Սուրբ Հողում հայերի գոյության համար կռիվ տվողները
Ներկայացնում ենք Catholic Herald պարբերականում հրապարակված Jerusalem’s Armenian ceramics tell a story of Christian craftsmanship against the odds հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
«Բալյան կերամիքս»-ը խաղաղ տարածք է Արեւելյան Երուսաղեմի Նաբլուս փողոցում: Մարդկանց մի խումբ մասնակցում է խեցեգործության դասընթացի հոսող շատրվանի ձայնի ներքո, որը սալիկապատված է փայլուն կերամիկական նախշերով՝ շրջապատված պաճուճավոր ձեռակերտ գավաթներով, սպասքով ու որմնանկարներով:
Հին աստվածաշնչյան պատկերներից մինչեւ իսլամական երկրաչափություն պատկերող կերամիկական նախշերի վրա Երուսաղեմի քաղաքակրթությունների բազմազան պատմությունն է: Բալյան արհեստանոցը, որի տերերը չորրորդ սերնդի հայեր են, Երուսաղեմի հնագույն սփյուռքի համայնքի հենակետն է:
Բայց Բալյանների պատմությունն իրականում սկսվում է Յորքշիրում:
1913 թվականին բրիտանացի դիվանագետ Մարկ Սայքսը վարձեց հայ խեցեգործ Դավիդ Օհանեսյանին՝ նախագծելու իր անգլիական վեհաշուք առանձնատան «թուրքական սենյակ»-ը: Այն զարդարված էր «Իզնիկ» ոճի սալիկներով՝ Օհանեսյանի հայրենի Քութահյա քաղաքից՝ օսմանյան խեցեգործական կենտրոնից:
1919 թվականին Սայքսի միջոցով Օհանեսյանին խնդրեցին վերականգնել անտեսված «Ժայռի գմբեթ» մզկիթի սալիկները: Բրիտանական մանդատի ռազմական նահանգապետ սըր Ռոնալդ Սթորսի հանձնարարությամբ Օհանեսյանը մեկնեց Երուսաղեմ՝ իր հետ բերելով երկու հայ արհեստավորների՝ խեցեգործ Նշան Բալյանին եւ նկարիչ Մկրտիչ Գարագաշյանին:
Մզկիթի վերականգնումը, ի վերջո, չեղարկվեց, ասում են՝ մասամբ ֆինանսավորման եւ քրիստոնյա արհեստավորների դեմ մահմեդական համայնքի բողոքների պատճառով: Բայց բրուտներն ու նրանց ընտանիքները որոշեցին մնալ:
Այսպես ծնվեց մի նոր ավանդույթ՝ տարբերվող ու նուրբ արհեստ, որը «ոչ մի այլ տեղ չկա», ասում է Սեդրակ Բալյանը՝ Նշան Բալյան-ավագի ծոռը:
«Սա Երուսաղեմի զուտ «հայկական» կերամիկա չէ. այն ոգեշնչված է բազմաթիվ տարբեր արվեստներով ու մշակույթներով», - ասում է Սեդրակը՝ շարունակելով բացատրել գեղարվեստական ազդեցությունները՝ պարսկական կենդանիներից մինչեւ հայ զինվորներին նվիրված հնագույն թռչունների տարրերը եւ պաղեստինյան կյանքի ծառը: Որոշ մոտիվներ սկսվում են այնտեղ, որտեղ ավարտվում է մյուսները՝ փոխկապակցված եւ միահյուսված. այդ ամենի մեջ պոեզիա կա:
«Այս տարբեր արվեստի ձեւերի ու ոճերի միախառնումը ձեզ տալիս է Երուսաղեմի հայկական կերամիկան: Արվեստն իրոք հայկական սփյուռքի վկայությունն է կամ մարմնավորումը»:
1922 թվականին Բալյանը եւ Գարագաշյանը որոշեցին առանձնանալ Օհանեսյանից եւ հիմնեցին «Պաղեստինյան խեցեղեն»-ը Արեւելյան Երուսաղեմի Նաբլուս փողոցի 14 հասցեով: Աշխատանքի խիստ բաժանման համաձայն՝ Բալյանները պատասխանատու էին խեցեղենի եւ ջնարակների համար, իսկ Գարագաշյանները՝ գծագրերի, դիզայնի եւ նկարչության:
1964-ին երկու ընտանիքները բարեկամաբար բաժանվեցին եւ յուրաքանչյուրը հիմնեց իր սեփական արհեստանոցը: Հակոբը երրորդ սերունդն է, որ ղեկավարում է այսօրվա «Գարագաշյան» խանութը Հին քաղաքում: Այսօր խանութում խաղաղ է. այն նույնպես ծանր հարված է ստացել այս հնագույն քաղաքն այցելող զբոսաշրջիկների պակասից:
«Երբ վեց տարեկան էի, հայրս ինձ իր հետ տանում էր ստուդիա: Նստում էի նրա կողքին, ոտքերս աթոռից ճոճում, - պատմում է Հակոբը: - Ամեն օր գնում եմ աշխատանքի եւ առաջին հերթին նայում եմ վերեւ, որպեսզի տեսնեմ հորս սալիկները»:
Նա բացատրում է, որ Գարագաշյան ընտանիքի առաջին անհատական պատվերներից մեկը Հին քաղաքի փողոցների ցուցանակներն էին: 1966 թվականին Հորդանանի իշխանության ժամանակ ներկայացված ցուցանակները արաբերեն ու անգլերեն էին ու պատրաստված սալիկներից: Ինձ փողոց տանելով՝ Հակոբը մատնացույց է անում ցուցանակները. եբրայերենով սալիկներն ավելացվել են 1967-ի պատերազմից հետո, երբ Երուսաղեմն անցավ Իսրայելի վերահսկողության տակ:
Հակոբն ու Սեդրակը ինձ ցույց են տալիս իրենց նախնիների պատրաստած հին անոթները: Դրանց վրա գրված են նաեւ քաղաքի տարբեր տերերի նշանները՝ սկսած «Պաղեստին»-ից մինչեւ «Հորդանան»: Այժմ արհեստավորները ստորագրում են իրենց աշխատանքը «Երուսաղեմ»:
«Եթե պարզապես նայեք մեր խեցեղենի պատմությանը, այն որոշ չափով նաեւ Երուսաղեմի պատմությունն է», - ասում է Հակոբը:
Երբ ընտանիքները բաժանվեցին, Սեդրակ Բալյանի տատիկը՝ Մարի Բալյանը, հնարավորություն ստացավ նկարել ու ձեւավորել խեցեղենը. հմտություն, որը նա ձեռք է բերել Լիոնում կերպարվեստ սովորելու ժամանակ:
«Բոլոր որմնանկարները, որ տեսնում եք միջանցքում, տատիկիս գործերն են, - հպարտությամբ ասում է նա, - կարող եք գրեթե լսել թռչունների երգը, ջրի կարկաչը, գազելների ցատքը: Նա շարժում ու կյանք բերեց արվեստի այս ձեւին եւ ամբողջովին հեղափոխեց այն»,- ասում է նա՝ հավելելով, որ տատը ցուցահանդեսներ է ունեցել ամբողջ աշխարհում:
Տների ու շենքերի, օրինակ՝ հայտնի American Colony հյուրանոցի կամ Ռոքֆելերի թանգարանի ճակատային մասում կերամիկան դարձել է գունագեղ զարդանախշ, որն ընդգծում է քաղաքը:
Արվեստի մեծ մասը կարելի է տեսնել Հայկական թաղամասում, որը Հին քաղաքի հարավ-արեւմտյան անկյունում է: Սակայն համայնքի բնակչությունը մեկ դար առաջ մոտ 27 000-ից նվազել է մինչեւ 2 000-ը: Ավանդական ուղղափառ եկեղեցու անդամ հանդիսացող հայերը Երուսաղեմի քրիստոնյաների նվազող թվի մասն են եւ այժմ քաղաքի բնակչության 2 տոկոսից պակասը:
Լինելով առաջին ազգերից, որն ընդունեց քրիստոնեությունը մ.թ. 301 թվականին, հայերը ներկա են Սուրբ Երկրում չորրորդ դարից, երբ վանականները բնակություն հաստատեցին Հին քաղաքի ներկայիս Հայկական թաղամասում:
Երբ 1915 թվականին տեղի ունեցավ Հայոց ցեղասպանությունը, Երուսաղեմը նրանց համար նաեւ ապաստան դարձավ:
Հակոբը նկարագրում է անցյալի ավելի աշխույժ հայկական համայնքը:
«Երբ հիմա քայլում եմ թաղամասով, մի քիչ տխրում եմ, որովհետեւ հիշում եմ, թե որքան կենսավառ էր այն, մարդկանցով լի», - ասում է Հակոբը:
Նա պատմում է, որ Երուսաղեմում հայերի կյանքը բարդանում է: Նրանք փաստորեն ունեն նույն օրինական իրավունքները, ինչ պաղեստինցիները: Նա նշում է 2022-ի միջադեպը, երբ Իսրայելի պաշտպանության բանակի զինվորներն թքել են հայ արքեպիսկոպոսի եւ այլ ուխտավորների վրա:
«Մենք այստեղ փոքրամասնություն ենք, պաշտոնապես դավանելու ազատություն ունենք, ունենք մեր կրոնը, բայց ներսում լարվածություն կա»:
Նա բացատրում է, որ 2023թ. հոկտեմբերի 7-ի դեպքերը վատթարացրել են իրավիճակը եւ պառակտումը:
«Երբ ազդանշաններ ես լսում, հասկանում ես, որ ինչ-որ սարսափելի բան է տեղի ունենում: Ծնկներդ թուլանում են: Իսկ այս լարվածությունը միշտ էլ կա, հատկապես Երուսաղեմում»,- ասում է Հակոբը:
Համայնքի համար ամենավերջին սպառնալիքը անշարժ գույքի հետ կապված վիճահարույց գործարքն է: Հայոց պատրիարքարանի կողմից կնքված համաձայնագրի արդյունքում թաղամասի 25 տոկոսը վարձակալությամբ տրվել է հրեա-ավստրալիացի գործարարին՝ շքեղ կառուցապատման նպատակով:
2021 թվականին համայնքի հոգեւոր ղեկավարությունը եւ տարածքի հիմնական հողատեր Նուրհան Մանուկյանը վարձակալություն պայմանագիր կնքեցին Xana Gardens ընկերության հետ «Կովերի այգի» կոչվող տարածքի համար:
Հաղորդվում է, որ հողամասը զբաղեցնում է 11 500 քառակուսի մետր տարածք՝ ընդարձակման հնարավորությամբ, եւ ներառում է մեծ ավտոկայանատեղի, եկեղեցու որոշ շենքեր ու հինգ հայ ընտանիքի տներ:
«Ես զայրացած եմ, քանի որ թափանցիկություն չկա: Մենք նույնիսկ չգիտենք, թե ինչպիսին է այդ պայմանագիրը: Արդյո՞ք իսկապես վաճառվել է: Արդյո՞ք իրոք ստորագրվել է », - ասում է Հակոբը:
Հայոց պատրիարքը խոստովանել է, որ ստորագրել է հողի պայմանագիրը, բայց պնդում է, որ իրեն խաբել է տեղի քահանա Պարետ Երեցյանը, որը դրանից հետո փախել է Կալիֆորնիա: Ամերիկահայ մամուլում Երեցյանը հերքել է այն միտքը, որ հողի վարձակալության գնորդը առաջնորդվում է ինչ-որ գաղափարախոսությամբ:
Սակայն տեղացիները կարծում են, որ գործարքը Հին քաղաքում վերաբնակիչների մեծ ծրագրի մասն է:
«Մենք սպառնալիքի տակ ենք, - ասում է Հակոբը, - Իսրայելի քաղաքականության նպատակն է հնարավորինս շատ հող զավթել Հին քաղաքի ներսում»:
Xana Gardens-ը այս հարցը հրապարակավ չի մեկնաբանել:
«Սա Հին քաղաքի գլխավոր անշարժ գույքն է: Այն դարեր շարունակ հայերի ձեռքում է եղել: Ինչո՞ւ պետք է վաճառենք կամ մտածենք վաճառելու մասին», - հարցնում է Հակոբը:
«Այս հողը վստահվել է համայնքին 500 տարի առաջ: Շատ կարեւոր է, որ մենք պահպանենք մեր ներկայությունը», - ասում է Սեդրակը՝ հղում անելով հնագույն ակտերին, որոնք սահմանում են, որ հողը պետք է փոխանցվի համայնքի միջոցով:
2023-ի հոկտեմբերին Պատրիարքարանը պաշտոնապես հայտարարեց գործարքը չեղարկելու մասին: Սակայն լարվածությունն աճեց, երբ քանդելու նպատակով ժամանեցին մեքենաներ, ինչի պատճառով նոյեմբերին Կովերի այգում տեղացիների, բիզնեսի սեփականատիրոջ եւ վերաբնակիչների միջեւ բախումներ եղան:
Հաշվետվությունները վկայում են, որ վարձակալության համար կառուցապատողից գանձվելու է $300 000, հետեւաբար, Սեդրակը կարծում է, որ դա «վերաբնակիչների ծրագրի» մասն է։
Նա համեմատում է տարածքը Լոնդոնի Փիքադիլի հրապարակի կամ Օքսֆորդ փողոցի հետ. «Այն ամենավիճելին է եւ ամենաթանկը», - ասում է Սեդրակը՝ զայրացած գործարքի տարօրինակ ցածր վճարից:
Իր ժողովրդի հողին սպառնացող վտանգին առերեսվելով՝ Սեդրակն այժմ զբաղվում է եւ՛ խեցեգործությամբ, եւ՛ ակտիվիզմով: Մտերիմ ընկեր Հակոբ Ջերնազյանի հետ նա ղեկավարում է տեղական «Save the ArQ» շարժումը:
Երկու երիտասարդները քայլում են տարածքով ու ցույց տալիս այն վայրերը, որտեղ բռնության է եղել, ու վերհիշում, թե ինչպես էին հետ մղում զինված վերաբնակիչների եւ դիմակավորված վանդալների հարձակումները:
Որպես պաշտպանություն՝ կառուցվել է ինքնաշեն պատնեշ՝ փշալարերից, դրոշներից ու հին կահույքից, որն այժմ շրջապատում է ավտոկայանատեղին: Դրա հետեւում ակտիվիստները մեծ խաչ են կանգնեցրել:
Մի խումբ տարեց տղամարդիկ նստած են սեղանի մոտ՝ բարիկադի կողքին խցիկի պես կառույցում: Ոմանք նույնիսկ գիշերում են այնտեղ՝ տեղական համայնքի կամավորների աջակցությամբ:
Շատերի համար Կովերի այգին նվազող համայնքի խորհրդանիշն է, եւ պետք է պահպանվի: Նրանք մտավախություն ունեն, որ «Կովերի այգու»՝ Հայկական թաղամասի զգալի մասի կորուստը գոյութենական սպառնալիք է համայնքի համար:
«Մենք շարունակում ենք ներկա լինել տեղում, բայց հիմա ավելի կարեւոր է իրավական պայքարը», - ասում է Հակոբ Ջերնազյանը՝ բացատրելով, թե ինչպես են հայ եկեղեցին ու համայնքը Իսրայելի դատարանների միջոցով վիճարկել պայմանագրի վավերականությունը:
Սոցիալական ցանցերում Save the ArQ-ն ասում է, որ «մեզ սպառնացել են, հարձակվել են եւ ոտնձգությունների են ենթարկվել, սակայն մեր վճռականությունը օրեցօր աճում է»:
Սեդրակը բոցավառված է այս վճռականությամբ: Այս դեպքը դարձել է Երուսաղեմում քրիստոնյա հայերի պահպանման խորհրդանիշը՝ ինչպես խեցեգործության ավանդույթը: Աշխատանքային օրերի մեծ մասի վերջում նա փակում է կերամիկայի խանութը ու գնում Կովերի այգի:
Թեեւ Սեդրակն ասում է, որ ընտանեկան բիզնես վարելը վերելքներ ու վայրէջքներ ունի, երկու տեղն էլ կենսական են նրա համար:
«Շատ կարեւոր է շարունակել, հատկապես այն բոլոր զոհողություններից հետո, որոնք արվել են բիզնեսը այսքան երկար շարունակելու համար: Հնարավոր չէ պատկերացնել Բալյանների ընտանիքն առանց կերամիկայի», - պատասխանում է Սեդրակը այն հարցին, թե արդյոք նա երբեւէ կհեռանա:
Հակոբ Գարագաշյանը նույնպիսի տրամադրվածություն ունի՝ նայելով Հին քաղաքի դատարկ փողոցին:
«Հայրս ջահը փոխանցել է ինձ»:
«Այն ժամանակ չէի գիտակցում ուսերիս դրված պատասխանատվությունը, բայց հիմա հպարտ եմ, որ շարունակում ու պահպանում եմ այս ավանդույթը»,- ասում է Հակոբը՝ նշելով, որ դուստրն այժմ սովորում է արհեստը:
Մինչ հայ համայնքը բախվում է շարունակվող սպառնալիքների, խեցեգործության արհեստանոցները հանդիսանում են նրանց մնայուն ժառանգության փարոսը, որը սերունդներով փոխանցում է Երուսաղեմի եզակի պատմությունն ու մշակույթը:
Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի
Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները: