Գայանե Էլիազյանը՝ ձեռագրերին նոր կյանք տվող մատենադարանցին
50 տարեկանում, երբ մարդիկ, սովորաբար, աշխատանքը չկորցնելու ու կայուն զբաղմունք ունենալու մասին են մտածում, Գայանե Էլիազյանը որոշեց փոխել իր ոլորտն ու անել մի աշխատանք, որի մասին այդ պահին պատկերացում չուներ։
30 տարի Օրգանական քիմիայի ինստիտուտում աշխատելուց, գիտական բազմաթիվ հոդվածներ հեղինակելուց ու պատասխանատու պաշտոններ զբաղեցնելուց հետո, տիկին Գայանեն ընդունվեց Մատենադարան՝ որպես վերականգնման բաժնի վարիչ։
«Բոլորն ասում էին՝ ո՞ւր ես գնում, էստեղ լավ աշխատանք ունես, բայց ամուսինս դրդեց՝ անպայման պիտի գնաս։ Եվ ես իրեն շատ շնորհակալ եմ, որովհետեւ, եթե իմ որոշմանը թողներ, ես մնալու էի այդ ինստիտուտում, եւ արդեն վաղուց թոշակի գնացած կլինեի։
50 տարեկանում մարդիկ ավարտում են իրենց աշխատանքային գործունեությունը, իսկ ես, փաստորեն, զրոյից սկսեցի աշխատել որպես բաժնի վարիչ։ Եկա ու հայտնվեցի էնտեղ, որտեղ պիտի լինեի, ես ինձ գտա»։
Արդեն 30 տարի Գայանե Էլիազյանը ղեկավարում է, իր բնորոշմամբ, Մատենադարանի ամենակարեւոր բաժիններից մեկը։ Նաեւ իրենց ամենօրյա աշխատանքի ու խնամքի շնորհիվ է պահպանվում Մատենադարանի անգին ժառանգությունը։
Տիկին Գայանեն ասում է, որ հանրությունը վերականգնման աշխատանքների մասին սխալ պատկերացում ունի։ Սոսնձով ամրակայումը դեռ վերականգնում չէ։ Դա ծավալուն աշխատանքի միայն վերջին փուլն է։ Վերականգնումը լուրջ գիտություն է, ներառում է տարբեր ոլորտներ՝ քիմիա, կենսաբանություն, ֆիզիկա, պատմություն, արվեստ։
«Բոլոր ձեռագրերը սկզբում անցնում են կոնսերվացման փուլ՝ ախտահանում, փոշեհանում։ Հետո գալիս է հետազոտական փուլը։ Առաջինը՝ կենսաբանական հետազոտությունն է, որը բացահայտում է սնկերի վիճակը, ինչքանով է ձեռագիրը վնասված, ինչով պետք է «բուժվի»։ Զուգահեռ քիմիական հետազոտություն ենք անում, որ տեսնենք, թե ինչ վիճակում են մանրանկարները, տեքստերը։ Երբ ձեռագրի ամբողջական պատկերը հայտնի է, հավաքվում եւ ընտրում ենք վերականգնման ռազմավարությունը։ Այս փուլերից հետո նոր սկսվում է բուն վերականգնումը»։
Մատենադարանում աշխատելու առաջին տարիներին տիկին Գայանեն ամեն օր ձեռագրատուն էր գնում, նմուշառում կատարում, որոշում ձեռագրերի՝ թթվային կոռոզիայից ու սնկերից վնասման աստիճանը, ու ըստ դրա՝ դասակարգում՝ որ ձեռագրերն առաջնահերթ «բուժման» կարիք ունեն։
Հիշում է՝ առաջինը 11 100 համարի ձեռագիրն էր, որի թթվայնությունը չեզոքացրեց ու հետո ինքն իրեն թույլ տվեց նաեւ նորոգում անել։ Հիմա վերականգնման հաճելի, հանգստացնող աշխատանքի համար շատ ժամանակ չունի։
«Հենց մտնում եմ Մատենադարան, ինձ միանգամից գտնում ու տանում են իրենց խնդիրները լուծելու։ Ընդ որում՝ շատ տարբեր խնդիրներ՝ սկսած չաշխատող լամպից մինչեւ վերականգնման հետ կապված լուրջ աշխատանքներ»։
Տիկին Գայանեն հիշում է, որ 30 տարի առաջ, երբ ինքը նոր էր ընդունվել Մատենադարան, աշխատանքային պայմանները սուղ էին, մի քանի մկրատից ու վերականգնման համար դեղին տպագրական թղթից բացի ոչինչ չունեին։
Հիմա Մատենադարանի վերականգնման բաժինը միակն է տարածաշրջանում, համագործակցում է արտասահմանյան հայտնի կենտրոնների հետ, Մատենադարան են գալիս սովորելու, գիտելիքների փոխանակման համար։ Տիկին Գայանեն ասում է՝ սա կուռ, միահամուռ եւ նույն ուղղությամբ նայող թիմի աշխատանքի արդյունքն է։
Մատենադարանից բացի, բաժինն աջակցում է նաեւ Հայաստանի թանգարանների, գրադարանների, սփյուռքի հավաքածուների կոնսերվացմանն եւ վերականգնմանը։
Տիկին Գայանեն պատմում է, որ առաջին անգամ 2001 թվականին Հալեպի Հայոց թեմի առաջնորդի հրավերով մեկն էին Սիրիա՝ փրկելու Եղեռնից թաքցված ու եկեղեցիներից մեկի պատի մեջ զմռսված ձեռագրերը։ 3 տարի պահանջվեց սնկի, բորբոսի ու կրծողների պատճառած վնասներից ձեռագրերը մաքրելու, մասնակի նորոգելու համար։
Մատենադարանի աշխատակիցների շնորհիվ ախտահանման, «բուժման», վերականգնման փուլերով անցել են նաեւ Անթիլիասում, Նոր Ջուղայում, Երուսաղեմում, սփյուռքի այլ կենտրոններում պահվող ձեռագրերն ու վավերագրերը։
Մատենադարանը ոչ միայն տարբերվող աշխատանքային միջավայր, այլեւ՝ հետաքրքիր ծանոթություններ է բերել տիկին Գայանեի կյանք։ Հիշում է, որ երբ նոր էր սկսել ղեկավարել բաժինը, արծաթագործ գտնելու լուրջ խնդրի առջեւ էին կանգնած․մետաղական կազմերը վատ վիճակում էին, նորոգող չկար։ Մի օր երեք գերմանացի զբոսաշրջիկ խնդրեցին արծաթակազմ ձեռագրեր ցույց տալ։ Մեկը՝ արվեստաբանության պրոֆեսոր Ռոբերտ Շթելեն էր, մյուսը Մարգրեթ Յաշկեն՝ կազմարար։
«Սեղանիս մի քանի ձեռագիր էր դրված։ Պտտվեմ, տեսնեմ՝ էս մարդը, մի փոքր ձեռագիր բռնած, արտասվում է։ Ասաց՝ կյանքում այսպիսի գեղեցկություն չեմ տեսել. մագաղաթյա ձեռագիր էր շատ սիրուն մանրանկարներով, բայց բավականին վնասված արծաթե կազմով։ Շթելեն ասաց՝ կինս, որը նոր է մահացել, մետաղագործ էր. իր բոլոր գործիքներն ինձ մոտ են, ու ես էլ, տարիների ընթացքում իրենից բավական բան եմ սովորել։ Խնդրեցին թույլ տանք ձեռագրերի կազմերը նորոգել։ Այդ մարդն էնքան պատկառելի տեսք ուներ, որ ես էլ, տնօրեն Սեն Արեւշատյանն էլ «կոտրվեցինք»։
20 տարի անհատույց, իրենց ծախսով, իրենց արծաթով նորոգել են 200-ից ավելի կազմ։ Գալիս, էստեղ նկարում, չափսերը վերցնում, գնում էին Գերմանիա, պատրաստում այդ փոքր կտորները, նորից գալիս, էստեղ տեղադրում։ Ու ամեն տարի, երբ մենք իրեն շնորհակալություն էինք հայտնում արած գործերի համար, ասում էր՝ ես եմ ձեզ շնորհակալ, որ էսպիսի արժեքները վստահեցիք մեզ. դուք այս աշխատանքով ինձ նոր կյանք պարգեւեցիք»։
Այս պահին վերականգնման բաժնում երեք սերունդ է աշխատում։ Գայանե Էլիազյանն ասում է, որ ի տարբերություն շատ այլ կոլեկտիվների, այստեղ սիրով ու բարի կամքով փոխանցում են գիտելիքները։
«Երբ սուրճի ժամին հավաքվում ենք, ես միշտ աշխատում եմ «փափուկ ուժով» իրենց մեջ սերմանել այդ գաղափարը, որ մի՛ կորցրեք ձեր գիտելիքը փոխանցելու ունակությունը, եղեք բարի, որովհետեւ այս ամենն արվում է սերունդների համար։ Մենք անցյալի, այսօրվա եւ ապագայի խաչմերուկում ենք, պարտավոր ենք սերունդներին փոխանցել այն, ինչ հասել է մեզ՝ չխախտելով ձեռագրի պատմական տեսքը, էությունը»։
Մի քանի տարի առաջ Մատենադարանը սկսել է մեծադիր ձեռագրերի վերականգնման նախագիծ։ Տիկին Գայանեն ցույց է տալիս իրենց բաժին եկած «թանկագին» հյուրին՝ Մատենադարանի՝ մեծությամբ երկրորդ ձեռագիրը՝ 20 կիլոգրամանոց 14-րդ դարի Վանի ճառընտիրը։ Ասում է՝ ցանկացած ձեռագրի հետ աշխատելիս՝ փորձում են պահպանել՝ ինչ հնարավոր է։
«Վերականգնողն առաջին հերթին պետք է խիղճ ունենա, որովհետեւ անխիղճ վերականգնողն այնքան վնաս կարող է հասցնել մշակույթին։ Մեր ձեռագրերում կան հիշատակարաններ, որտեղ նշված է՝ երբ է գրվել, ում կողմից, կամ, օրինակ, գրված է, թե եկան, գյուղն ավերեցին, մնացինք սոված, ծարավ, բարձրացանք սարը, մտանք եկեղեցի, հիմա նստած նկարազարդում կամ արտագրում եմ։ Եթե անփութության պատճառով նույնիսկ թվի մի պոչը կորչի, մենք կորցնում ենք պատմական փաստ։ Այնինչ մեր ձեռագրերն ամենամեծ ապացույցն են, թե մենք երբ եւ որտեղ ենք եղել»։
Տիկին Գայանեն վերջին անգամ արձակուրդ գնացել է 26 տարի առաջ՝ թոռնիկի ծնվելու առիթով։ Ասում է՝ աշխատանքը շատ է, միշտ զանգեր, հարցեր։ Հանգստանալ, միեւնույն է, չի ստացվի։ Ընտանիքում աջակցություն գտնում է միշտ։
«Իմ ամեն վերելքի, աճի մեջ ամուսինս իր ուրույն տեղն ունի։ Աշխատանքի եւ մնացած բոլոր հարցերում իմ թիկունքն է։ Մենք նույն կուրսում ենք սովորել, նույն տեղում աշխատել։ Փառք Աստծո, 1966 թվից մինչ այսօր միասին ենք»։
Տիկին Գայանեն համոզված է, որ կենսախինդ, ակտիվ, երիտասարդ մնալուն նպաստում է Մատենադարանի օդն ու ձեռագրերի էներգետիկան, նաեւ՝ նոր բաներ իմանալու եւ անընդհատ սովորելու իր ձգտումը։
«Ես նորություններ սիրում եմ, սիրում եմ փորձել՝ լինի կենցաղում, աշխատանքում։ Եթե մեր բաժնում կա մի սարք, որը չի շահագործվում, ես հանգիստս կորցնում եմ։ Ու լավ է, որ ես մենակ չեմ։ Դրա համար լճանալու ժամանակ չկա»։
2024 թ. հուլիսի 4-ին տիկին Գայանեն 80-ամյակն է տոնել։ Նշել են նաեւ իր հարազատ հարկի տակ՝ Մատենադարանում, բայց առանց պաշտոնական արարողությունների։ Ինքն է այդպես ցանկացել։
«Մատենադարանում ես նոր կյանք եմ սկսել, բոլորովին ուրիշ աշխարհ է։ Եթե մնայի Օրգանական քիմիայի ինստիտուտում, 20 տարի առաջ թոշակի գնացած կլինեի։ Իսկ այստեղ այնքան գործ կա անելու, պարզապես պիտի տեսնես, զգաս, փորձես, ձգտես, որ չդոփես տեղում։ Ես ուղղակի երջանիկ եմ, որ հայտնվել եմ Մատենադարանում»։
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Ագապե Գրիգորյանի
50 տարեկանում, երբ մարդիկ, սովորաբար, աշխատանքը չկորցնելու ու կայուն զբաղմունք ունենալու մասին են մտածում, Գայանե Էլիազյանը որոշեց փոխել իր ոլորտն ու անել մի աշխատանք, որի մասին այդ պահին պատկերացում չուներ։
30 տարի Օրգանական քիմիայի ինստիտուտում աշխատելուց, գիտական բազմաթիվ հոդվածներ հեղինակելուց ու պատասխանատու պաշտոններ զբաղեցնելուց հետո, տիկին Գայանեն ընդունվեց Մատենադարան՝ որպես վերականգնման բաժնի վարիչ։
«Բոլորն ասում էին՝ ո՞ւր ես գնում, էստեղ լավ աշխատանք ունես, բայց ամուսինս դրդեց՝ անպայման պիտի գնաս։ Եվ ես իրեն շատ շնորհակալ եմ, որովհետեւ, եթե իմ որոշմանը թողներ, ես մնալու էի այդ ինստիտուտում, եւ արդեն վաղուց թոշակի գնացած կլինեի։
50 տարեկանում մարդիկ ավարտում են իրենց աշխատանքային գործունեությունը, իսկ ես, փաստորեն, զրոյից սկսեցի աշխատել որպես բաժնի վարիչ։ Եկա ու հայտնվեցի էնտեղ, որտեղ պիտի լինեի, ես ինձ գտա»։
Արդեն 30 տարի Գայանե Էլիազյանը ղեկավարում է, իր բնորոշմամբ, Մատենադարանի ամենակարեւոր բաժիններից մեկը։ Նաեւ իրենց ամենօրյա աշխատանքի ու խնամքի շնորհիվ է պահպանվում Մատենադարանի անգին ժառանգությունը։
Տիկին Գայանեն ասում է, որ հանրությունը վերականգնման աշխատանքների մասին սխալ պատկերացում ունի։ Սոսնձով ամրակայումը դեռ վերականգնում չէ։ Դա ծավալուն աշխատանքի միայն վերջին փուլն է։ Վերականգնումը լուրջ գիտություն է, ներառում է տարբեր ոլորտներ՝ քիմիա, կենսաբանություն, ֆիզիկա, պատմություն, արվեստ։
«Բոլոր ձեռագրերը սկզբում անցնում են կոնսերվացման փուլ՝ ախտահանում, փոշեհանում։ Հետո գալիս է հետազոտական փուլը։ Առաջինը՝ կենսաբանական հետազոտությունն է, որը բացահայտում է սնկերի վիճակը, ինչքանով է ձեռագիրը վնասված, ինչով պետք է «բուժվի»։ Զուգահեռ քիմիական հետազոտություն ենք անում, որ տեսնենք, թե ինչ վիճակում են մանրանկարները, տեքստերը։ Երբ ձեռագրի ամբողջական պատկերը հայտնի է, հավաքվում եւ ընտրում ենք վերականգնման ռազմավարությունը։ Այս փուլերից հետո նոր սկսվում է բուն վերականգնումը»։
Մատենադարանում աշխատելու առաջին տարիներին տիկին Գայանեն ամեն օր ձեռագրատուն էր գնում, նմուշառում կատարում, որոշում ձեռագրերի՝ թթվային կոռոզիայից ու սնկերից վնասման աստիճանը, ու ըստ դրա՝ դասակարգում՝ որ ձեռագրերն առաջնահերթ «բուժման» կարիք ունեն։
Հիշում է՝ առաջինը 11 100 համարի ձեռագիրն էր, որի թթվայնությունը չեզոքացրեց ու հետո ինքն իրեն թույլ տվեց նաեւ նորոգում անել։ Հիմա վերականգնման հաճելի, հանգստացնող աշխատանքի համար շատ ժամանակ չունի։
«Հենց մտնում եմ Մատենադարան, ինձ միանգամից գտնում ու տանում են իրենց խնդիրները լուծելու։ Ընդ որում՝ շատ տարբեր խնդիրներ՝ սկսած չաշխատող լամպից մինչեւ վերականգնման հետ կապված լուրջ աշխատանքներ»։
Տիկին Գայանեն հիշում է, որ 30 տարի առաջ, երբ ինքը նոր էր ընդունվել Մատենադարան, աշխատանքային պայմանները սուղ էին, մի քանի մկրատից ու վերականգնման համար դեղին տպագրական թղթից բացի ոչինչ չունեին։
Հիմա Մատենադարանի վերականգնման բաժինը միակն է տարածաշրջանում, համագործակցում է արտասահմանյան հայտնի կենտրոնների հետ, Մատենադարան են գալիս սովորելու, գիտելիքների փոխանակման համար։ Տիկին Գայանեն ասում է՝ սա կուռ, միահամուռ եւ նույն ուղղությամբ նայող թիմի աշխատանքի արդյունքն է։
Մատենադարանից բացի, բաժինն աջակցում է նաեւ Հայաստանի թանգարանների, գրադարանների, սփյուռքի հավաքածուների կոնսերվացմանն եւ վերականգնմանը։
Տիկին Գայանեն պատմում է, որ առաջին անգամ 2001 թվականին Հալեպի Հայոց թեմի առաջնորդի հրավերով մեկն էին Սիրիա՝ փրկելու Եղեռնից թաքցված ու եկեղեցիներից մեկի պատի մեջ զմռսված ձեռագրերը։ 3 տարի պահանջվեց սնկի, բորբոսի ու կրծողների պատճառած վնասներից ձեռագրերը մաքրելու, մասնակի նորոգելու համար։
Մատենադարանի աշխատակիցների շնորհիվ ախտահանման, «բուժման», վերականգնման փուլերով անցել են նաեւ Անթիլիասում, Նոր Ջուղայում, Երուսաղեմում, սփյուռքի այլ կենտրոններում պահվող ձեռագրերն ու վավերագրերը։
Մատենադարանը ոչ միայն տարբերվող աշխատանքային միջավայր, այլեւ՝ հետաքրքիր ծանոթություններ է բերել տիկին Գայանեի կյանք։ Հիշում է, որ երբ նոր էր սկսել ղեկավարել բաժինը, արծաթագործ գտնելու լուրջ խնդրի առջեւ էին կանգնած․մետաղական կազմերը վատ վիճակում էին, նորոգող չկար։ Մի օր երեք գերմանացի զբոսաշրջիկ խնդրեցին արծաթակազմ ձեռագրեր ցույց տալ։ Մեկը՝ արվեստաբանության պրոֆեսոր Ռոբերտ Շթելեն էր, մյուսը Մարգրեթ Յաշկեն՝ կազմարար։
«Սեղանիս մի քանի ձեռագիր էր դրված։ Պտտվեմ, տեսնեմ՝ էս մարդը, մի փոքր ձեռագիր բռնած, արտասվում է։ Ասաց՝ կյանքում այսպիսի գեղեցկություն չեմ տեսել. մագաղաթյա ձեռագիր էր շատ սիրուն մանրանկարներով, բայց բավականին վնասված արծաթե կազմով։ Շթելեն ասաց՝ կինս, որը նոր է մահացել, մետաղագործ էր. իր բոլոր գործիքներն ինձ մոտ են, ու ես էլ, տարիների ընթացքում իրենից բավական բան եմ սովորել։ Խնդրեցին թույլ տանք ձեռագրերի կազմերը նորոգել։ Այդ մարդն էնքան պատկառելի տեսք ուներ, որ ես էլ, տնօրեն Սեն Արեւշատյանն էլ «կոտրվեցինք»։
20 տարի անհատույց, իրենց ծախսով, իրենց արծաթով նորոգել են 200-ից ավելի կազմ։ Գալիս, էստեղ նկարում, չափսերը վերցնում, գնում էին Գերմանիա, պատրաստում այդ փոքր կտորները, նորից գալիս, էստեղ տեղադրում։ Ու ամեն տարի, երբ մենք իրեն շնորհակալություն էինք հայտնում արած գործերի համար, ասում էր՝ ես եմ ձեզ շնորհակալ, որ էսպիսի արժեքները վստահեցիք մեզ. դուք այս աշխատանքով ինձ նոր կյանք պարգեւեցիք»։
Այս պահին վերականգնման բաժնում երեք սերունդ է աշխատում։ Գայանե Էլիազյանն ասում է, որ ի տարբերություն շատ այլ կոլեկտիվների, այստեղ սիրով ու բարի կամքով փոխանցում են գիտելիքները։
«Երբ սուրճի ժամին հավաքվում ենք, ես միշտ աշխատում եմ «փափուկ ուժով» իրենց մեջ սերմանել այդ գաղափարը, որ մի՛ կորցրեք ձեր գիտելիքը փոխանցելու ունակությունը, եղեք բարի, որովհետեւ այս ամենն արվում է սերունդների համար։ Մենք անցյալի, այսօրվա եւ ապագայի խաչմերուկում ենք, պարտավոր ենք սերունդներին փոխանցել այն, ինչ հասել է մեզ՝ չխախտելով ձեռագրի պատմական տեսքը, էությունը»։
Մի քանի տարի առաջ Մատենադարանը սկսել է մեծադիր ձեռագրերի վերականգնման նախագիծ։ Տիկին Գայանեն ցույց է տալիս իրենց բաժին եկած «թանկագին» հյուրին՝ Մատենադարանի՝ մեծությամբ երկրորդ ձեռագիրը՝ 20 կիլոգրամանոց 14-րդ դարի Վանի ճառընտիրը։ Ասում է՝ ցանկացած ձեռագրի հետ աշխատելիս՝ փորձում են պահպանել՝ ինչ հնարավոր է։
«Վերականգնողն առաջին հերթին պետք է խիղճ ունենա, որովհետեւ անխիղճ վերականգնողն այնքան վնաս կարող է հասցնել մշակույթին։ Մեր ձեռագրերում կան հիշատակարաններ, որտեղ նշված է՝ երբ է գրվել, ում կողմից, կամ, օրինակ, գրված է, թե եկան, գյուղն ավերեցին, մնացինք սոված, ծարավ, բարձրացանք սարը, մտանք եկեղեցի, հիմա նստած նկարազարդում կամ արտագրում եմ։ Եթե անփութության պատճառով նույնիսկ թվի մի պոչը կորչի, մենք կորցնում ենք պատմական փաստ։ Այնինչ մեր ձեռագրերն ամենամեծ ապացույցն են, թե մենք երբ եւ որտեղ ենք եղել»։
Տիկին Գայանեն վերջին անգամ արձակուրդ գնացել է 26 տարի առաջ՝ թոռնիկի ծնվելու առիթով։ Ասում է՝ աշխատանքը շատ է, միշտ զանգեր, հարցեր։ Հանգստանալ, միեւնույն է, չի ստացվի։ Ընտանիքում աջակցություն գտնում է միշտ։
«Իմ ամեն վերելքի, աճի մեջ ամուսինս իր ուրույն տեղն ունի։ Աշխատանքի եւ մնացած բոլոր հարցերում իմ թիկունքն է։ Մենք նույն կուրսում ենք սովորել, նույն տեղում աշխատել։ Փառք Աստծո, 1966 թվից մինչ այսօր միասին ենք»։
Տիկին Գայանեն համոզված է, որ կենսախինդ, ակտիվ, երիտասարդ մնալուն նպաստում է Մատենադարանի օդն ու ձեռագրերի էներգետիկան, նաեւ՝ նոր բաներ իմանալու եւ անընդհատ սովորելու իր ձգտումը։
«Ես նորություններ սիրում եմ, սիրում եմ փորձել՝ լինի կենցաղում, աշխատանքում։ Եթե մեր բաժնում կա մի սարք, որը չի շահագործվում, ես հանգիստս կորցնում եմ։ Ու լավ է, որ ես մենակ չեմ։ Դրա համար լճանալու ժամանակ չկա»։
2024 թ. հուլիսի 4-ին տիկին Գայանեն 80-ամյակն է տոնել։ Նշել են նաեւ իր հարազատ հարկի տակ՝ Մատենադարանում, բայց առանց պաշտոնական արարողությունների։ Ինքն է այդպես ցանկացել։
«Մատենադարանում ես նոր կյանք եմ սկսել, բոլորովին ուրիշ աշխարհ է։ Եթե մնայի Օրգանական քիմիայի ինստիտուտում, 20 տարի առաջ թոշակի գնացած կլինեի։ Իսկ այստեղ այնքան գործ կա անելու, պարզապես պիտի տեսնես, զգաս, փորձես, ձգտես, որ չդոփես տեղում։ Ես ուղղակի երջանիկ եմ, որ հայտնվել եմ Մատենադարանում»։
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Ագապե Գրիգորյանի