«Մայրական կաթ»․ Անկախության համար պայքարը եւ կանանց երեք սերունդը

Մայրս ծխախոտի ծուխը ներս քաշեց, մենք դեռ մի քանի րոպե էլ նստեցինք Բամբիի գերեզմանի մոտ։

-Բայց ինչո՞ւ է ինքն իր ձագին կերել,- հարցրի մորս։

-Երեւի այդպես է նրան փրկել վանդակից,- պատասխանեց մայրս եւ պինդ գրկեց ինձ։

Լատվիացի գրող Նորա Իկստենայի «Մայրական կաթ» վեպի բնաբանն է։ Այն լույս է ընծայել «Վերնատուն» հրատարակչությունը Գոհար Ասլանյանի բնագրային թարգմանությամբ։ 2015-ին հրատարակված այս վեպը թարգմանվել է 26 լեզվով։

Մեդիամաքսի հետ զրույցում գրքի խմբագիր Արմեն Սարգսյանն ասել է, որ մի շարք երկրներում գիրքը հրատարակվել է «Սովետական կաթ» վերնագրով։ Հաշվի է առնվել ոչ այնքան գեղարվեստական արժեքը, որքան հանգամանքը, որ քննադատվում է Խորհրդային Միությունը, հետեւաբար՝ Խորհրդային Միության շարունակություն համարվող ռուսական իշխանությունը։ Սակայն Արմեն Սարգսյանի կարծիքով՝ գրքի գեղարվեստական արժանիքները ավելին են, քան առաջին հայացքից առնված տպավորությունները։

- «Ծնվել ենք հստակ վայրում, հստակ ժամանակում, եւ այդ փաստը վճռական է եղել մեզ համար, բոլորովին այլ կյանք կունենայինք, եթե մեկ այլ տեղում ծնվեինք»։ Եվ իսկապես, դրաման, որ ապրում է հեղինակի մայրը, ուղղակիորեն կապված է խորհրդային կարգերի հետ։

- Իկստենան ցույց է տվել եւ՛ խորհրդային Լատվիայի սոցիալական միջավայրը, եւ՛ այդ միջավայրում ապրող անհատներին։ Առավել ավագ սերունդը հիշում էր 20-30-ականների ազատ, անկախ Լատվիան, հետո արդեն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, հիտլերականներից ազատագրված Լատվիայի խորհրդայնացումն ու ռեպրեսիաները։ Հեղինակը գրել է խորհրդային կարգերի մասին, որովհետեւ ծնվել է այդ շրջանում։ Սակայն գիրքը ազատության փնտրտուքի, ընտանեկան հարաբերությունների, կյանքի խորհրդանիշը համարվող «մայրական կաթի» մասին է։

Գրքում մայրերը երկուսն են՝ հեղինակի մայրը եւ մոր մայրը։ Սրանք ավելի առանցքային թեմաներ են, հոգեբանական ավելի խոր շերտեր, քան թե խորհրդային կարգերի քննադատությունը։

Հեղինակի մայրը բժիշկ է, տաղանդավոր գիտնական, որը կարող էր իր մասնագիտական ունակությունները դրսեւորել առաջատար բժշկական հաստատություններում, հաջողությունների հասնել, բայց ստիպված է աշխատել գյուղի ամբուլատորիայում, ավելին՝ հետագայում կորցնել նաեւ այդ աշխատանքը։

Խորհրդային Միության բացասական կողմերն ավելի շատ զգացել են մտավորականները, քան ենթադրենք արտերում, ծխախոտի դաշտերում աշխատող մարդիկ։

-«Մայրս որոշեց հետ չնայել։ Խորթ հորս հետ ամուսնացավ, որն էլ ինձ որդեգրեց եւ դստեր պես սիրեց»։ Մայրն ուզում էր փրկել իր երիտասարդությունն ու դստերը։ Դուստրը թաքուն հանդիպում էր աքսորից վերադարձած հոր հետ։ Գուցե ընտանեկան այս դրաման է հեղինակի մոր հոգեբանական խնդիրների պատճառը։

- Ինչպես ասում են՝ բոլորս գալիս ենք մանկությունից։ Հայրը թաքնվել էր խորհրդային գեստապոյից՝ ընտանիքին թողնելով անպաշտպան, բայց մատղաշ եղեւնիները կոտրելուց փրկելու համար դուրս էր եկել թաքստոցից ու ձերբակալվել։ Եթե նա եղեւնիների համար կռիվ չտար, ընտանիքին եւ ինքն իրեն չէր դնի այդ վիճակին։ Հոր այդ արարքը նրան խոցում է։ Նաեւ կարծում է, որ իր ներսում խոր նստած է հոր ինքնաոչնչացման գենը։

-«Մորս մայրը», «մորս խորթ հայրը»․ այս դիմելաձեւերն ինչ-որ հետաքրքիր նուրբ շեշտադրում ունեն։

- Հեղինակը, «մորս մայր» ասելով, մայր բառն է շեշտում։ Իսկ առհասարակ հերոսներին անուններ չի տվել, որ պատմությունը ընդհանրացնի։ Նա ասում է, որ Խորհրդային Լատվիայում միլիոնավոր մարդիկ են իր կյանքով ապրել։

- «Մայրական կաթ»-ը ինքնակենսագրակա՞ն է։

- Լրիվ ինքնակենսագրական չէ, թե չէ ժանրը ոչ գեղարվեստական կլիներ, բայց Իկստենան ասում է՝ գրել եմ այն, ինչ ապրել եմ։ Նկարագրում է այն հարաբերությունները, որ ունեցել է մոր հետ, եւ այն հարաբերությունները, որ կուզեր ունենալ, բայց չի ունեցել։ Ինչպես օրինակ՝ Սարոյանն է «Հայրիկ, դու խենթ ես» վիպակում նկարագրում իդեալական հարաբերություններ հոր եւ որդու, որ երբեք չի ունեցել ո՛չ որպես որդի, ո՛չ որպես հայր։

- Գլխավոր հերոսը հեղինա՞կն է, թե՞ նրա մայրը։

- Ես կարծում եմ՝ երկուսն էլ, որովհետեւ պատմությունը, իրար լրացնելով, պատմում են։ Սկզբում ժամանակները տարբեր են, հետո հատվում են, սինխրոնանում, ու ասելիքը հստակվում է։ Մայրը (գինեկոլոգը) պատմում է՝ ինչպես է հոգնած գալիս տուն, դուստրը ճաշ է պատրաստում իր համար, հետո նույնը դուստրն է պատմում՝ մայրը հոգնած գալիս է աշխատանքից, ինքը ճաշ է պատրաստում։

Եվ կարծես չի էլ գիտակցում, որ մայրն անտարբեր է, շատ մայրեր եւ՛ աշխատում են, եւ՛ հոգ տանում զավակների համար։ Հեղինակը դառնում է մայր մոր համար։ Հետագայում էլ Եսեն (որ ոչ տղամարդ էր, ոչ կին) է նրա համար հոգ տանում ՝ ասես դառնալով եւ՛ հայր, եւ՛ մայր։

-Ընթերցման ընթացքում սկսում ես համակրել հեղինակի մորը։ Իրականում նա սիրում է կամ սկսում է սիրել աղջկան։ Հատկանշական է՝ գործընկերները Եսեին հրաժարվում էին հետազոտել, իսկ նա մտերմանում է, ցավում, որ իբրեւ մասնագետ ի զորու չէ օգնել։

-Բնական է՝ հեղինակը գորովանքով է գրում մոր մասին, որին սիրում է․․․ Ավելացնեմ նաեւ, որ հեղինակի մայրը հաշվեհարդար է տեսնում հարեւանի հետ, որովհետեւ վերջինս ծեծել էր հղի կնոջը։ Խիզախ քայլ է։ Շատերս չենք միջամտում հարեւանների վեճերին, նա խառնվում է եւ կորցնում աշխատանքը։ Առհասարակ, շատերին էր օգնում, ընդհուպ արհեստական բեղմնավորում է կիրառում (երբ գիտությունը դեռ դրան չէր հասել), բայց ինքն իրեն օգնել, իր կյանքը ապրել
չի կարողանում։

- Ամենաառանցքայինն այս պատմության մեջ թերեւս այն է, ոչ հեղինակի մայրը տնից փախել էր, որ դստերը կաթ չտար։ Եվ պարզվում է՝ միտումը ամենեւին էլ նորածին դստերը կենարար կաթից զրկելը չէր։

-Այո, որովհետեւ կարծում էր, որ մայրական կաթի միջոցով դստերը կփոխանցվեն իր անազատությունը, հուսահատությունը, ինքնաոչնչացման հակումը (չգիտեմ՝ որքանով է դա գիտականորեն հիմնավորված, բայց մենք գեղարվեստական տեքստ ենք քննարկում)։ Չէր ուզում, որ դուստրն ապրի այն, ինչ ինքը։ Ինչպես որ գերմանամուկն է ուտում իր ձագին, որ փրկի նրան վանդակի կյանքից, եւ հետո ազատության կարոտից ինքնասպան լինում։ Գիրքն այդ բնաբանով էլ սկսվում է։

- Լատվիայի անկախացումը մոտ է, մարդիկ դուրս են գալիս փողոց, դուստրը լալիս է ոչ թե մոտեցող ազատության, այլ մոր համար, որ այն մերժում է։ Նա չէ՞ր հավատում ազատությանը։

- Նա չի կարող ապրել անգամ ազատության մեջ։ Ինչպես որ, երբ կենդանիներին երկար պահում են վանդակի մեջ, ազատության մեջ ապրել չեն կարողանում։ Դուստրը եկեղեցու կոտրված լեզվակով զանգի հետ է համեմատում մորը։ Ասում է․ «Երբեմն ինձ թվում է՝ քո միջից ինչ-որ մեկը կենսուրախությունը քաշել-հանել է, ինչպես կտրել են զանգի լեզվակը։ Ու դու չես կարողանում զնգալ»։ Պայքարն արդեն ոչ թե երկրի դեմ էր, կարգերի, ընտանիքի, այլ ինքն իր դեմ, իր ներսի։

- Նա/գինեկոլոգը մերժո՞ւմ էր, թե՞ փնտրում Աստծուն։ Երբ հարցնում էին՝ հավատո՞ւմ ես Աստծուն, պատասխանում էր՝ դեռ չեմ հանդիպել նրան։ Գիտական փորձերով էլ կարծես ուզում էր ապացուցել, որ Աստված չկա։ Բայց վերջում հեղինակը գտնում է իր պատրաստած կավե մարդուկը՝ թղթով փաթաթված, որտեղ մի քանի անգամ մայրը նույն բառերն էր գրել՝ խնդրելով Աստծուն՝ փրկել իրեն հավերժ կրակից, կասկածանքի որդերից եւ դժոխքից․․․»։

- Բոլոր աթեիստները հավատոմ են, ու բոլոր հավատացյալները կասկածում։ Շատ պայմանական է։ Կոմունիզմը ստիպում էր մարդկանց չհավատալ։ Հատկապես հիսունականներից հետո ծնվածները աթեիզմի զոհեր էին։ «Բժշկությունը ստվերել էր Հիսուսին։ Ամեն ինչ բացատրելի էր եւ հասկանալի․ ո՛չ հավատամք կար, ո՛չ հրաշք։ Ու ընդհանրապես Հիսուսն արգելված էր, դրա փոխարեն մարդիկ պիտի իրական հեքիաթային երկրին հավատային՝ կոմունիզմին․․․»։

Հեղինակի մայրը բժիշկ էր, որը կյանք էր պարգեւում, Աստված նույնպես կյանք է պարգեւում, ուստի նա ուզում էր գիտականորեն հասկանալ Աստծո լինել-չլինելը։

- Գրքում նկարագրվում է ամբուլատորիայում առանց ցավազրկման պտղից ազատվել ցանկացող ու երբեք հղիանալ չկարողացող կանանց հերթերը, բարձրացվում հարցեր, որոնց շատ դեպքերում անհաղորդ են տղամարդիկ։ Կարո՞ղ ենք ասել, որ սա նաեւ գրականություն է կանանց մասին։

- Այո, սեղմագրում ենք նաեւ բնորոշել, որ այս վեպը երեք սերնդի կանաց պատմություն է, եւ եթե գումարենք այդ տարիները, մոտ հիսուն տարվա պատմություն է դառնում։

Արմինե Սարգսյան

Մայրս ծխախոտի ծուխը ներս քաշեց, մենք դեռ մի քանի րոպե էլ նստեցինք Բամբիի գերեզմանի մոտ։

-Բայց ինչո՞ւ է ինքն իր ձագին կերել,- հարցրի մորս։

-Երեւի այդպես է նրան փրկել վանդակից,- պատասխանեց մայրս եւ պինդ գրկեց ինձ։

Լատվիացի գրող Նորա Իկստենայի «Մայրական կաթ» վեպի բնաբանն է։ Այն լույս է ընծայել «Վերնատուն» հրատարակչությունը Գոհար Ասլանյանի բնագրային թարգմանությամբ։ 2015-ին հրատարակված այս վեպը թարգմանվել է 26 լեզվով։

Մեդիամաքսի հետ զրույցում գրքի խմբագիր Արմեն Սարգսյանն ասել է, որ մի շարք երկրներում գիրքը հրատարակվել է «Սովետական կաթ» վերնագրով։ Հաշվի է առնվել ոչ այնքան գեղարվեստական արժեքը, որքան հանգամանքը, որ քննադատվում է Խորհրդային Միությունը, հետեւաբար՝ Խորհրդային Միության շարունակություն համարվող ռուսական իշխանությունը։ Սակայն Արմեն Սարգսյանի կարծիքով՝ գրքի գեղարվեստական արժանիքները ավելին են, քան առաջին հայացքից առնված տպավորությունները։

- «Ծնվել ենք հստակ վայրում, հստակ ժամանակում, եւ այդ փաստը վճռական է եղել մեզ համար, բոլորովին այլ կյանք կունենայինք, եթե մեկ այլ տեղում ծնվեինք»։ Եվ իսկապես, դրաման, որ ապրում է հեղինակի մայրը, ուղղակիորեն կապված է խորհրդային կարգերի հետ։

- Իկստենան ցույց է տվել եւ՛ խորհրդային Լատվիայի սոցիալական միջավայրը, եւ՛ այդ միջավայրում ապրող անհատներին։ Առավել ավագ սերունդը հիշում էր 20-30-ականների ազատ, անկախ Լատվիան, հետո արդեն Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, հիտլերականներից ազատագրված Լատվիայի խորհրդայնացումն ու ռեպրեսիաները։ Հեղինակը գրել է խորհրդային կարգերի մասին, որովհետեւ ծնվել է այդ շրջանում։ Սակայն գիրքը ազատության փնտրտուքի, ընտանեկան հարաբերությունների, կյանքի խորհրդանիշը համարվող «մայրական կաթի» մասին է։

Գրքում մայրերը երկուսն են՝ հեղինակի մայրը եւ մոր մայրը։ Սրանք ավելի առանցքային թեմաներ են, հոգեբանական ավելի խոր շերտեր, քան թե խորհրդային կարգերի քննադատությունը։

Հեղինակի մայրը բժիշկ է, տաղանդավոր գիտնական, որը կարող էր իր մասնագիտական ունակությունները դրսեւորել առաջատար բժշկական հաստատություններում, հաջողությունների հասնել, բայց ստիպված է աշխատել գյուղի ամբուլատորիայում, ավելին՝ հետագայում կորցնել նաեւ այդ աշխատանքը։

Խորհրդային Միության բացասական կողմերն ավելի շատ զգացել են մտավորականները, քան ենթադրենք արտերում, ծխախոտի դաշտերում աշխատող մարդիկ։

-«Մայրս որոշեց հետ չնայել։ Խորթ հորս հետ ամուսնացավ, որն էլ ինձ որդեգրեց եւ դստեր պես սիրեց»։ Մայրն ուզում էր փրկել իր երիտասարդությունն ու դստերը։ Դուստրը թաքուն հանդիպում էր աքսորից վերադարձած հոր հետ։ Գուցե ընտանեկան այս դրաման է հեղինակի մոր հոգեբանական խնդիրների պատճառը։

- Ինչպես ասում են՝ բոլորս գալիս ենք մանկությունից։ Հայրը թաքնվել էր խորհրդային գեստապոյից՝ ընտանիքին թողնելով անպաշտպան, բայց մատղաշ եղեւնիները կոտրելուց փրկելու համար դուրս էր եկել թաքստոցից ու ձերբակալվել։ Եթե նա եղեւնիների համար կռիվ չտար, ընտանիքին եւ ինքն իրեն չէր դնի այդ վիճակին։ Հոր այդ արարքը նրան խոցում է։ Նաեւ կարծում է, որ իր ներսում խոր նստած է հոր ինքնաոչնչացման գենը։

-«Մորս մայրը», «մորս խորթ հայրը»․ այս դիմելաձեւերն ինչ-որ հետաքրքիր նուրբ շեշտադրում ունեն։

- Հեղինակը, «մորս մայր» ասելով, մայր բառն է շեշտում։ Իսկ առհասարակ հերոսներին անուններ չի տվել, որ պատմությունը ընդհանրացնի։ Նա ասում է, որ Խորհրդային Լատվիայում միլիոնավոր մարդիկ են իր կյանքով ապրել։

- «Մայրական կաթ»-ը ինքնակենսագրակա՞ն է։

- Լրիվ ինքնակենսագրական չէ, թե չէ ժանրը ոչ գեղարվեստական կլիներ, բայց Իկստենան ասում է՝ գրել եմ այն, ինչ ապրել եմ։ Նկարագրում է այն հարաբերությունները, որ ունեցել է մոր հետ, եւ այն հարաբերությունները, որ կուզեր ունենալ, բայց չի ունեցել։ Ինչպես օրինակ՝ Սարոյանն է «Հայրիկ, դու խենթ ես» վիպակում նկարագրում իդեալական հարաբերություններ հոր եւ որդու, որ երբեք չի ունեցել ո՛չ որպես որդի, ո՛չ որպես հայր։

- Գլխավոր հերոսը հեղինա՞կն է, թե՞ նրա մայրը։

- Ես կարծում եմ՝ երկուսն էլ, որովհետեւ պատմությունը, իրար լրացնելով, պատմում են։ Սկզբում ժամանակները տարբեր են, հետո հատվում են, սինխրոնանում, ու ասելիքը հստակվում է։ Մայրը (գինեկոլոգը) պատմում է՝ ինչպես է հոգնած գալիս տուն, դուստրը ճաշ է պատրաստում իր համար, հետո նույնը դուստրն է պատմում՝ մայրը հոգնած գալիս է աշխատանքից, ինքը ճաշ է պատրաստում։

Եվ կարծես չի էլ գիտակցում, որ մայրն անտարբեր է, շատ մայրեր եւ՛ աշխատում են, եւ՛ հոգ տանում զավակների համար։ Հեղինակը դառնում է մայր մոր համար։ Հետագայում էլ Եսեն (որ ոչ տղամարդ էր, ոչ կին) է նրա համար հոգ տանում ՝ ասես դառնալով եւ՛ հայր, եւ՛ մայր։

-Ընթերցման ընթացքում սկսում ես համակրել հեղինակի մորը։ Իրականում նա սիրում է կամ սկսում է սիրել աղջկան։ Հատկանշական է՝ գործընկերները Եսեին հրաժարվում էին հետազոտել, իսկ նա մտերմանում է, ցավում, որ իբրեւ մասնագետ ի զորու չէ օգնել։

-Բնական է՝ հեղինակը գորովանքով է գրում մոր մասին, որին սիրում է․․․ Ավելացնեմ նաեւ, որ հեղինակի մայրը հաշվեհարդար է տեսնում հարեւանի հետ, որովհետեւ վերջինս ծեծել էր հղի կնոջը։ Խիզախ քայլ է։ Շատերս չենք միջամտում հարեւանների վեճերին, նա խառնվում է եւ կորցնում աշխատանքը։ Առհասարակ, շատերին էր օգնում, ընդհուպ արհեստական բեղմնավորում է կիրառում (երբ գիտությունը դեռ դրան չէր հասել), բայց ինքն իրեն օգնել, իր կյանքը ապրել
չի կարողանում։

- Ամենաառանցքայինն այս պատմության մեջ թերեւս այն է, ոչ հեղինակի մայրը տնից փախել էր, որ դստերը կաթ չտար։ Եվ պարզվում է՝ միտումը ամենեւին էլ նորածին դստերը կենարար կաթից զրկելը չէր։

-Այո, որովհետեւ կարծում էր, որ մայրական կաթի միջոցով դստերը կփոխանցվեն իր անազատությունը, հուսահատությունը, ինքնաոչնչացման հակումը (չգիտեմ՝ որքանով է դա գիտականորեն հիմնավորված, բայց մենք գեղարվեստական տեքստ ենք քննարկում)։ Չէր ուզում, որ դուստրն ապրի այն, ինչ ինքը։ Ինչպես որ գերմանամուկն է ուտում իր ձագին, որ փրկի նրան վանդակի կյանքից, եւ հետո ազատության կարոտից ինքնասպան լինում։ Գիրքն այդ բնաբանով էլ սկսվում է։

- Լատվիայի անկախացումը մոտ է, մարդիկ դուրս են գալիս փողոց, դուստրը լալիս է ոչ թե մոտեցող ազատության, այլ մոր համար, որ այն մերժում է։ Նա չէ՞ր հավատում ազատությանը։

- Նա չի կարող ապրել անգամ ազատության մեջ։ Ինչպես որ, երբ կենդանիներին երկար պահում են վանդակի մեջ, ազատության մեջ ապրել չեն կարողանում։ Դուստրը եկեղեցու կոտրված լեզվակով զանգի հետ է համեմատում մորը։ Ասում է․ «Երբեմն ինձ թվում է՝ քո միջից ինչ-որ մեկը կենսուրախությունը քաշել-հանել է, ինչպես կտրել են զանգի լեզվակը։ Ու դու չես կարողանում զնգալ»։ Պայքարն արդեն ոչ թե երկրի դեմ էր, կարգերի, ընտանիքի, այլ ինքն իր դեմ, իր ներսի։

- Նա/գինեկոլոգը մերժո՞ւմ էր, թե՞ փնտրում Աստծուն։ Երբ հարցնում էին՝ հավատո՞ւմ ես Աստծուն, պատասխանում էր՝ դեռ չեմ հանդիպել նրան։ Գիտական փորձերով էլ կարծես ուզում էր ապացուցել, որ Աստված չկա։ Բայց վերջում հեղինակը գտնում է իր պատրաստած կավե մարդուկը՝ թղթով փաթաթված, որտեղ մի քանի անգամ մայրը նույն բառերն էր գրել՝ խնդրելով Աստծուն՝ փրկել իրեն հավերժ կրակից, կասկածանքի որդերից եւ դժոխքից․․․»։

- Բոլոր աթեիստները հավատոմ են, ու բոլոր հավատացյալները կասկածում։ Շատ պայմանական է։ Կոմունիզմը ստիպում էր մարդկանց չհավատալ։ Հատկապես հիսունականներից հետո ծնվածները աթեիզմի զոհեր էին։ «Բժշկությունը ստվերել էր Հիսուսին։ Ամեն ինչ բացատրելի էր եւ հասկանալի․ ո՛չ հավատամք կար, ո՛չ հրաշք։ Ու ընդհանրապես Հիսուսն արգելված էր, դրա փոխարեն մարդիկ պիտի իրական հեքիաթային երկրին հավատային՝ կոմունիզմին․․․»։

Հեղինակի մայրը բժիշկ էր, որը կյանք էր պարգեւում, Աստված նույնպես կյանք է պարգեւում, ուստի նա ուզում էր գիտականորեն հասկանալ Աստծո լինել-չլինելը։

- Գրքում նկարագրվում է ամբուլատորիայում առանց ցավազրկման պտղից ազատվել ցանկացող ու երբեք հղիանալ չկարողացող կանանց հերթերը, բարձրացվում հարցեր, որոնց շատ դեպքերում անհաղորդ են տղամարդիկ։ Կարո՞ղ ենք ասել, որ սա նաեւ գրականություն է կանանց մասին։

- Այո, սեղմագրում ենք նաեւ բնորոշել, որ այս վեպը երեք սերնդի կանաց պատմություն է, եւ եթե գումարենք այդ տարիները, մոտ հիսուն տարվա պատմություն է դառնում։

Արմինե Սարգսյան