հայաստանից դուրս ամենահարուստ մշակութային ժառանգությունը Երուսաղեմում է պահվում, բայց հանրությունը դրան անհաղորդ է մնում. տասնամյակներ այդ բացառիկ նմուշները փակի տակ են, չեն ցուցադրվում:
Մոտ 10 տարի առաջ, երբ Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանին առաջարկեցին զբաղվել թանգարանի վերաբացման աշխատանքներով, համաձայնեց մի պայմանով՝ ցուցադրություն պետք է ներառի հայկական Երուսաղեմն իր հարուստ ժառանգությամբ:
Մութաֆյանին, պատմաբան Ռայմոնդ (Հարություն) Գեւորգյանին եւ թանգարանագետ Հարութ Պեզճյանին վստահվեց պատասխանատու ու աշխատատար գործը:
Թանգարանը վերաբացվեց 2022 թվականի հոկտեմբերի 23-ին:
Մի քանի օր անց՝ հոկտեմբերի 28-ին, Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանը Երեւանում էր՝ Մատենադարանում մասնակցելու իր «Երուսաղեմը եւ հայերը» ֆրանսերեն գրքի շնորհանդեսին: Հեղինակն ասում է՝ թեեւ թեման հայերի դարավոր ներկայությունն է Երուսաղեմում, բայց գիրքը թանգարանի մասին չէ:
«Թանգարանի վերաբացման աշխատանքների ընթացքը համընկավ համավարակի հետ, եւ երկու ու կես տարի անկարելի էր Երուսաղեմ գնալ։ Ստիպված էի իմ սենյակում փակված աշխատել: Բավականին շատ նյութ կուտակեցի, հետո հասկացա, որ այդ նյութերը մոտավորապես 10 անգամ ավելի շատ են, քան կարելի էր օգտագործել թանգարանի համար։ Որոշեցի թանգարանի աշխատանքները շարունակել, բայց դրանից զատ գիրք անել, որն իր ծագումով թանգարանի հետ կապ ունի, բայց թանգարանի կատալոգը չէ, տարբեր է։ Թանգարանում ստիպված ենք ցուցադրել տեղում եղած նմուշները, մինչդեռ գրքում շատ ավելի ազատ ենք»։
Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանը գրքում ներկայացրել է Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանում եւ Սուրբ քաղաքում պահվող բացառիկ արժեքավոր նմուշները՝ սկսած 5-րդ դարից մինչեւ 16-րդ դարի սկիզբ: Անդրադարձել է Սուրբ քաղաքում հայերի դարավոր ներկայությունը փաստող վավերագրերին: Գրքի շնորհանդեսին նա պատմել է դրանցից մի քանիսի մասին: Նազարեթ քաղաքի Ավետման եկեղեցում է գտնվող հայկական գրությամբ քարը, որը, հնարավոր է, մեզ հասած ամենահին հայերեն գրությունն է, Պաուլա անունով մի կին 1386 թվականին գրած նամակում Սուրբ քաղաքում բնակվող ժողովուրդների մասին խոսելիս՝ առաջինը հայերին՝ արմենիոսներին է հիշատակում, իսկ արաբ սուլթանների ու խալիֆների հրովարտակները հաստատում ու վավերացնում են սրբատեղիում հայերի իրավունքներն ու առանձնաշնորհները:
«Հայերի ներկայության շատ կարեւոր մյուս ապացույցները խճանկարներն են: Մեկը Դամասկոսի՝ Մուսրարայի խճանկարն է, մյուսը՝ ռուսական վանքինը, որ համարվում են 6-7-րդ դարի: Ամենանշանավորը Մուսրարայի հսկա խճանկարն է, որը շատ վատ, խոնավ պայմաններում էր պահվում. այդ շենքը հայերինը չէր եւ իրավունք չունեին ոչինչ անելու, որ օդն ավելի մաքուր լիներ, չխոնավանար: Այդ խճանկարը գրեթե գաղտնի էր պահվում, որովհետեւ եթե մեկն ուզենար տեսներ, պիտի դիմեր պատրիարքարանին, որ բանալիով բացեին, ցույց տային: Հիմա այն տեղափոխվել է եւ ցուցադրված է թանգարանի կենտրոնում: Այդպես փրկվեց քայքայումից»:
Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանն ասում է, որ հատկապես կարեւոր ու հետաքրքիր են եվրոպացի ճամփորդների գրությունները: Ուխտագնացության կամ այլ նպատակով Երուսաղեմ այցելությունից հետո հուշեր գրելիս՝ նրանք, անպայման, անդրադառնում են նաեւ հայերին: Դա, սովորաբար, կողմնակի, տարբերվող հայացք է:
Հեղինակն ասում է՝ «Երուսաղեմը եւ հայերը» գրքում դիտավորյալ շատ նկարներ է ներառել:
«Ոչ թե գրություն՝ նկարներով, այլ նկարներ՝ գրությամբ։ Կարեւորը նկարներ են։ Երբ որեւէ գրության մասին եմ խոսում, փոխանակ ասելու՝ այս մարդն այսպես է գրել, ցույց եմ տալիս ձեռագիրը եւ ներքեւում՝ մեկնաբանությունը։ Ձեռագիրը շատ ավելի հետաքրքիր է»։
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի
Ֆրանսահայ պատմաբան, հայագետ Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանն առաջին անգամ Երուսաղեմի հայկական թանգարան 1970-ականներին էր այցելել:
«Շատ հիասթափվեցի, ողորմելի մի բան էր, ոչ մի գլուխգործոց չկար, շենքն էլ քայքայված էր։ Բարեբախտաբար, թանգարանը փակեցին»,- հիշում է նա։
Հայաստանից դուրս ամենահարուստ մշակութային ժառանգությունը Երուսաղեմում է պահվում, բայց հանրությունը դրան անհաղորդ է մնում. տասնամյակներ այդ բացառիկ նմուշները փակի տակ են, չեն ցուցադրվում:
Մոտ 10 տարի առաջ, երբ Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանին առաջարկեցին զբաղվել թանգարանի վերաբացման աշխատանքներով, համաձայնեց մի պայմանով՝ ցուցադրություն պետք է ներառի հայկական Երուսաղեմն իր հարուստ ժառանգությամբ:
Մութաֆյանին, պատմաբան Ռայմոնդ (Հարություն) Գեւորգյանին եւ թանգարանագետ Հարութ Պեզճյանին վստահվեց պատասխանատու ու աշխատատար գործը:
Թանգարանը վերաբացվեց 2022 թվականի հոկտեմբերի 23-ին:
Մի քանի օր անց՝ հոկտեմբերի 28-ին, Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանը Երեւանում էր՝ Մատենադարանում մասնակցելու իր «Երուսաղեմը եւ հայերը» ֆրանսերեն գրքի շնորհանդեսին: Հեղինակն ասում է՝ թեեւ թեման հայերի դարավոր ներկայությունն է Երուսաղեմում, բայց գիրքը թանգարանի մասին չէ:
«Թանգարանի վերաբացման աշխատանքների ընթացքը համընկավ համավարակի հետ, եւ երկու ու կես տարի անկարելի էր Երուսաղեմ գնալ։ Ստիպված էի իմ սենյակում փակված աշխատել: Բավականին շատ նյութ կուտակեցի, հետո հասկացա, որ այդ նյութերը մոտավորապես 10 անգամ ավելի շատ են, քան կարելի էր օգտագործել թանգարանի համար։ Որոշեցի թանգարանի աշխատանքները շարունակել, բայց դրանից զատ գիրք անել, որն իր ծագումով թանգարանի հետ կապ ունի, բայց թանգարանի կատալոգը չէ, տարբեր է։ Թանգարանում ստիպված ենք ցուցադրել տեղում եղած նմուշները, մինչդեռ գրքում շատ ավելի ազատ ենք»։
Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանը գրքում ներկայացրել է Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանում եւ Սուրբ քաղաքում պահվող բացառիկ արժեքավոր նմուշները՝ սկսած 5-րդ դարից մինչեւ 16-րդ դարի սկիզբ: Անդրադարձել է Սուրբ քաղաքում հայերի դարավոր ներկայությունը փաստող վավերագրերին: Գրքի շնորհանդեսին նա պատմել է դրանցից մի քանիսի մասին: Նազարեթ քաղաքի Ավետման եկեղեցում է գտնվող հայկական գրությամբ քարը, որը, հնարավոր է, մեզ հասած ամենահին հայերեն գրությունն է, Պաուլա անունով մի կին 1386 թվականին գրած նամակում Սուրբ քաղաքում բնակվող ժողովուրդների մասին խոսելիս՝ առաջինը հայերին՝ արմենիոսներին է հիշատակում, իսկ արաբ սուլթանների ու խալիֆների հրովարտակները հաստատում ու վավերացնում են սրբատեղիում հայերի իրավունքներն ու առանձնաշնորհները:
«Հայերի ներկայության շատ կարեւոր մյուս ապացույցները խճանկարներն են: Մեկը Դամասկոսի՝ Մուսրարայի խճանկարն է, մյուսը՝ ռուսական վանքինը, որ համարվում են 6-7-րդ դարի: Ամենանշանավորը Մուսրարայի հսկա խճանկարն է, որը շատ վատ, խոնավ պայմաններում էր պահվում. այդ շենքը հայերինը չէր եւ իրավունք չունեին ոչինչ անելու, որ օդն ավելի մաքուր լիներ, չխոնավանար: Այդ խճանկարը գրեթե գաղտնի էր պահվում, որովհետեւ եթե մեկն ուզենար տեսներ, պիտի դիմեր պատրիարքարանին, որ բանալիով բացեին, ցույց տային: Հիմա այն տեղափոխվել է եւ ցուցադրված է թանգարանի կենտրոնում: Այդպես փրկվեց քայքայումից»:
Կլոդ-Արմեն Մութաֆյանն ասում է, որ հատկապես կարեւոր ու հետաքրքիր են եվրոպացի ճամփորդների գրությունները: Ուխտագնացության կամ այլ նպատակով Երուսաղեմ այցելությունից հետո հուշեր գրելիս՝ նրանք, անպայման, անդրադառնում են նաեւ հայերին: Դա, սովորաբար, կողմնակի, տարբերվող հայացք է:
Հեղինակն ասում է՝ «Երուսաղեմը եւ հայերը» գրքում դիտավորյալ շատ նկարներ է ներառել:
«Ոչ թե գրություն՝ նկարներով, այլ նկարներ՝ գրությամբ։ Կարեւորը նկարներ են։ Երբ որեւէ գրության մասին եմ խոսում, փոխանակ ասելու՝ այս մարդն այսպես է գրել, ցույց եմ տալիս ձեռագիրը եւ ներքեւում՝ մեկնաբանությունը։ Ձեռագիրը շատ ավելի հետաքրքիր է»։
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի