Қазақтардың этикасы мен психологиясы
Ресей мұрағаттарындағы құжаттарда.
Біздің халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары, этикасы мен эстетикасы, мінез-құлқы мен психологиясы туралы да шетелдік саяхатшылардың, зерттеушілердің еңбектерінде аз жазылған жоқ. Еліміздің тарихшылары мен мұрағат қызметкерлері оларды тауып, баспасөз беттерінде жариялап та жүр. 2006 жылы «Арыс» баспасынан шыққан «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» атты 2 томдық кітапта осындай құнды материалдар топтастырылған екен. А. Брем біздің қазақ халқы туралы былайша сыр толғапты.
«Қазақтар нағыз шабандоз халық; оларды жылқы малынан бөліп қарауға болмайды, олар құлын-тайдай бірге өсіп ержетеді, өмірін атсыз көзге елестету мүмкін емес, атпен бірге ғұмыр кешеді. Қазақ атымен ғана өз үйіндей сезінбес деуге болмас; ол басқа түліктерге мініп те жүре береді, бірақ жылқы оның ең адал досы есептеліп, тек астындағы аты ғана айнымас жол серігі болып қалады. Ерлер мен әйелдердің атқа отырыстары бірдей, қыз-жігіттердің шабандоздығы көбі ретте ер азаматтардан кем түсіп жатпайды. Қазақтың атқа мінісі әдемі көрінбегенімен, өзіне жайлы. Қазақтар ер-тоқымның алдын тізесімен тақай, қысқа үзеңгімен жүретіндіктен, тепе-теңдікті еркін сақтайды. Аты желе жортқанда немесе бүлкілге басқанда ол үзеңгіге тік бойлай тұрып, басын алға қарай, тіпті жылқының мойнына дейін иеді; ал аты жай желіске түскенде ол бойын түзу ұстап отырады. Ол тізгінді қол уысында, қамшысын бас бармақ, сұқ саусақ, ортан саусақпен ұстайды. Астындағы атын еркіне жіберетіндіктен, жолға көңіл бөлмей, кейде ер-тоқымнан құлап та қалып жатады. Қазақ кез келген асауға мініп жүре беретіндей жолын да таңдап жатпайды. Ол үшін жол бір мекеннен екінші тұраққа жеткізетін қашықтық қана, ал арасында не жатқанында оның шаруасы жоқ. Ол аттың үстінде отырғанда жануардан небір қиындықты бағындыруды талап етеді: атын тауға да, етекке де, тасқа да, балшыққа да, басқалар айналып өтетін жарға да айдап, ер-тоқымның үстінен тар жолдың екі жиегіндегі терең құзға жайбарақат қарап, жорта береді. Ал басқалар тағдыр тауқыметімен осы жолмен жүре қалса мазасызданары анық еді. Әйтсе де атынан түскен бойда енді оны сүйсіне аялай күтіп, жем-шөбін жануардың алдына қояр еді.
Ойын-сауық кезінде қазақ ат үстінде әрқилы мінсіз қимылдар жасайды. қайшылата қойылған үзеңгіге тік тұрып та, үзеңгіні немесе ер-тоқымды қолдарымен ұстап, аяқтарын жоғары көтеріп те құйғыта береді немесе аттың бір жағына жантайтып, жерде жатқан затты алу оған түк те емес. Қазақтардың жанына жақыны ат жарысы болғандықтан да, ол кез келген қолайлы шақта өткізіліп тұрады.
«Қазақтардың серілік жортуылдары қатарына аң аулауды да жатқызуға болады. Қасқырдың ізіне түскен қазақ аңызақ желді де, үскірік аязды да елең қылмайды, егер аты болдырып қалмаса, қолы мен бетін үсік шалса да, шоқпарымен жыртқыштың (аңның) желкесін үзгенше демікпейді. Қазақтың бұдан да сүйікті кәсібі бүркітпен және тазы итпен қасқыр аулау. Бүркітті қолға үйрету ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан тәсілдердің бірі.
Қазақ қара жұмысқа қарағанда ақыл-ойды қажет ететін кәсіпті жоғары бағалайды. Оның алғырлығы әрқилы әңгіме-кеңес құрып отыруға құштар. Мұны қазақтың тұрмыс-тіршілігінің көбінесе бір сарынды өтетінімен түсіндірген дұрыс шығар. Ол руласымен ақтарыла сөйлессе, ал бөгде адамдарды кейде мылжың сөздерімен, сөзқұмарлығымен, жалықтырып алады. Мұның өзі білім құмарлық пен әуестікке ұштасып жатады.
Қазақтың бойындағы күш-қуаты мен сергектігін, шабандоздық және аңшылық өнерін сезіну, ұлан дала дем берген суырыпсалма ақындық дарыны мен еркіндікті сезінуі оған өзіне лайық көз тартарлық мүсін-келбет сыйлаған. Содықтан да көшпенді тұрмысты алғаш көрген шетелдік адамды бұл бейжай қалдыра алмайды, олармен жақынырақ танысқан сайын оған деген ілтипат күшейе түседі. Бұл – менің пікірім, бұл – қазақтармен араласқан барлық орыстардың пікірі, бұл – қазақтардың арасында тұруына тура келген барша саяхатшылардың пікірі. Қазақтың бойында оңды қасиеттері теріс қылықтарынан әлдеқайда басым келеді деген пікірмен де келіспеуге болмайды.
Өзіне таныс жайттар сөз болған кезде әсершіл де ақылгөй, парасатты да әрдайым ақкөңіл, тез көнгіш те иланғыш, қашан да көмек беруге әзір тұратын, әдепті де қонақжай қазақпен қарапайым қатынаста болсаң, оның азын-аулақ теріс қылықтары байқалмай да қалады. Қазақтар әдепті, өзінен жоғары тұрғандарға құрметпен қараса да жағымпаз емес, ал бағынышты адамдарға менменсіп қалтықсыз әрі кемсітпей қарауға әдеттенген. Ол өзіне қойылған сауалға біраз ойланып барып, анық та дәл жауап қайтарады, ал оның қатқыл дауысы жауабынан айрықша маңызбен мән-мағына бергендей. Қазақ жұрттың бәрімен де жайдары қарым-қатынаста болады, бірақ бұл пайда табуды емес, қошемет пен ризашылықты сезінуден туып жатады.
Қазақ айналасындағыларға ұнап, жақсы әсер қалдыру үшін өз халқының адамгершіл әдет-ғұрыптарын дұрыс пайдалана біледі. Ол өзінің өнегелі тәрбие алғандығы мен көзі ашық екенін, бәрінен бұрын сонау ерте заманда қалыптасып, ислам дінінің ықпалымен жаңғыра түскен барлық әдет-ғұрыптарды сақтауымен дәлелдей алады. Бұдан әлбетте өзара қарым-қатынастардағы қатып-сенгендік ахуалы аңғарылса да, жиын-тойларда әдепсіздіктің және тіпті өзін жайсыз сезінудің орны жоқ. Өйткені әркім де артық қылам деп тыртық жасағысы келмейтінін жақсы біледі.
Қазақтардың сәлем беруінде де белгілі бір реттілік бар. Егер екі топтың қазақтары кездесіп қалса, оның әрқайсы бәрімен амандасып шығу үшін біраз уақыт қажет болады. Сәлем беруші оң қолын жүрегіне тақап, ал сол қолымен қасындағы адамның оң қолын ұстайды; сонан соң екеуі оң қолдарын шығарып, сол қолдарына қояды, сөйтіп барлық төрт қол бірігіп қалатын сәт болады. Осылайша қол алысу кезінде әрқайсысы арабтың «аман» деген (аудармасы «тыныштық» деген мағынаны білдіреді) сөзін дауыстап айтады. Ал бұған дейін барлық мұсылмандарға тән «Ассалаумағалейкум» (саған немесе сендерге Алланың нұры жаусын) деген дауыстар естіліп, оған екінші жақтан «Алайкумассалам» деген жауаптар қайтарылады. Әркім басқа адамдардың бәрімен осылайша амандасып шығуы керек. Сол себепті кездескен топтар екі қатар құран, әркім осы қатарды тезірек аралап шығып «қызыл тілге» тезірек ерік беруге асығады. Көп адамдар бас қосқан үлкен жиындарда ғана қолданылатын амандасудың тағы бір қысқа түрінде сәлем берушілер біріне-бірі қолдарын ұсынып, алақандарын тигізеді.
Қазақтар қонаққа барғанда бұдан да күрделілеу әдеттерді қолданады. Киіз үйге таяп қалған кезде аттарын кідіртіп, аяңмен жүреді де тоқтайды; меймандарға үй иелерінің өздері жақындап, аман-саулығын сұраған соң киіз үйге бастап апарады. Осы аралықта әйелдер үй ішін жинап, бағалы киімдерін төсейді. Бейтаныс қонақтар келсе, алдымен олардың қай рудан екені, ағайын-туыстары мен жолдас-жоралары, ата-тектері сұрастырылып, оларға кім болса да мол дастарқан жайылады. Әрине, ел арасында беделді меймандардың бас сұққаны көбірек құпталады.
Мейман киіз үйге кірерде әдеттегідей сәлем беріп, есікке таяу кебістерін шешіп, биікте жұмсақ байпақтарымен қалады да, өзін үй иесіне тең дәрежеде санаса, құрметті орынға жайғасады. Ал олай болмаса үй иесіне қарама-қарсы төселген кілем үстіне қарай ойысып, тізесін бүге (малдасын құра) отырады.
Үй иесі қадірлі қонақтың құрметіне қой союды бұйырады, оны мейманның бата беруі үшін алдын ала киіз үйге әкеледі. Мұны көрген көршілері дәм тарту үшін жинала бастайды. Қойдың басын үйітеді, төсін қуырады, ет пісіріледі, қойдың пісірілген қабырғалары мен жауырын-жамбастары табаққа салынып, мейманға тартылады. Ол қолын жуып, сүйектен шығарылған етті тұздыққа салынған соң әлі де тікесінен тік тұрған үй иесіне арнап: «Ас иесімен дәмді, отырыңыз», – дейді. Оған үй иесі: «Рахмет, рахмет, ас дәмді болсын», – деп жауап қайтарғанымен сол қалпында тұра береді. Енді мейман қабырғадан етті кесек алады да, тағы да үй иесін шақырып, оған осы етті асатады; содан соң тағы бір кесек етті табаққа салып, үй иесі әйелге ұсынады. Осыдан кейін ғана отағасы ақыры мейманның жанына келіп отырады. Бірақ дастархан басындағыларға ол емес, мейман қызмет ете береді. Ол кесілген еттерден үш түйірмен алған соң тұздыққа салады да, қатарласа отырғандарға асата бастайды».
Көрдіңіз бе, А. Брем қазақтардың тұрмыс-тіршілігін қалай терең зерттеп, әдет-ғұрып егжей-тегжейлі жазып қалдырған. Бұл бізге ата-бабаларымыздың өмірінен мол мағлұмат та беріп тұр ғой.