Կիրանցում քարտեզների մեջ տարբերություն չկա․ Մհերի տունը իրոք սահմանի վրա է

մայիսի 23

Баграмян 26-ը հղում է կատարում Դանիել Իոաննիսյանին, ով անդրադարձել է ընդդիմության խոսույթին սահմանազատման հարցում ու նույնացրել է այդ մոտեցումները Ադրբեջանի ու Մոսկվայի հետ` իբր նրանք էին պնդում, որ սահմանազատման համար պետք են տարբեր քարտեզներ (ԵԱՀԿ-ի խորհրոդներից ելնելով) և, հետևաբար, Հայաստանի սահմանները անորոշ են և այլն:

Իրականում, այս բանավեճը նման է մի բանի, որ մի կողմն ասի՝ Խաղաղ օվկիանոսը ամենամեծն է, մյուսն էլ, թե այդպես չի՝ Լոնդոնը Մեծ Բրիտանիայի մայրաքաղաքն է: Այսինքն, ֆորմալ առումով երկու կողմերի պնդումները ճիշտ են, սակայն տարբեր հարթակենրում են:

Հետխորհրդային շրջանում կան սահմանազատման և սահմանագծման հաջող համարվող տարբերակներ․ դա Բալթյան երկրների և Բելառուսի, բելառուսա-ուկրաինական սահմանի սահմանազատումներն են (այսպես կոչված սոցիալիստական բլոկի երկրների սահմանները դեմարկացված էին դեռ մինչ 1991 թ., և նմանատիպ խնդիրներ նրանք հետագայում չեն ումեցել)։

Եվ այն լուծումները, որոնք տեղ են գտել այդ ընթացքներում, ստացել են ընդհանուր խորհուրդների տեսք, քանի որ խնդիրները, որոնք առաջանում էին՝ սահմանով կիսվող բնակավայրեր և հողատարածքներ, ճանապարհներ, հիդրոհանգույցներ, հանքեր, անկլավներ և այլն, ընդհանուր էին ու տրամաբանական բոլոր հետխորհրդային հանրապետությունների համար, որոնք դարձան անկախ պետություններ մի կետից, երբ սահմանը ուներ վարչական բնույթ:

Հիմա, սահմանազատման համար տարբեր քարտեզների պահանջը բնական է, բայց այդ քարտեզների ազդեցությունը արդյունքի վրա տարբեր է: Գլխավոր քարտեզը հերթապահական կոչված քարտեզներն են (дежурные карты), որոնց հիմքը տվյալ պարագայում գենշտաբի քարտեզն է համապատասխան ֆորմուլյարով (որտեղ նշված են սահմանի փոփոխությունները, դրանց հիմքերը և այլն): Այդ քարտեզները մեծ ճշտությամբ ցույց են տալիս այն վարչական սահմանը, որը եղել է տվյալ պահին, նաև այդ սահմանի որոշակի նախապատմությունը:

Սակայն, քանի որ խորհրդային տարիներին գյուղերը, ճանապարհները, էլեկտրագծերը, ոռոգման համակարգերը, հանքերը հաճախակի հատում էին սահմանը, և կային քարտեզներ, որոնք ցույց էին տալիս հողոգտագործումը (կադաստրային քարտեզներ գյուղերի համար), կային նաև անտառտնտեսությունների քարտեզներ, հանքերի, ճանապարհների և այլն, և հաճախ մի անտառատնտեսության կամ կոլտնտեսության սահմանները հատում էին վարչական սահմանը, դրանք նույնպես կարող էին օգտակար լինել այդ ընթացքում և հենց այդ պատճառով էլ տեղ են գտել ԵԱՀԿ-ի խորհուրդների ցանկում: Սակայն այդ քարտեզները ոչ թե վարչական սահմանն էին ցույց տալիս, այլ օգտակար էին նրա համար, որ հնարավորություն էին տալիս հասկանալ՝ ինչպես են դրանք հատում այդ սահմանը և որոնք են, ասենք, վարչական սահմանով կիսվող գյուղի սահմանները:

