Հայելային մղձավանջների սկիզբն ու ավարտը
Շուշանիկ Թամրազյան
1668 թվականին Մոլիերը ֆրանսիացի հանդիսատեսին է ներկայացնում հերթական կատակերգությունը՝ «Ամֆիտրիոնը», որ, ինչպես միշտ, այնքան էլ նման չէ կատակերգության: Պիեսի հիմքում հին հունական դիցաբանության դրվագներից մեկն է: Յուպիտերը որոշում է չար կատակ խաղալ Ամֆիտրիոնի գլխին և վերջինիս կերպարանքով՝ ներթափանցում է նրա տուն: Եվ, թերևս, դժվար է պատկերացնել մի տառապանք, որ հավասար կլիներ սեփական ինքնության մատույցներում հայտնված հերոսի տառապանքին: Մարտի դաշտից վերադառնալով տուն՝ Ամֆիտրիոնը սեփական ծառաներին, կնոջը ստիպված է այդուհետ համոզել, որ ինքը ոչ թե նմանակն է, այլ իսկականը... Անշուշտ, հին հունական հերոսի հուսահատ դեգերումները սեփական ինքնության՝ այլևս անմատչելի դարձած ամրոցի շուրջ երկար չեն ձգվում, և աստվածների կատակից ծնվում է Հերակլեսը: Բայց անկախ իրար հետևած բեմադրություններից և բեմադրիչների իրարամերժ մեկնաբանություններից՝ միշտ նույն պահն է ինձ ցնցել Պլավտոսից ներշնչված մոլիերյան այս կատակերգության մեջ. հայելային նմանակումների կամ կրկնակների մեխանիզմը, երբ ինքնակոչ նմանակդ նայում է քեզ և անխռով պնդում. «ե՛ս եմ իսկականը»:
Այն, որ «հայելային»-ը դարձել է ամենատարածված և սիրելի բառերից մեկը վերջին շրջանի պաշտոնական խոսույթում, փաստ է, բայց վերջին ամիսներին ավելի ու ավելի է որոշակիանում մղձավանջային մի ապրում, որ հանգիստ չի տալիս ինձ. կրկնակների այնքան հին մեխանիզմը, որ մերօրյա ղեկավարները, բոլոր հնարավոր և անհնարին միջոցները գործի դնելով, փորձում են ներարկել հանրային գիտակցություն: Եվ «ո՞վ ես դու» հարցը, կեղծ, սարքովի օրակարգի հրամայականով, վերածվում է սպառնական կրկներգի ծուռ հայելիների երկարող փակուղում: Այն, ինչ տասնամյակներ շարունակ թշնամի պետության փաստական, ապացուցված դիմագիծն էր, ընդամենը մի քանի ամսում զարմանալի մի սահունությամբ սկսել է վերագրվել մեզ:
Այս գործընթացի ամենացնցող կողմերից մեկը, թերևս, ՀՀ այժմյան կառավարության և Ադրբեջանի հայտարարությունների և դիրքորոշումների «փոխգործակցային» համաժամանակայնությունն է, որ այդ քայլերն օժտում է աննախադեպ մի արդյունավետությամբ: Շատ ավելի մեծ արդյունավետություն, քան կարող էր երազել հանրային ուղեղի լվացման ցանկացած մեթոդաբանություն:
Լաբիրինթոսային կրկնակների այս մեխանիզմի յուրօրինակ գործիքներից է կեղծ պսակազերծումների կիրքը, որ արդեն մի քանի տարի է՝ իշխանական կուսակցության անդամների մոտ վերածվել է ոչ թե հռետորաբանության, այլ մոլուցքի: Այսպես՝ կադաստրային վավերացումների մասին շռնդալից հայտարարությանը, որ առաջին ահազանգն էր, կայծակնային արագությամբ իրար հետևեցին նոր «բացահայտումներ»: Կեղծ պսակազերծումների մոլուցքը չխնայեց ոչինչ՝ Արցախյան պատերազմի հերոսներից անցնելով մեր ինքնության հենասյուներին, որ շատ ավելին են, քան գաղափարը կամ խորհրդանիշը. իրենց մեջ ամփոփելով դարերի շարունակական երթի ժառանգական հիշողությունը, մեր սպասումների, հույսերի և անուրջների բյուրեղացած խտանյութը՝ այդ երևույթներն օժտված են ցանկացած հասարակական պառակտման պարագայում մարդկանց իրենց սեփական սկզբի շուրջ միավորելու բացառիկ կարողությամբ. պետական զինանշանը, Լեռան պատկերը՝ իբրև յուրաքանչյուր հայի ներքին սկիզբ, մեր արվեստի և մշակութային ինքնության հոգևոր ակունքները և եկեղեցու ընկալումը՝ որպես կենսական օրրանը հայ ինքնության այդ բանաձևի...
Պատվիրված պսակազերծումների մոլուցքը բանեց զարմանալի մի առաձգականությամբ. պարզվեց, որ երեսուն տարվա պետականությունը, որ յուրաքանչյուրիս նվիրական ինչքն էր նորանկախ Հայաստանի պատմության մեջ, զառանցանք է, «մնացորդային» մի պատմություն, և պետականության առաջին քարերն են նոր-նոր դրվում՝ մի քանի ամիս առաջ Արցախում ցեղասպանություն իրագործած հարևանի հետ աննախադեպ «երկխոսության» շնորհիվ... Պարզվեց, որ «իրական Հայաստան» ունենալու համար անհրաժեշտ է թոթափել «պատմական Հայաստանի», այսինքն՝ պարզապես հիշողության բեռը... (թեև առնվազն անհասկանալի է, թե ինչ է նշանակում «իրական Հայաստան», և գոյություն ունի՞ այն արդյոք, երբ մեր հայրենիքի ամբողջ տարածքներ, գյուղեր, շրջաններ մեր աչքի առջև ամեն օր, ամեն ժամ վերածվում են «պատմական», և ուրեմն՝ «անիրական» Հայաստանի...) Պարզվեց, որ մեր անդավաճան սկզբի խորհրդանիշը՝ Լեռը, և հոգու այն ճամփան, որ հավերժական ձյուների միջով շարունակական շղթայով մեզ հանգուցում է Չարենցին և Աբովյանին, Հայկին և Նոյին, բեռ է մեզ համար: Պատիր մեր կարոտներն ու անուրջները մերժող «իրականության» սաղմոսերգուների շնորհով՝ պարզվեց, որ հայրենիքը հոգևոր, մտավոր, պատմական արժեքից կարելի է վերածել պարզապես աշխարհագրական, առարկայական տերիտորիայի՝ տարածքի. մի բան, որ ամենանենգ թշնամուն անգամ դարեր շարունակ չէր հաջողվել...
Ու ծուռ հայելիների փակուղում մարդկանց պարզեցին հրեշավոր նմանակի պատկերը: Պարզվեց և փաստորեն պաշտոնապես ընդունվեց, որ օկուպանտ են ոչ թե թշնամիները, այլ մենք մեր սեփական երկրում, որ ագրեսոր են ոչ թե անօգնական ծերունիներին իրենց տանը խոշտանգելով սպանող, կին զինվորականին քառատող ահաբեկիչները, այլ մենք՝ մեր սեփական տունը պաշտպանելիս, և վերջապես, պարզվեց, որ ծավալապաշտ թշնամուն պարբերաբար իր նորակազմ պետության ծագումը հիշեցնող հնագույն ժողովուրդներից մեկն ինքը ծագման, ինքնության լուրջ խնդիրներ ունի, որովհետև չգիտի՝ «որտեղ է իր տունը», «որտեղ են իր սահմանները», որոնց ճշգրտմամբ միայն և միայն պարտական է լինելու հրաշագործ, հայելային փոխգործակցությունների կադաստրային կանտորային:
Սասանել ինքնության հիմերը, խորտակել մեզ կրկնակների լաբիրինթոսում, որին Ռամզեսն անգամ չդիմացավ, պարտադրել մեզ Ամփիտրիոնի տառապանքը, որին սեփական հարկի տակ ինքնակոչ են հռչակում. հստակ գծված մի ծրագիր, որ կարող է ջախջախել անգամ ամենաառողջ մարդուն... Որովհետև եթե ինքնության որոնումը մարդու ամենաազնիվ մղումներից է, և դա է մեզ հուշում, իսկապես, մարդկային գիտակցության անցած ճանապարհը՝ սեփական «ես»-ի խորխորատները պեղող վեհանձն Էդիպուսի առասպելից մինչև ինքնության գոս հողերը Անրի Միշոյի և Թոմաս Էլիոթի երկերում, ապա չկա ավելի հրեշավոր բան, քան ինքնության պատվիրված, սարքովի խարխլումը կամ փլուզումը՝ հանուն «մարդասիրական» ճգնաժամների հարակայության, հանուն սեփական կաշվի փրկության աշխարհաքաղաքական մեծ կամ փոքր խաղասեղաններին...
Մայիսի իննին Հանրապետության հրապարակում էի՝ առանց հրաշագործ հանգուցալուծումների որևէ հույսի, պարզապես պարտքի գիտակցությամբ: Եվ առաջին զարմանքս. հրապարակը նման էր ժամադրավայրի: Անհավանական մի զուգադիպությամբ՝ բազմահազարանոց ամբոխի միջից իմ առջև հայտնվում էին մարդիկ, որոնց տարիներ ի վեր կորցրել էի տեսադաշտից:
Եվ շուրջս հավաքված ազնիվ, մտահոգ դեմքերին՝ առաջին անգամ թրթռուն այն ստվերը, որ նման էր հույսի: Մի պահ այդ հույսը, այո՛, որ հնարավոր է թոթափել լերդացած մղձավանջների պատյանը, որ արդեն մի քանի տարի մեր քայլերը կառանել է կախարդված անշարժության քարեղեն տախտակներին... Այն հույսը, որ հնարավոր է դուրս պրծնել «ապագա կա՛ ապագա» հայելային կրկներգի բթացնող թմբիրից, երբ այնքան թեթևորեն երեսուն տարվա անկախության պատմությունն ուրացող, պարբերաբար հանրային եթերով իր հայրենակիցներին նվաստացնող, պատերազմի սպառնալիքը սեփական ժողովրդի համար կործանարար գործողությունների միակ տրամաբանության վերածած ղեկավարներն ամեն օր պարզապես բացառում են այդ ապագան՝ իրենց հայրենակիցներին դատապարտելով անփառունակ մի ստրկության... Սեփական պետությունը անդառնալիորեն վերածելով օբյեկտի, որի շուրջ ինչ-որ բաներ ասվում են, արվում և որոշվում:
Այն, որ այս պարզ գիտակցությունը վաղուց ի վեր դադարել է քաղաքական կամ նույնիսկ քաղաքացիական պայքար լինելուց, թվում է, հասկացել են բոլորը՝ մայրաքաղաքի կենտրոնական փողոցներում Գագիկ Գինոսյանի հիշատակին յարխուշտա պարող երիտասարդներից մինչև Խաղաղության խաչմերուկում պինգ-պոնգ խաղացողները: Դա հասկացել են նույնիսկ բառերը, ու այլևս չեն ներում, այլևս չեն գրվում: Մնում է վերջին մի ճիգով դուրս պրծնել կեղծ կրկնակների լաբիրինթոսից:
Շուշանիկ Թամրազյան
1668 թվականին Մոլիերը ֆրանսիացի հանդիսատեսին է ներկայացնում հերթական կատակերգությունը՝ «Ամֆիտրիոնը», որ, ինչպես միշտ, այնքան էլ նման չէ կատակերգության: Պիեսի հիմքում հին հունական դիցաբանության դրվագներից մեկն է: Յուպիտերը որոշում է չար կատակ խաղալ Ամֆիտրիոնի գլխին և վերջինիս կերպարանքով՝ ներթափանցում է նրա տուն: Եվ, թերևս, դժվար է պատկերացնել մի տառապանք, որ հավասար կլիներ սեփական ինքնության մատույցներում հայտնված հերոսի տառապանքին: Մարտի դաշտից վերադառնալով տուն՝ Ամֆիտրիոնը սեփական ծառաներին, կնոջը ստիպված է այդուհետ համոզել, որ ինքը ոչ թե նմանակն է, այլ իսկականը... Անշուշտ, հին հունական հերոսի հուսահատ դեգերումները սեփական ինքնության՝ այլևս անմատչելի դարձած ամրոցի շուրջ երկար չեն ձգվում, և աստվածների կատակից ծնվում է Հերակլեսը: Բայց անկախ իրար հետևած բեմադրություններից և բեմադրիչների իրարամերժ մեկնաբանություններից՝ միշտ նույն պահն է ինձ ցնցել Պլավտոսից ներշնչված մոլիերյան այս կատակերգության մեջ. հայելային նմանակումների կամ կրկնակների մեխանիզմը, երբ ինքնակոչ նմանակդ նայում է քեզ և անխռով պնդում. «ե՛ս եմ իսկականը»:
Այն, որ «հայելային»-ը դարձել է ամենատարածված և սիրելի բառերից մեկը վերջին շրջանի պաշտոնական խոսույթում, փաստ է, բայց վերջին ամիսներին ավելի ու ավելի է որոշակիանում մղձավանջային մի ապրում, որ հանգիստ չի տալիս ինձ. կրկնակների այնքան հին մեխանիզմը, որ մերօրյա ղեկավարները, բոլոր հնարավոր և անհնարին միջոցները գործի դնելով, փորձում են ներարկել հանրային գիտակցություն: Եվ «ո՞վ ես դու» հարցը, կեղծ, սարքովի օրակարգի հրամայականով, վերածվում է սպառնական կրկներգի ծուռ հայելիների երկարող փակուղում: Այն, ինչ տասնամյակներ շարունակ թշնամի պետության փաստական, ապացուցված դիմագիծն էր, ընդամենը մի քանի ամսում զարմանալի մի սահունությամբ սկսել է վերագրվել մեզ:
Այս գործընթացի ամենացնցող կողմերից մեկը, թերևս, ՀՀ այժմյան կառավարության և Ադրբեջանի հայտարարությունների և դիրքորոշումների «փոխգործակցային» համաժամանակայնությունն է, որ այդ քայլերն օժտում է աննախադեպ մի արդյունավետությամբ: Շատ ավելի մեծ արդյունավետություն, քան կարող էր երազել հանրային ուղեղի լվացման ցանկացած մեթոդաբանություն:
Լաբիրինթոսային կրկնակների այս մեխանիզմի յուրօրինակ գործիքներից է կեղծ պսակազերծումների կիրքը, որ արդեն մի քանի տարի է՝ իշխանական կուսակցության անդամների մոտ վերածվել է ոչ թե հռետորաբանության, այլ մոլուցքի: Այսպես՝ կադաստրային վավերացումների մասին շռնդալից հայտարարությանը, որ առաջին ահազանգն էր, կայծակնային արագությամբ իրար հետևեցին նոր «բացահայտումներ»: Կեղծ պսակազերծումների մոլուցքը չխնայեց ոչինչ՝ Արցախյան պատերազմի հերոսներից անցնելով մեր ինքնության հենասյուներին, որ շատ ավելին են, քան գաղափարը կամ խորհրդանիշը. իրենց մեջ ամփոփելով դարերի շարունակական երթի ժառանգական հիշողությունը, մեր սպասումների, հույսերի և անուրջների բյուրեղացած խտանյութը՝ այդ երևույթներն օժտված են ցանկացած հասարակական պառակտման պարագայում մարդկանց իրենց սեփական սկզբի շուրջ միավորելու բացառիկ կարողությամբ. պետական զինանշանը, Լեռան պատկերը՝ իբրև յուրաքանչյուր հայի ներքին սկիզբ, մեր արվեստի և մշակութային ինքնության հոգևոր ակունքները և եկեղեցու ընկալումը՝ որպես կենսական օրրանը հայ ինքնության այդ բանաձևի...
Պատվիրված պսակազերծումների մոլուցքը բանեց զարմանալի մի առաձգականությամբ. պարզվեց, որ երեսուն տարվա պետականությունը, որ յուրաքանչյուրիս նվիրական ինչքն էր նորանկախ Հայաստանի պատմության մեջ, զառանցանք է, «մնացորդային» մի պատմություն, և պետականության առաջին քարերն են նոր-նոր դրվում՝ մի քանի ամիս առաջ Արցախում ցեղասպանություն իրագործած հարևանի հետ աննախադեպ «երկխոսության» շնորհիվ... Պարզվեց, որ «իրական Հայաստան» ունենալու համար անհրաժեշտ է թոթափել «պատմական Հայաստանի», այսինքն՝ պարզապես հիշողության բեռը... (թեև առնվազն անհասկանալի է, թե ինչ է նշանակում «իրական Հայաստան», և գոյություն ունի՞ այն արդյոք, երբ մեր հայրենիքի ամբողջ տարածքներ, գյուղեր, շրջաններ մեր աչքի առջև ամեն օր, ամեն ժամ վերածվում են «պատմական», և ուրեմն՝ «անիրական» Հայաստանի...) Պարզվեց, որ մեր անդավաճան սկզբի խորհրդանիշը՝ Լեռը, և հոգու այն ճամփան, որ հավերժական ձյուների միջով շարունակական շղթայով մեզ հանգուցում է Չարենցին և Աբովյանին, Հայկին և Նոյին, բեռ է մեզ համար: Պատիր մեր կարոտներն ու անուրջները մերժող «իրականության» սաղմոսերգուների շնորհով՝ պարզվեց, որ հայրենիքը հոգևոր, մտավոր, պատմական արժեքից կարելի է վերածել պարզապես աշխարհագրական, առարկայական տերիտորիայի՝ տարածքի. մի բան, որ ամենանենգ թշնամուն անգամ դարեր շարունակ չէր հաջողվել...
Ու ծուռ հայելիների փակուղում մարդկանց պարզեցին հրեշավոր նմանակի պատկերը: Պարզվեց և փաստորեն պաշտոնապես ընդունվեց, որ օկուպանտ են ոչ թե թշնամիները, այլ մենք մեր սեփական երկրում, որ ագրեսոր են ոչ թե անօգնական ծերունիներին իրենց տանը խոշտանգելով սպանող, կին զինվորականին քառատող ահաբեկիչները, այլ մենք՝ մեր սեփական տունը պաշտպանելիս, և վերջապես, պարզվեց, որ ծավալապաշտ թշնամուն պարբերաբար իր նորակազմ պետության ծագումը հիշեցնող հնագույն ժողովուրդներից մեկն ինքը ծագման, ինքնության լուրջ խնդիրներ ունի, որովհետև չգիտի՝ «որտեղ է իր տունը», «որտեղ են իր սահմանները», որոնց ճշգրտմամբ միայն և միայն պարտական է լինելու հրաշագործ, հայելային փոխգործակցությունների կադաստրային կանտորային:
Սասանել ինքնության հիմերը, խորտակել մեզ կրկնակների լաբիրինթոսում, որին Ռամզեսն անգամ չդիմացավ, պարտադրել մեզ Ամփիտրիոնի տառապանքը, որին սեփական հարկի տակ ինքնակոչ են հռչակում. հստակ գծված մի ծրագիր, որ կարող է ջախջախել անգամ ամենաառողջ մարդուն... Որովհետև եթե ինքնության որոնումը մարդու ամենաազնիվ մղումներից է, և դա է մեզ հուշում, իսկապես, մարդկային գիտակցության անցած ճանապարհը՝ սեփական «ես»-ի խորխորատները պեղող վեհանձն Էդիպուսի առասպելից մինչև ինքնության գոս հողերը Անրի Միշոյի և Թոմաս Էլիոթի երկերում, ապա չկա ավելի հրեշավոր բան, քան ինքնության պատվիրված, սարքովի խարխլումը կամ փլուզումը՝ հանուն «մարդասիրական» ճգնաժամների հարակայության, հանուն սեփական կաշվի փրկության աշխարհաքաղաքական մեծ կամ փոքր խաղասեղաններին...
Մայիսի իննին Հանրապետության հրապարակում էի՝ առանց հրաշագործ հանգուցալուծումների որևէ հույսի, պարզապես պարտքի գիտակցությամբ: Եվ առաջին զարմանքս. հրապարակը նման էր ժամադրավայրի: Անհավանական մի զուգադիպությամբ՝ բազմահազարանոց ամբոխի միջից իմ առջև հայտնվում էին մարդիկ, որոնց տարիներ ի վեր կորցրել էի տեսադաշտից:
Եվ շուրջս հավաքված ազնիվ, մտահոգ դեմքերին՝ առաջին անգամ թրթռուն այն ստվերը, որ նման էր հույսի: Մի պահ այդ հույսը, այո՛, որ հնարավոր է թոթափել լերդացած մղձավանջների պատյանը, որ արդեն մի քանի տարի մեր քայլերը կառանել է կախարդված անշարժության քարեղեն տախտակներին... Այն հույսը, որ հնարավոր է դուրս պրծնել «ապագա կա՛ ապագա» հայելային կրկներգի բթացնող թմբիրից, երբ այնքան թեթևորեն երեսուն տարվա անկախության պատմությունն ուրացող, պարբերաբար հանրային եթերով իր հայրենակիցներին նվաստացնող, պատերազմի սպառնալիքը սեփական ժողովրդի համար կործանարար գործողությունների միակ տրամաբանության վերածած ղեկավարներն ամեն օր պարզապես բացառում են այդ ապագան՝ իրենց հայրենակիցներին դատապարտելով անփառունակ մի ստրկության... Սեփական պետությունը անդառնալիորեն վերածելով օբյեկտի, որի շուրջ ինչ-որ բաներ ասվում են, արվում և որոշվում:
Այն, որ այս պարզ գիտակցությունը վաղուց ի վեր դադարել է քաղաքական կամ նույնիսկ քաղաքացիական պայքար լինելուց, թվում է, հասկացել են բոլորը՝ մայրաքաղաքի կենտրոնական փողոցներում Գագիկ Գինոսյանի հիշատակին յարխուշտա պարող երիտասարդներից մինչև Խաղաղության խաչմերուկում պինգ-պոնգ խաղացողները: Դա հասկացել են նույնիսկ բառերը, ու այլևս չեն ներում, այլևս չեն գրվում: Մնում է վերջին մի ճիգով դուրս պրծնել կեղծ կրկնակների լաբիրինթոսից: