Հաուզհոֆերի «Պատը»՝ Ռոբինզոնադա կնոջ տեսանկյունից
«Պատի միջոցով ստիպված եղա բոլորովին նոր կյանք սկսել, բայց այն, ինչ իսկապես հուզում է, դեռ շարունակում է նույնը մնալ, ինչպես նախկինում՝ ծնունդ, մահ, տարվա եղանակներ, զարգացում եւ կործանում։ Պատը մի բան է, որ ո՛չ ողջ է, ո՛չ մեռած․ իրականում ինձ չի անհանգստացնում, այդ պատճառով էլ չեմ տեսնում երազում»։
«Զանգակ» հրատարակչությունը Գայանե Գինոյանի թարգմանությամբ լույս է ընծայել ավստրիացի գրող Մառլեն Հաուզհոֆերի «Պատը» (1963) վեպը։
Հաուզհոֆերը գերմանալեզու գրականության լավագույն հեղինակներից է, գրել է պատմվածքներ, վեպեր, մանկական գործեր։ Մեդիամաքսի հետ զրույցում Գայանե Գինոյանը նշեց, որ Հաուզհոֆերի ստեղծագործություններից երկար ժամանակ միայն մանկական գործերն են շատ ընթերցվել: Իսկ «Պատը» վեպը հրատարակվելուց հետո ընկալվել է որպես ֆեմինիստական գրականության պաշտամունքային գիրք: Երկար տարիներ մոռացության մատնվելուց հետո վեպը հայտնվել է ընթերցողների եւ գրական աշխարհի ուշադրության կենտրոնում միայն 1984 -ի հրատարակությունից հետո: Դրանից հետո վեպը բազմաթիվ վերահրատարակություններ է ունեցել, թարգմանվել շատ լեզուներով, իսկ 2012 թվականին էկրանավորվել է ու ներկայացվել «Օսկար» մրցանակի լավագույն օտարալեզու ֆիլմ անվանակարգում:
«Պատն» այսօր ավելի շատ ընթերցող ունի, քան 60-ականներին։
- Մի կողմից այս պատմությունը աշխարհի կործանման, մյուս կողմից՝ անմարդաբնակ վայրում (անտառում՝ զարմուհու տանը) միայնակ մնացած կնոջ մասին է։ Հայտնի չէ՝ մարդկությունը վերացել է տվյալ բնակավայրից, թե աշխարհից առհասարակ։
- Գիրքը ինչ-որ առումով ինքնակենսագրական է։ Գրողը չնայած լավ կրթություն էր ստացել, տնային տնտեսուհի էր, զբաղվում էր երեխաների դաստիարակությամբ եւ 60-ական թվականների պահպանողական Ավստրիայի համար իդեալական կնոջ եւ մոր կյանք էր վարում: Ամուսնանալով՝ նա իր հետ էր բերել արտաամուսնական կապից ունեցած որդուն եւ Վիեննայից տեղափոխվել Շտայր քաղաք, որտեղ հասարակական կարծիքը շատ կարեւոր էր: Իր ստեղծագործությունների ստեղծման վայրը խոհանոցն էր, մոր եւ կնոջ պարտականություններից ազատ պահերին:
Սոցիոլոգիայի տեսանկյունից՝ սոցիալական խնդիրներին, անարդարությանը ամենասուրը արձագանքում են կանայք ու երեխաները։ Եվ Հաուզհոֆերը կնոջ տեսանկյունից է նկարագրում այս պատմությունը։ Իր շրջապատի կանայք բոլորն էլ նույն անտեսված վիճակում էին, ինչի մասին արձանագրում է. «Եվ այսպես մենք ավելի սիրով շատախոսում էինք զգեստների, ընկերուհիների ու թատրոնի մասին եւ ծիծաղում՝ աչքերիս մեջ թաքցնելով այդ հյուծող մտատանջությունը»։ Հիշում է նաեւ, որ երեխաների մեծանալուց հետո դադարել է ապրել ու երջանիկ լինել։ «Արդեն երկար ժամանակ՝ մինչեւ պատի գոյություն ունենալը, երբեմն ցանկացել եմ մեռնել՝ իմ բեռից վերջապես ազատվելու համար»։ Այս կյանքի եւ հասարակության մեջ կնոջ երկրորդական դերի պատճառով նա գերադասում է միայնությունը։ Բնության հետ վերամիավորվելով՝ նա կարողանում է վերագտնել իրեն, ինքնուրույն ու հաշտ ապրել նոր իրականության մեջ։ Այստեղ նրան ապրելու ուժ են տալիս կենդանիները՝ շունը՝ Լուսանը, կովը՝ Բելլան, մեծ կատուն... ու կատվի ձագերը: Վեպի վերջում պատմում է, թե ինչպես է կերակրում սպիտակ ագռավին, ինչը ակնարկում է, որ ինքն իրեն համարում է սպիտակ ագռավ իր ապրած հասարակության մեջ։
60-ական թվականներին ԱՄՆ-ում արտադրվեց ջրածնային ռումբը, նոր պատերազմի վտանգ կար, իսկ այն բնակավայրում, որտեղ ապրում էր Հաուզհոֆերը, զենքեր էին արտադրում։ Հեղինակը անմասն չի այս երկյուղներին: Վեպում հերոսուհու եւ քաղաքակիրթ աշխարհի միջեւ անսպասելի աներեւույթ պատ է առաջանում, եւ նա ենթադրում է, որ գուցե արդեն կիրառվել է ջրածնային ռումբը, որի հետեւանքով զոհվել են բոլոր մարդիկ եւ ողջ են մնացել միայն բույսերն ու կենդանիները։
-Պատը նրան բաժանում էր աշխարհից, ստիպում պայքարել ապրելու համար, կյանքում էլ շարունակ դժվարություններ՝ պատեր ենք հաղթահարում։ Մյուս կողմից՝ հարցադրում կա, թե արդյոք պատը մանկական վախերի վավերացումը չէր։ Ի վերջո, պատը իրակա՞ն է, թե՞ երեւակայական։
-Պատը տարբեր նշանակություն ունի։ Մեկ հերոսուհու եւ հասարակության միջեւ առաջացած անջրպետն է, հոգեբանական, երեւակայական պատ, ապա քաղաքական տեսանկյունից ակնարկում է 1961-ին կառուցված Բեռլինի պատը, որը բաժանեց Արեւելյան եւ Արեւմտյան Գերմանիաները, եւ պատի այս ու այն կողմում մնացած մարդիկ այլեւս չէին կարող հանդիպել հարազատներին, ընկերներին։
- Պատմողն այս օրագիրը գրում է ձանձրույթից եւ չխելագարվելու վախից եւ անպայման ուզում է, որ մարդիկ հետո գտնեն կարդան։ Գուցե իրականում էլ Հաուզհոֆերը գիրքը գրել է «փրկվելու» համար։
-Որքան էլ հիասթափված է հասարակությունից ու կյանքից, «Պատի» անանուն հերոսուհին մտածում է, որ գուցե կգան ու կփրկեն իրեն պատերազմում հաղթողները։ Բայց ձեռքերը ծալած չի նստում, այլ փորձում է անաղարտ բնության մեջ իր կենդանիների հետ գտնել կենսակերպի նոր ձեւ, որի մասին հաղորդակից է դարձնում մարդկանց իր նոթերով:
Երբեմն մտածում է, որ ինքն էլ կարող է փոս փորել, անցնել պատի տակով, բայց հրաժարվում է այդ մտքից, որովհետեւ չի ուզում բախտի քմահաճույքին թողնել իր խնամքին մնացած կենդանիներին։
-Նաեւ զուգորդումներ եմ նկատել Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզոյի» պատմության հետ։
-Գրաքննադատները այս վեպը համարում են Ռոբինզոնադա կնոջ տեսանկյունից եւ շատ հաջողված։ Ինչպես նաեւ Վիրջինիա Վուլֆի «Սեփական սենյակի» մի նոր ձեւ, որն այս դեպքում մի ողջ աշխարհ է փարթամ բնությամբ ու սիրելի կենդանիներով, որտեղ հերոսուհին սովորում է նորովի ապրել ու հաստատվել: «Պատը» տղամարդկային իշխանության, պահպանողական հասարակության դեմ պայքարի մասին է։
-Բայց նաեւ հույս ունի, որ կգտնեն իրեն։ Ուրեմն վերջնանպատակը վերադա՞րձն է հասարակություն։
-Եթե հույսը չլինի, ինչու՞ է գրում։ Բայց վերջում գալիս է մի տղամարդ, որ փրկվել էր գուցե պատերազմից ու սպանում հերոսուհու կենդանիներին։ Կարծես ուզում է ցույց տալ, որ տղամարդու ձեռքով է ամեն վատ բան կատարվում՝ պատերազմները, աշխարհի կործանումը եւ այլն։ Չնայած դրան ցույց է տալիս նաեւ ելքը...երբ զենքերը կրակել են, աշխարհը կործանվել է ու հայտնի չէ՝ ինչ է լինելու։ Ելքը բնությունն է, որ անվնաս է մնացել, եւ հերոսուհին կարծում է, որ մարդը գուցե վերագտնի իրեն բնության մեջ՝ իր օրինակով։ Բնությունն է փրկարար ուժը։ «Չկա ավելի բնական մղում, քան սերը։ Նա կյանքն ավելի տանելի է դարձնում սիրողի ու սիրվողի համար։ Միայն մենք պետք է ժամանակին հասկանայինք, որ դա մեր միակ հնարավորությունն էր»։
Արմինե Սարգսյան
«Պատի միջոցով ստիպված եղա բոլորովին նոր կյանք սկսել, բայց այն, ինչ իսկապես հուզում է, դեռ շարունակում է նույնը մնալ, ինչպես նախկինում՝ ծնունդ, մահ, տարվա եղանակներ, զարգացում եւ կործանում։ Պատը մի բան է, որ ո՛չ ողջ է, ո՛չ մեռած․ իրականում ինձ չի անհանգստացնում, այդ պատճառով էլ չեմ տեսնում երազում»։
«Զանգակ» հրատարակչությունը Գայանե Գինոյանի թարգմանությամբ լույս է ընծայել ավստրիացի գրող Մառլեն Հաուզհոֆերի «Պատը» (1963) վեպը։
Հաուզհոֆերը գերմանալեզու գրականության լավագույն հեղինակներից է, գրել է պատմվածքներ, վեպեր, մանկական գործեր։ Մեդիամաքսի հետ զրույցում Գայանե Գինոյանը նշեց, որ Հաուզհոֆերի ստեղծագործություններից երկար ժամանակ միայն մանկական գործերն են շատ ընթերցվել: Իսկ «Պատը» վեպը հրատարակվելուց հետո ընկալվել է որպես ֆեմինիստական գրականության պաշտամունքային գիրք: Երկար տարիներ մոռացության մատնվելուց հետո վեպը հայտնվել է ընթերցողների եւ գրական աշխարհի ուշադրության կենտրոնում միայն 1984 -ի հրատարակությունից հետո: Դրանից հետո վեպը բազմաթիվ վերահրատարակություններ է ունեցել, թարգմանվել շատ լեզուներով, իսկ 2012 թվականին էկրանավորվել է ու ներկայացվել «Օսկար» մրցանակի լավագույն օտարալեզու ֆիլմ անվանակարգում:
«Պատն» այսօր ավելի շատ ընթերցող ունի, քան 60-ականներին։
- Մի կողմից այս պատմությունը աշխարհի կործանման, մյուս կողմից՝ անմարդաբնակ վայրում (անտառում՝ զարմուհու տանը) միայնակ մնացած կնոջ մասին է։ Հայտնի չէ՝ մարդկությունը վերացել է տվյալ բնակավայրից, թե աշխարհից առհասարակ։
- Գիրքը ինչ-որ առումով ինքնակենսագրական է։ Գրողը չնայած լավ կրթություն էր ստացել, տնային տնտեսուհի էր, զբաղվում էր երեխաների դաստիարակությամբ եւ 60-ական թվականների պահպանողական Ավստրիայի համար իդեալական կնոջ եւ մոր կյանք էր վարում: Ամուսնանալով՝ նա իր հետ էր բերել արտաամուսնական կապից ունեցած որդուն եւ Վիեննայից տեղափոխվել Շտայր քաղաք, որտեղ հասարակական կարծիքը շատ կարեւոր էր: Իր ստեղծագործությունների ստեղծման վայրը խոհանոցն էր, մոր եւ կնոջ պարտականություններից ազատ պահերին:
Սոցիոլոգիայի տեսանկյունից՝ սոցիալական խնդիրներին, անարդարությանը ամենասուրը արձագանքում են կանայք ու երեխաները։ Եվ Հաուզհոֆերը կնոջ տեսանկյունից է նկարագրում այս պատմությունը։ Իր շրջապատի կանայք բոլորն էլ նույն անտեսված վիճակում էին, ինչի մասին արձանագրում է. «Եվ այսպես մենք ավելի սիրով շատախոսում էինք զգեստների, ընկերուհիների ու թատրոնի մասին եւ ծիծաղում՝ աչքերիս մեջ թաքցնելով այդ հյուծող մտատանջությունը»։ Հիշում է նաեւ, որ երեխաների մեծանալուց հետո դադարել է ապրել ու երջանիկ լինել։ «Արդեն երկար ժամանակ՝ մինչեւ պատի գոյություն ունենալը, երբեմն ցանկացել եմ մեռնել՝ իմ բեռից վերջապես ազատվելու համար»։ Այս կյանքի եւ հասարակության մեջ կնոջ երկրորդական դերի պատճառով նա գերադասում է միայնությունը։ Բնության հետ վերամիավորվելով՝ նա կարողանում է վերագտնել իրեն, ինքնուրույն ու հաշտ ապրել նոր իրականության մեջ։ Այստեղ նրան ապրելու ուժ են տալիս կենդանիները՝ շունը՝ Լուսանը, կովը՝ Բելլան, մեծ կատուն... ու կատվի ձագերը: Վեպի վերջում պատմում է, թե ինչպես է կերակրում սպիտակ ագռավին, ինչը ակնարկում է, որ ինքն իրեն համարում է սպիտակ ագռավ իր ապրած հասարակության մեջ։
60-ական թվականներին ԱՄՆ-ում արտադրվեց ջրածնային ռումբը, նոր պատերազմի վտանգ կար, իսկ այն բնակավայրում, որտեղ ապրում էր Հաուզհոֆերը, զենքեր էին արտադրում։ Հեղինակը անմասն չի այս երկյուղներին: Վեպում հերոսուհու եւ քաղաքակիրթ աշխարհի միջեւ անսպասելի աներեւույթ պատ է առաջանում, եւ նա ենթադրում է, որ գուցե արդեն կիրառվել է ջրածնային ռումբը, որի հետեւանքով զոհվել են բոլոր մարդիկ եւ ողջ են մնացել միայն բույսերն ու կենդանիները։
-Պատը նրան բաժանում էր աշխարհից, ստիպում պայքարել ապրելու համար, կյանքում էլ շարունակ դժվարություններ՝ պատեր ենք հաղթահարում։ Մյուս կողմից՝ հարցադրում կա, թե արդյոք պատը մանկական վախերի վավերացումը չէր։ Ի վերջո, պատը իրակա՞ն է, թե՞ երեւակայական։
-Պատը տարբեր նշանակություն ունի։ Մեկ հերոսուհու եւ հասարակության միջեւ առաջացած անջրպետն է, հոգեբանական, երեւակայական պատ, ապա քաղաքական տեսանկյունից ակնարկում է 1961-ին կառուցված Բեռլինի պատը, որը բաժանեց Արեւելյան եւ Արեւմտյան Գերմանիաները, եւ պատի այս ու այն կողմում մնացած մարդիկ այլեւս չէին կարող հանդիպել հարազատներին, ընկերներին։
- Պատմողն այս օրագիրը գրում է ձանձրույթից եւ չխելագարվելու վախից եւ անպայման ուզում է, որ մարդիկ հետո գտնեն կարդան։ Գուցե իրականում էլ Հաուզհոֆերը գիրքը գրել է «փրկվելու» համար։
-Որքան էլ հիասթափված է հասարակությունից ու կյանքից, «Պատի» անանուն հերոսուհին մտածում է, որ գուցե կգան ու կփրկեն իրեն պատերազմում հաղթողները։ Բայց ձեռքերը ծալած չի նստում, այլ փորձում է անաղարտ բնության մեջ իր կենդանիների հետ գտնել կենսակերպի նոր ձեւ, որի մասին հաղորդակից է դարձնում մարդկանց իր նոթերով:
Երբեմն մտածում է, որ ինքն էլ կարող է փոս փորել, անցնել պատի տակով, բայց հրաժարվում է այդ մտքից, որովհետեւ չի ուզում բախտի քմահաճույքին թողնել իր խնամքին մնացած կենդանիներին։
-Նաեւ զուգորդումներ եմ նկատել Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզոյի» պատմության հետ։
-Գրաքննադատները այս վեպը համարում են Ռոբինզոնադա կնոջ տեսանկյունից եւ շատ հաջողված։ Ինչպես նաեւ Վիրջինիա Վուլֆի «Սեփական սենյակի» մի նոր ձեւ, որն այս դեպքում մի ողջ աշխարհ է փարթամ բնությամբ ու սիրելի կենդանիներով, որտեղ հերոսուհին սովորում է նորովի ապրել ու հաստատվել: «Պատը» տղամարդկային իշխանության, պահպանողական հասարակության դեմ պայքարի մասին է։
-Բայց նաեւ հույս ունի, որ կգտնեն իրեն։ Ուրեմն վերջնանպատակը վերադա՞րձն է հասարակություն։
-Եթե հույսը չլինի, ինչու՞ է գրում։ Բայց վերջում գալիս է մի տղամարդ, որ փրկվել էր գուցե պատերազմից ու սպանում հերոսուհու կենդանիներին։ Կարծես ուզում է ցույց տալ, որ տղամարդու ձեռքով է ամեն վատ բան կատարվում՝ պատերազմները, աշխարհի կործանումը եւ այլն։ Չնայած դրան ցույց է տալիս նաեւ ելքը...երբ զենքերը կրակել են, աշխարհը կործանվել է ու հայտնի չէ՝ ինչ է լինելու։ Ելքը բնությունն է, որ անվնաս է մնացել, եւ հերոսուհին կարծում է, որ մարդը գուցե վերագտնի իրեն բնության մեջ՝ իր օրինակով։ Բնությունն է փրկարար ուժը։ «Չկա ավելի բնական մղում, քան սերը։ Նա կյանքն ավելի տանելի է դարձնում սիրողի ու սիրվողի համար։ Միայն մենք պետք է ժամանակին հասկանայինք, որ դա մեր միակ հնարավորությունն էր»։
Արմինե Սարգսյան