Այսինքն, կա վարչական սահման, որը բավականին հստակ է (տվյալ պարագայում՝ գենշտաբի քարտեզի հիմքով), և կան այլ քարտեզներ, որոնք ցույց են տալիս սահմանը հատող գյողերի, ճանապարնհերի, հանքերի և այլն սահմաննները ու դրանց տարբերությունը և օգտակար են հետագա լուծումների համար:

Այդտեղ հիմնական սկզբունքը պայմանական եվրոպականն է՝ նոր պետական սահմանը չպետք է դառնա սահմանային հատվածում բնակվող մարդկանց բնականոն կյանքը խաթարող հանգամանք, ու որ եթե կան սահմանը հատող ճանապարհներ, ջրանցնքներ, բնակարաններ և այլն, դրանք կարող են մնալ այն կողմին, որը ավանդաբար օգտագործել է դրանց նախկինում, փոխարենը պետք է իրականացվի փոխանակում՝ հիմնականում հավասար մակերեսների փոխանակման սկզբունքով: Փոխանակումը նույնպես իրականացվում է հերթապահային քարտեզի հիմքով՝ այսինքն այն քարտեզով, որը ցույց է տալիս վարչական սահմանը:

Հիմա, եթե իջնենք գետին, այս սկզբունքների օգտագործումը Բաղանիս-Կիրանց հատվածում բերելու էր նրան, որ Կիրանցում բոլոր ենթակառուցվածքները, այդ թվում տները, կրպակները և կամուրջը ճանապարհի հետ միասին անցնելու էին Հայաստանին, սակայն Հայաստանը փոխհատուցելու էր Ադրբեջանին այդ հատվածում ստացած տարածության մակերեսը այլ հատվածում:

Նույն սկզբունքի համաձայն, Բաղանիս Այրում և Ներքին Ասկիպարա գյուղերը, որոնք բաժանվում են 1976 թ. սահմանով, պետք է ամբողջովին անցնեին Ադրբեջանին: Փոխարենն Ադրբեջանը նույնպես պետք է կոմպենսացներ ստացված մակերեսները այլ հատվածներում: 

Արդյո՞ք նման լուծումը ընդունելի կլիներ պայմանական ընդդիմության համար: Իհարկե՝ ոչ, որովհետև այս գործընթացի սկզբից նրանք դեմ էին հենց գործընթացին, ոչ թե լուծումներին: Առավել ևս, որ նման լուծումը բերելու էր Բաղանիս-Ոսկեպար հատվածում սահմանի մոտեցմանը ճանապարհին ու եկեղեցուն՝ ինչպես դա կար 1988-ին, երբ եկեղեցուց մինչ ադրբեջանական գյուղը 20 մետրից պակաս էր: Սահմանի երկու կողմում բնակվող գյուղացիների համար այս մոտեցումը, իհարկե, հասկանալի ու ընկալելի է:

Այս առումով միայն մեկ քարտեզ ընտրելու և դրանով առաջնորդվելու սկաբունքը զգալիորեն հեշտացնում (ու նաև արագացնում) է սահմանազատման աշխատանքը, քանի որ պետք չի ամեն հատվածի հարցում մտածել այլընտրանքային լուծումների, որոշել ինչը ինչի հետ և որ հատվածում փոխանակել, ով կմնա գոհ կամ դժգոհ և այլն: Այս «չորս գյուղերի» հարցում քաղաքական ձգտումը հասնել արագ արդյունքների առկա է թե՛ ադրբեջանական կողմից, որի համար սա կարևոր քարոզչական թեմա է, թե՛ հայկական, որը նույնպես ձգտում է ներկայացնել գործընթացը որպես հաջող օրինակ, նախադեպ ու նաև այլընտրանք պատերազմին:

1976 թ. քարտեզները այդ առումով հավասարապես դաժան են թե՛ հայկական, թե՛ ադրբեջանական կողմերի համար, քանի որ ուղղակի ունիվերսալ սկզբունք են՝ dura lex, sed lex։ Ու ինչպես նշել եմ, Տավուշի հատվածում այդ քարտեզով առաջնորդվելը ստեղծելու է Կիրանցի նման և ավելի ծանր իրավիճակներ ադրբեջանական այլ գյուղերի համար ևս, մինչդեռ Տավուշի սահմանային բոլոր հայկական գյուղերը շահելու են այս գործընթացի շարունակության դեպքում:

Խնդիրը նրանում է, ինչքան երկար կշարունակվի այս գործընթացը և մինչ ուր:

մայիսի 20

1976 թ. գենշտաբի քարտեզով սահմանազատումը Տավուշի հատվածում ստեղծելու է ադրբեջանական մի քանի գյուղերի համար նույն կամ ավելի բարդ խնդիրներ, քան ունի Կիրանցը, մինչդեռ Տավուշում չկա մի այլ հայկական գյուղ, որ այդ ընթացքից կարող է տուժել: 

Պատճառը նրանում է, որ սահմանի երկայնքի մոտ 70 տոկոսի հատվածում հենց հայկական կողմն էր 90-ականներին նահանջել ու դիրքավորվել իր սահմաններից ներս, ու սահմանային ադրբեջանական գյուղերը այդ ընթացքում յուրացրել էին որոշակի հողատարածքներ: Բացի դրանից՝ 70-ականներից հետո մինչ Խորհրդային Միության փլուզումը ադրբեջանական գյուղերը ավելի արագ տեմպերով էին աճում, քան հայկական գյուղերը, ու 1980-ականներին նրանց սահմաններն արդեն տարբերվում էին այն սահմաններից, որ նշված են 70-ականների քարտեզներում (այդ տարբերությունը կարելի է տեսնել՝ Ներքին Ոսկեպար (Աշաղը Ասկիպարա) գյուղի կառուցապատված հատվածը համեմատելով 1976 և 1990 թթ. կցված քարտեզների վրա):

Օրինակ, նախկին վարչական սահմանին վերադառանալու պարագայում Բալա Ջաֆարլի գյուղը զրկվելու է ճանապարհից դեպի շրջկենտրոն և երեք կողմից հայտնվելու է հայկական տարածքի ներսում: Հիմա Ադրբեջանը այդ շրջանում պահում է մոտ 6 կմ² Հայաստանի տարածք (Վազաշենի հողեր), ու դրանով ապահովվում է գյուղի կապը Ադրբեջանի մյուս հատվածի հետ:

Յարադուլլու ու Քյոհնաղշլաղ գյուղերը կորցնելու են տներ, ճանապարհներ, հողատարածքներ և ոռոգման համակարգեր՝ այդտեղ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ են մոտ 10 կմ² ՀՀ տարածք Պառավաքար գյուղի այգիներից ու հանդերից: 

Ալիբեյլի գյուղը կորցնելու է այգիներ ու մի քանի բնակարաններ:

Աղդամ և Գարալար գյուղերը կորցնելու են այգիներ ու ֆերմաներ:

Ներքին Ոսկեպար և Բաղանիս Այրում գյուղերը արդեն իսկ կորցրել են տասնյակ տներ, ու եթե համեմատենք գենշտաբի 1 կմ-ոց քարտեզը 1976 թ.՝ որտեղ եկեղեցուց մինչ սահման 100-ից ավել մետր է, ու համեմատենք 1990 թ. գենշտաբի 500-մետրանոց քարտեզի հետ՝ որտեղ մոտ 20 մ է՝ այս տարբերակը հայկական կողմի համար այդ հատվածում նույնիսկ չէր ակնկալվում, քանի որ նույնիսկ ոսկեպարցիք էին սովորել, որ եկեղեցուց անմիջապես այն կողմ խորհրդային ուշ շրջանում արդեն Ադրբեջանն էր: Բաղանիս Այրում գյուղի պարագայում գյուղի տարածքի մոտ 20 տոկոսը այս սահմանազատման արդյունքում անցնում է Հայաստանին:

Տավուշի սահմանի միակ նշանալի հատվածը, որտեղ հայակական զինուժը կանգնած է խորհրդային շրջանի սահմանից առաջ, դա Բերդավան գյուղից արևելք բլուրն է՝ Ղալինջաքար ամրոցից հյուսիս-արևելք՝ լքված Մելիքլի գյուղի հատվածում:

Բաղանիս-Կիրանց հատվածից զատ սա միակն է, որտեղ հայկական կողմը այս սահմանազատման արդյունքում գնալու է էական զիջումի:

Տավուշում 90-ականներից հայկական կողմի վերահսկողությունից դուրս գտնվում է մոտավորապես 90-95 կմ² տարածք, որից մոտավորապես 35 կմ² ադրբեջանական ուղիղ վերահսկողության տակ է, իսկ մոտ 60՝ չեզոք գոտի է: Բացի այդ, չեզոք գոտուն հարող ևս մի քանի տասնյակ կմ² այս 30 տարիների ընթացքում չեն մշակվել մասնակի կամ ամբողջովին, ինչը նաև ունեցել է բնական ժողովրդագրական արդյունքներ: Տավուշի համար, հատկապես Իջևանի ու Բերդի տարածաշրջանների դրանք ամենաբարենպաստ կլիմայական պայմաններ ունեցող նախալեռնային տարածքներն են: Համեմատելու համար, պետք է նշել, որ անկլավներից դուրս հայկական կողմի վերահսկողության տակ էր Տավուշի հատվածում Ադրբեջանակն ԽՍՀ-ի մոտ 13 կմ²,  որից 3 կմ² հայկական կողմը հանձնեց այս գործընթացի ժամանակ:

Քանի որ մարդիկ այս ամենի մասին պատկերացում չունեն, նրանք մտածում են, որ Տավուշում հայկական կողմը առավելություն ունի և պայմանական ստատուս քվոն շահավետ է հայկական կողմի համար: Իրականում, սահմանի հաջորդ հատվածի ընտրությունը, որը պետք է սահմանազատվի, պետք է դառնա այն լակմուսային թղթիկը, որը ցույց կտա, թե ինչ զարգացում է ունենալու այս գործընթացը ու որոնք են դրա իրական նպատակները: Ու Տավուշում, ի բացառության Բերդավանի նշված հատվածի, չկա այլ հատված, որտեղ հայկական կողմը այս տրամաբանությամ շարունակելու պարագայում կարող է կորուստ ունենալ:

Բարեկամավանից Կոթի ու Սարիգյուղից մինչ Չինարի ու այդտեղից մինչ Գեղարքունիքի սահմանները հայկական զինուժը գրեթե բոլոր հատվածներում սահմանից ներս է կանգնած ու ցանկացած հատվածի սահմանազատումը բերելու է այդ իրավիճակի բարելավմանը:

Քարտեզներում Ոսկեպարի եկեղեցին է սահմանից 1976 թ. քարտեզով՝ 100 մ-ից ավել, և 1990 (88) թ. գենշտաբի 500 մետրանոց (1 սմ = 500 մ) քարտեզով՝ որտեղ արդեն մոտ 20 մ է: Իմիջիայլոց, Կիրանցի հատվածում այս երկու քարտեզների միջև տարբերություն չկա և հայտնի դարձած Մհերի տունը իսկապես հայտնվում է սահմանի վրա:

Սամվել Մելիքսեթյան
քաղաքագետ, քարտեզագետ

աղբյուրը՝ ֆեյսբուքի էջ